Ke Au Okoa, Volume III, Number 29, 7 November 1867 — HE KAAO NO VARARIALELE. Ke Olali o ke Aupuni Uwea. I unuhi ia mai loko mai o ka olelo Pagudara a i ka olelo Hawaii. [ARTICLE]

HE KAAO NO VARARIALELE.

Ke Olali o ke Aupuni Uwea. I unuhi ia mai loko mai o ka olelo Pagudara a i ka olelo Hawaii.

HELI' 13. U.i law»- aku kHiio IIi" i'- •» 'l"»» ° aina nria i ike ai, Ua nmle !•< i ol<<ko o Kaluahiaaloa, a i ko laua nei aneane ana aku e hiki iluna o ua aina la, akahi no a loaa ka ike aku ia Hiuwe i ka aina e waiho mai ana mamud o kona alo, a ia. ia i ike aku ai, ua ku iki iho oia me ka noonoo no kekahi mau rnioute pokole, aia hoi, ike aku la oin i ke kae noho nyi any ilyoa « e,phe puka, nie kona ulelo ib<> ia ia īho, '• He inHU makahiki loihi ae nei ko'u o ka hele «nn «• poaipuui ma na wahi a pau o ka lewa nei, mahea iho no la boi kou wahi i nalowale ai," a ia ia no e nalu ana i kei» mau huaolelo, ia manawa i pane mai ai ua kanaka kia\ la ma ka huaulelo m»a he aloha, a o ko Hiuwe wa no hoi ia i pani aku ai ia huaolelo h'iokuhi, a puoe mai la ua kanaka l<i, Owai kou in«a, a no ka aina hea mai oe ? " Parie aku U o Hiuwe, " 0 Hiuwe ko'u int)a, a no ke Aupuni Uwea mai au/' " He«ha kau huakai i hiki mai ai ia nei i " Pane uku la o Iliuwe, *' I hele mai nei au e ioii i ko'u kaikuahine, ua nalowale," a wahi a ke kānaka kiai, upehea ka maoawa o ka loihi o knna hele ana ?" " Umi ae nei makahiki a keu o kona nalowa le ana a hiki i keia la a kaua e kamailio nei." Pane mai la ua kanaka nei, " Akahi au a hai aku ia oe me ka oiaio loa i ke kumu i nalowale ai o ko kaikuahine. aka, ua hai mai kou mau helehelena i ku i na hiohiona o kou kaikuahine, owai Ia kona inoa ? " Hai aku la o Hiuwe, "O Vt>rarialele." " Owau no ka manu oana i hoowalewale i ua kaikuxhine la ou, e like me ka makemake o ke keiki alii Lobine, ko'u haku alii, ka mea nana i hoonobo ibo ia'u i ki»i no keia wahi au e ike ūei.' He mau hora loihi wale ko laua o ka olelo ana no na mea e pili ana i ua mana la, a me ka lilo ana mai o Vararialele ma ka lima o Lobioe, nolaila, he makehewa paha au ke hahai bou aku ia oe e ka mea heluhelu, oiai, ua ike no oe i kana hana ma na Helu i hala ae nei, a pela no hoi ko Hiu'A-e hele ana me kana Ilio, nolaila, e huli ae kakou a nana'ko □o kahi e hiki aku ai ko kakou kamaeu iloko o kahi o ke keiki Lobioe. Ka hai ana o ke kanaka kiai ia Hiuiee a me kana ilio i ka puka e hiki ai ke hele a komo iloko o Kaluahiaaloa. Mnhope iho o ka laua kamailio ana no na moa e pili ana ia laua a me Nero, no ko laua hakaka ana. I mai la ua kanaka kiai b, "e hele au e kuhikuiii ia oe i k»bi e hini ai ke ike aku ia loko o Kaluahiaaloa, oiai, aohe he mana i koe iho me a'n, ua nee ia e ko Hio a ua pau loa, aole'he wahi e kanaho ae ai " A hele aku la 'aua a kokoke ma kekahi punawai e waiho maikai ana me kona hani, aia hoi, e kupono ana iwaena konu kekahi pohaku d»imana huinaha. Ia laua nei e nana ana, unohi ae la ua kanaka kiai U i ke kawele, a hahau aku la iluna o ua pohaka duimana la, aia hoi, hemo roai la ke pani o ua pohaku lu, a hamama mai U kona puka, a oia no hoi ka manawa i lilo ae ai ka wai i mea paakiki loa, e like me ka hau o na mauna ke aiinlī niai- " kai loa; a ma ia wa no hoi o Hiuwe i ike aku ai i na naiu ono-e loa mai loko m«i o u« po haku 1 a, pane aku la ke ki>i, " An», e hele aku oe a ku ma ka puka e hhinamn inni nei, a meUila oe e nana aku ai i kahi e hiki aku ai ke ike ia le-ko o Kaluahiaaloa." - Ia Hiuwe i hooko aku ai i ka (<lelo a ua Kauaka f«, bele aku la oiu a kn ma ka pukn ma oa pohaka daim»na la, kiei aku la <>ia a ūana pono aku Ia iluoa, halawai mai la k'ona maka me qa maupa et»iku e. ku mai mamua okona alo me ko laua nani e ku kilakila ana; a pau kona nana ana, pune m»i la ua kanaka la ia ia, " Heaha kau mea i ike āko.la i keia wa ?" Hai &lfu la o Hiuwe, " be mau mauna ehiku ka'n i ike aku nei e ku mai ana," olelo hou mai la ke kiai, me ka hai pololei mai i ke ano, " ina oe e hele aku mai ia nei aku, alaila, ehikn po ehiku ao '' alāila hiki aku oe i ka biku o na mauna, a malailaoa e hoomaka aku ai e ike i ka a mai a' ke ahi oloko o Kaloahiaaloa," aka, m» ia olelo a ua kaoaka kiai nei, hoopuka ae la o Hiuwe i kekahi olelo kaena no kana.llio e booioi aoa imua o ua kanaka la, & pau ka laua olelo ana, hoomaka mai la e kau ke ano o ke ahiahi, oiai ka la ke aneane ako ana e nalo i kehu a ka makaoi, au hoi e puana ae ai e kft mea heluhelu i keia mau wahi lalani mele e pili ana no Kala; > •« E hoi ko Ewa keiki, Ua kau ka la i na pali, Ua kulu keoe i Aiea." I ka wa i nalo aku ai na kukuna wela o ka 1«, ma ia hope iho, Hoom&kaukau iho la ke kia'i i na mea ai he nui wnle o kela ano keia ano i ku i ka maikni wale no, a pau ka lakou nei ai aiaW, loano w#le iho la no laua nei ma k&kamailio ana a hiki wale i na hora o ke

aumoe, a hoomaka mai la ua lihilihi i kana hana, a haule aku la laua nei iloko o ka hianioe, aka, o Nero, aole i lona ia ia ka hianme ana, un holoholo wale no oia me ka nwka ala loa i kima mes e hana ai, me kona kiai me ka nana pono loa iluna ma ka puka o kela pohaku daimana e ku nei, me ka wiliwi li mau o kona huelo. Ia wa i wehe mai ai ke alaula oke ao, ala mai la oa kanaka kiai la, a hoala mai la ia Hiuwe, ala ae !a no hoi keia, a ma ia hope iho, hoiwnakiiukau iho la aa mea ni a pnu, ai iho la lakou nei a piha ka lua o ka inaina, a pane mai la ke kiai, " ano, nou w»le no ka mana i koe a me ko Ilio oiwaiwa e hiki ai ia kakou ke lele aku mpluna o keia inau mauua ehiku, oiai aole o'u mana i koe i keia wa, u« nee i« e ko Ilio a ua pau, ina h»» nui k»u ikaika a me kim innna e I ke uie kn I'i<> nei. hU» ila, o ko'u -•!•! «'-a oo hoi īa. a ma n<- h i e h«pa koj-lua mona. alail*, owau » k.»kou ke make mua ana i ko'u poe alii." Ma keia mau oielo a pau a ua kiai nei, ku ae la o Hiuwe iluna a hapai ae la oia i kona lima akau, a paipai ae la i kona lae, a lalau aknla oin ia N?ro. a u-lehe ae Ih i kona waha. n pane akn la «»ia, ".Ikaika knu p e ke hnki kelc,i-hf niho o kuo i'lio n*i ia lifWini/' he nmu olelo kaeiiH paha kei» a ke keiki H iuwp ia i» iho a me ka llio irn*• a o ke kini. Mbhope iho o keia mau olel» ana a laua; i ka wa a na f-heu«o ka malamalama o ka la i hohola mai ai, &ia hoi, hohol» ae la o Hiuwe i k<>na hainaka lele mamua o kona alo, a kahfa aku la <>ia i ke kiai, a liele mai la ua kannka la a kau iho la ilun» oua hainaka la, a kahea aku la oiu i knna N< ro, « hele mai U oia me kona mau helehelena weliweli nui, e hoike ana imua o kona haku, a he mea makau loa ia i ke kiai i ka nnna aku i;i Nero. Ka lele nna o Hv:we ma, maluna o na mavna ehiku, a me ka hoovna ona o Hiuwe ia Nero e ike ina mauna-ahi o Kaluohiaaloa. la Nero i bele mai ai a ku iluna o ka hainaka, owaka ae la kona waha a lalau iho 1« i kekhhi kihi o ua hainaka la, a kuhikuhi aku la o Hiuwe i kuna lima iluna, maloko o ua pohako d»imana la. la manawa i hao sku ai o Nero i kona mana ma ka lele ana; ma keia lele ana o lakou, ua manao o H-uwe, aole e hala ka hora hnokahi, alaila, o ko lakou hiki no ia iluna o ka mauna mua e ku mai &na mamua o lakou, aka, ia lakou i lele ai, ua kuu pau loa aku o Nero i kona m<na a pau ma ka lele ana, aole i kana mai ka hu o ka makani ma ko laknu in&a aoao, aole no hoi e hiki ia Hiuwe a me ke' kiai ke nana pono mao a maanei, ua hoomau lakou i ka lele ana a hiki i ka wa i napoo aku ai o ka la, a oia ko lakon hiki ara aku iluna o ka mauna

mua, i kahiko ia i na laau o kela ano keia ano, e like me ke ano mau o na mauna, malaila lakdu i moe iho ai a tīki i ke ao ann. n be mea mau hui i ke kiai ka hahii mai la Hiuwe i ke ano o na mea a pau, no ka le'e ana malnna o ua mau mauna la. Ia lakou nei i hoomaka aku ai e l«*le mai ka mauna mua aku, ua like wale no ke ano, pela no lakou nei i hoomōu ai i ka lele ana a niki i ka lima o oa mauna, hai mai la ke kiai, •' aia a hik; aka kakou i ke on<> o na m«una, alaila, o ka hoomaka aoa ia e ike aku i ka wena mai a ka ula o ke abi o na maunaahi o Knluahiaaloa, a ia lakou nei i 'ele aku ai a hiki i ke eno o na mauna, aia hoi, ike aku la o Hiuwe i ka wena mai a ka ula o ke ahi o loko o k aluahiaalo», e like me ka ole--I<> a ke kiai ia ia; a e like paha me ka m:mawa a I:a wahine o ka lua o Hawaii e pu-a ae ai kona wena maluna o na kuahiwi o Hawaii, ke nana aku ma Maui aka nei, alaila. e ike aku no oe i ka bana a ka Pele. A ia lakou nei i moe iho ai m»lona o ua mauna la a hiki i ke so ana, honmaka nku la laknu nei e lele aku mai ke nno aku o ka mauna aliUe»lil<e p»ha o Kahi i koe aku, alaiin, biki aku i ka hiku o ka mauna, aia hoi, haluwei mni la Inkou nei me na welelnu <> ka wela o ke nhi, a i k<> lakou nei hiki pnno ani aku malunu o ka hiku <> ka muuna, uh kupilikii loa lakou nei i ka weln.ai» maluna o keia mauna, aole e ikeia keknhi mea ulu mulona o Ihilu, no ka mnka i ka wela <> ke ahi, he lepo a me ka pohaku ea rrx>B maluna oi» mauna. Mahope ibo o ko lakou nei hiki ana aku mnlaila, bai mai ln uo kiaineiia Hiuwe, " a mannei la pau ko'u aole e hiki ke hele nku au iloko o Kalunh aHlo», ina he manno ko ua poe haku alii nn o'u, aluila, bel>* mai kek»bi keiki a lona au ia nei, a hai mai ia'u i ka hua lelo, a pau ka olel» ana m»i, o ku'a wa no ia e hoi ai a b<>oko aku i ko luknu makem.ike, nka, eia n<> k«'u men e <>lelo hon aku ai ia oe, e like no me kuu olelo mua, o ka nui o ko olua mana a me ka oi o ko olua ikaika mamua o ua poe keiki la, alaila, o ko'u ola ana no ia, a i na aole, he mea maopopo, owau o kakou ke make mua ana, a be hope oloa." Pane aku la o Hiuwe, " Alia iki kou manao, e hoounn mua oe au i kuu Ilio e lele ilo ko o Kaluahiaaloa, e iko i kalii e hiki ai ia maua ke lele aku a ike maka i na helehelena o ua poe keiki la, no ka mea, ' he olelo paa ka'u i olelo ai, ain wale no a it<e au ika mnka o kuu koikunhine a me kona mea nana i lawe mai, no kn mea, aole i ikeia na ai a makou, na ua pne keiki la paha, na maua pahn, aka, ma kuo manao ana, aole he kumu e lunakila ni ko lakou m<tu mana a me ko lokou ikaika malunn o kuu Ncn> npi," nolaila, e ka mea puoi Kaao, ma keia wahi e hoomaopopo ai kakou i ka Nero mau hana e komo ni laua iloko o na lapahpa a ka uln o ko ahi o loko o Kaluahiaaloa, a ike pu ai no hoi

kakou i na poino a me na pilikia i loohia iho maluna o Noro, me ka m&unauna o kona kiniHmuli o kona ahonui i ka uiulama ana a me ka luwe «na i-i Hiuwe a kon»u iluko o ka home Partdaiso o ke keiki Lohme. In Hmwe e hoopuka ana i keia mau hunolelo, kuhea 8e la oia i kana Ilio, a kuhikuhi aku la kona lima imua o ka maunaahi ea mai ana, ia wa no i leio koke aku ai o Nero iloko 0 na welelau wela a ke ahi e hooponi aua i koua kino holookoa; ua hoomau aku o Nero 1 k« lele ana iluko o ka ikiiki a hahann o ka wela, ia ia i hiki aku ai ma ke kumu o ka maunaahi e a ana, ku iki iho la ua Ilio nei me ka nana pono aku i ka h»na a ke ahi e poka ae ana mai loko ae o ka lip» me ki ena» na nui, ainia e n«na nei, ua 1 i loa ka pukn ana ae a ka nln o ke ahi iluna, aole e ike ia »e kohm welelau, ;tole no hoi he w .hi kunlilii iho o nei mea he ahi, no k;t wela o nei me« he ahi, ku niahe iho la o Nfro mo ka hooiohe i ka halulu o k« ula o ke ahi, no ka ikoika loa*r» ka a ana ke ah:, :a wa i uumi iho ai o Neroi kona hanu, a hoomaka ae la oia e poaipuni o ka maunahi e a nei me k'a hooiimnnwsjīi)i i ka wela a ke ahi; mnhopp iho o k«na > ana, lel** p .lr>lei'»e U-u.a Ilio '*■ kahi a »a ula o ke «hi e (>ii nei Tii«i?|ii i uwalu, a in ia i hiki ae ai (ii»i!una l> a, niia iho 1« oia, ua hui Ua ula o ke ahi i knhi (iookahi, a<>le wahi e kom<> aku ai iloko, a hoi iho la o Ner<> mai luna iho a nana ae la oia nialalo, ua paa lou, a n<> k i paa, loaa <>le ia ia kahi e hiki ai, hoi mai la <<ia a hiki ika hiku ka mauna, kahi a kona haku e noho aku nt-i me ke kiai i oleloia. A ia Nero i hoea aku ai, he oi aku o ka uwe a me ka mokumokuuhua o kona puuwai no kona ike nna mai i ke anoe o kana Ilio. ua haalele i ka pili iiiuh, ua pau kon» h»lu i ka ai ia e ke ahi, ua mnunauna k<>Ba t>ino, aia maluna on«, ine he mt-a la ua like me_ka uliuli eleele o ka pulehu, e lewalewa ana kona alelo n>ai kona waha ;>ku,e kahe ana ka wale o kona waha, me ka haloiloi mai o ka wai o kona mau waimaka, piai, ua hele a po i ka ula kona mau maka. Ka olelo kauoha a Eiuwe i ke kiai a me ka nui ana at o ke kino o JVero a. like pu me ka mauna, a me ka moni io ana o Hiuwe e ka llio amnka lele ana o Nero iloko o na maunahi elima, a pau a kof kona poo, oia ke komo anā iloko o Ka• luahiaaloa.

I ka wa a Nero i boi uka ei 8 ike mai ai o Hiuwe i na hiohiona o - kanie Ili», aia hoi, unubi ae la T>ia i ke konjo--AiaiinūDa o koo» kaiKuahine a me na owili lauohn elima a hamo aku la m»luna o ke kioo o N*?ro. aia hoi, ua hoi ae kooa an<> a like pu mainnn, nolail», aole no paha e komo ana ke kanalna iloko o kou pnuwai e ka mea heluhelu ia Nero n'olaila, e nana kaknu i kana hnna a me knna kuuiu e hiKi ai. M»)hopp iho o ka hoi ana ae o ko Nem ano a l>ke me kona kulann mau. p»ne ae Ih o Hiuwe i ke kanuka kiai, k» laua pailata hoi nana i kuhikihi i k»hi e hiki ai iloko o ke pookela a :ne ka noao o ka home o ke keiki pukanokano Lohine, " An<>, e ke kiui, a alakai hoi o niaua, ke waiho aku nei «u i ka olelo kauoha ia oe, oiai, niahope iho nn 0 ka pau ana o ka'u olelo ia oe, nlailu, o ko maua munawa iho la no la e heleai nolaila e kali oe mai keia la uku a hala na inohum elnn.i, a i hoi ole mai m .ua, elaila, e m-.njo iho oe o kou make ana ia, &ka h>>i, i h>>i e rnai hoi mnoa maloko o keia mau mahma a'u e ol>-lo nei ia oe, alaiU, o kou ola aoa no hoi ia, nolaila, e nnna pono <>e nie ka makaal» l>>a i ke ano o ka a ann o ke ahi, ina i ann emi iho alaila, e hoi'niHopopn oe, ua lanaki1b kuu N> ro maluna o ua mau keiki alii la ou, a o ko Inkou hi'pena, aia ilalo lilo <> ke Aupuni Po o Bcrione ko lakou wahi e ooho ai a mal^e." A p»u kana olel■ • ana, ia wa i hoomaka mni ai ii Hiuwe ka h<amoe nui, a haule aku I» oia i na ann a ka hiamoe, e wnlea iina koon uliane i ka nani «ka aina anoano, a poina ia ia kona ike a n/'ikona noi.noo kanaka a pau; ma ia w» i pt'l ai ke kin<> o Nero n like i>u me k» kona nui, aole 1 k-ana mui ua nui a ine kn' wiliweli l«>a kf mana aku. A ma keia nui ana ae o ke kino o ua Ner» nei, i makaa ai ke kanaka kiai. a uwe ae la oia me ka leo nui me ka weliweli, a holo aku la oia ilalo o na awawn a me na pohaku o uh m»Q inauna la a lakou o nnho nei, a oia nn hoi ka w>! a Nero i hooinaka aku ai e hne mi) ka leo nui lo&, ia wa i n|» moi ai o H'uwe mai loko inai o kona hiamoe ana. & osna ae la oia i ke kumu o kana Ilio i hoe mai «i. A, i kona nana ana «e. anle ke kiai, a i k<>na kiei ana aku, ike aku la nia o ke knnak» kiai e holo ann me ka uwo nui, ia wn n Hiuwe i kena aku ni i kana Iliu; i ua k/inaka nei no e uwe nna, mnlu nnn ke-n lunn o un llio nei, i alnwa ae ka hnna 0 un kHnaka nei, aiu ko, o kn mannwn ia pna nnn ia Nm», n lawe ia moi ln a hiki imun o ke nlo o kon<« knhu, a ninau aku la o Hiuwe i un kiai In, henhn ke kumn <> kou holo nna me kn nwe nui ? " P«ne mai la ke kiai, "no ko'u innka'u ika ilio nei, ua kuhi nu e—», o knna wahi kino knhiko no In, nole k» unnni, nolailn |n, holo aku nei au me ka makn'u " (Jlole i pau.)