Ke Au Okoa, Volume III, Number 29, 7 November 1867 — HE MOOLELO NO PAKAA. [ARTICLE]

HE MOOLELO NO PAKAA.

HELU 3. NO KE ALOHA ANA O KEAWENUIAUMI IA PAKAA A hala paha na makahiki elua me ka hapa, mai ka wa a Pakaa i haalele ai ia Hawaii, a hiki i ka wa i aloha hou mai ai o Keawenuiaumi ia Pakaa, nolaila, a-u wale no ko Keawenuiaumi manao ma o a maanei, i wahi e ike hou ia ai o Pakaa, a no ka nui no o ke aloha o ke Alii i kona kahu ponoi, a hoowahawaha hou i na hookele akamai hoi ana, nolaila, ua holo aku keia lohe ma o a maanei o ke Aupuni holookoa o Hawaii, no ka makaukau e holo e imi ia Pakaa mawaena o keia mau Mokupuni, ina ua make o Pakaa, a ke ola nei no paha; a mahope iho, kiiia na kilo, na kahuna, na kuhikuhi puuone, e hele ma lakou e hoakaka i ka pono o ka imi ana ia Pakaa. A ua ae mai no lakou, e imi no ia Pakaa, a e loaa ana no, aole nae i kuhikuhiia mai kuhi e loaa ai o Pakaa ma ka lakou hoailona, o ke ano loaa, e loaa ana no. Aole nae e huli koke ia i keia manawa, e kuahaua ia na'lii a me na makaainana, e pii iuka o ke kuahiwi o Hawaii i ke oki waa, a loaa ona mau waa maikai no ke Alii, aIaila, huli i ke kahu ponoi o ke Alii i aloha nuiia, alaila, e loaa ana no. KA PII ANA O NA'LII A ME KEAWENUIAUMI, I KE KUA WAA. Ua hooholoia ka olelo a na kahuna a me na kilo, a ua kuahauaia na'lii, na makaainana, a me na kahuna akamai i ke kalai waa, e pii i kuahiwi, i ka waokele, a o kanaka e noho ana mahope, he kalua ai ka lakou hana, a he mahiai hoi na ka poe kalai waa, ua manao nae o Keawenuiaumi, aole e loihi ana na la e kua ai o ka waa, a o ka pau no la ia, eia ka e momole aku ana i ke koa ka ua nahua, a e hooluhiluhi ia ana no hoi ke Alii, i o a ia nei, i wahi e akaka ai kona aloha io ia Pakaa, a me ka ole paha, ke ike oia i kona luhi ponoi, a haalele la hoi, eia ka aole no oia e haalele

ana, ua paa kona manao, e huli ana no oia a kahi e loaa ai o Pakaa, (na ko Pakaa aumakua paha keia e hooluhiluhiia nei kamalii o Uli, pauku wiliwili, hakina oheohe, e Kapuohinauakea.) NO KA LOHE ANA O PAKAA I KA HULI MAI O KEAWENUIAUMI. Ua laulaha ae la ka lohe ma o a maanei, ma ka loa a me ka laula o keia Pae Aina, e huli mai ana o Keawenuiaumi i ke kahu ona ia Pakaa, eia la i hea keia kanaka o Pakaa, wahi a ka poe ninau. A i ko Pakaa lohe ana, huli ae la ko ia nei alo iluna, pio ae la na wahi wawae, kau ae la i ka paia, hookahi a ia nei hana o ka hiolani a me kekahi mau hana kupono e ae no hoi. A hala hookahi mahina mai ka loheia ana mai, e ako ku ana keia i kauhale me ka ikaika loa, eono moku o Hawaii, eono lau o ka hale, (2400 hale paha ea.) kahaha, nui loa ka ikaika o keia kanaka o Pakaa. NO NA MANU KAHEA IA KEAWENUIAUMI. Eia keia wahi mea kupanaha, ia Keawenuiaumi ma e hoomakaukau ana e oki i ka lakou laau maikai i manao ai he waa maikai la hoi ia, eia ka hoi he mea ole i ka manao o na manu, i lawa no a koele ke koi a na kahuna i ke kumu o ka laau, ka lele mai la no ia o keia mau manu, a kuhea ana, "E Keawenuiaumi e! puha ka waa, he waa ino na, haaleleia." O ka puha io ae la no ia, a haalele, huli aku ana, a pela e hooluhiluhiia'i o ua o Keawenuiaumi, a, luhi wale iho la no, oi noke aku a aie ana, oi pana wale ia hoi na manu, aohe wahi mea a make iki, a o ka lakou nei hana mau no ke oki i ka laau maikai i waa, a o ka na manu hana mau no hoi o ka hooho, e kahea ana ia Keawenuiaumi, i ka puha o ka waa, (paa io no kauhale o Limaloa, hele a loaa ka waa o Keawenuiaumi, paa no na hale a Pakaa e ako nei. NO PIKOIAKAALALA. Ua hanauia o Pikoiakaalala ma ka Mokupuni o Kauai, o Alala kona makuakane, a o Koukou kona makuahine, he keiki akamai a kaulana hoi o Pikoiakaalala i ka pana ana i ka iole a me ka manu e lele ana, a ua oleloia hoi, ao|e e hala ka maka o kana pua i ka pua o ka manu, a pela aku, (a no ke ano pakuwa o Pikoiakaalala ia kakou, oiai, ua hoolahaia iho nei e Kaui, ma ka nupepa Kuokoa, a na Kaunamano hoi ma "KE AU OKOA," a ma Kaui wehewehe ana nae, ua like kona ike a me ka lohe hoi me ka Kuaino o Maunalua, he kanaka makapaa, koe no nae kekahi maka, a ma kekahi hoi o Kuliouou, he okoa no kana mana, nolaila ka like ole, nolaila, ua lawa nae kakou ia mau Pikoiakaalala elua.) KA HIKI ANA O PIKOIAKAALALA I HAWAII, A ME KA HOLO ANA MAI O KEAWENUIAUMI. I ka hiki ana o Pikoiakaalala i Hawaii, a ua pana ia eia a make na manu, na enemi nui hoi o Keawenuiaumi, a i ka make ana o na manu, ua holopono ke kalai ana o na kahuna i ka waa a maikai, ua hoomakaukauia he huakai nui na ke Alii o Hawaii, e hele e huli ia Pakaa, ina aia i kahi e loaa ai, ua hele liuliu mai no ke Alii ia wahi aku a ia wahi aku. A i ke Alii e noho ana ma Lahaina, Maui ua halawai ka uhane o Pakaa me ko Keawenuiaumi, e hai aku ana o Pakaa, aia oia i Kaula kahi i noho ai, (e like me ka S K. Kuapuu ) A maopopo i ko ke Alii manao, aia o Pakaa

i Kaula, nolaila, ua lana kona manao, e holo loa, no a pae i Kaula, aole hoi e like la me na la mamua iho, ka hele hoolohilohi, a me he aha ia la hoi, a kau ana ke Alii i Kaunakakai, (me he mea no hoi kau, a lohe wale ia ae keia kanaka ako hale nui ma Haleolono, Kaluakoi.) A i ke kakahiaka wanaao, holo papa mai la na'lii a me na kanaka, o ka waa kane koo-kahi mai, kane koo-lua mai, a lehulehu mai o kanaka, o Wahilani mai ka mua o ka holo ana mai, oia ke alii o Kohala, a mahope o Wanua, ke alii o Hamakua, a mahope mai o Kulukulua, ke alii o Hilo, a mahope mai o Hua-a, ke alii o Puna, a mahope mai o Makaha, ke alii o Kau, a mahope mai o Ehu, ke alii o Kona; a mahope mai o Keawenuiaumi, me Kahikuokamoku, maluna o na waa kaulua, i hanaia owaena i ka pola a maikai. KA HOLO ANA O PAKAA A ME KUAPAKAA, I KA LAWAIA. I ka wanaao poeleele loa, hoala aku la o Pakaa ia Ku, kana keiki, he keiki noeau no o Ku, a he oi loa aku nae paha o Kuapakaa, i ka hikiwawe i ka hoopaanaau ana i na mele. "Eia nei e moe nei," wahi a Pakaa, "heaha?" wahi a Ku, "ina hoi paha kaua, o hala e anei ko Haku, aole e loaa aku ia kaua," wahi a Pakaa, "oia,'' wahi a Ku. O ko laua nei hoomakaukau iho la no ia, me na lako lawaia a me ka ipumakani no hoi a Laamaomao, i lawa no ia laua nei a kuu iho ka pohaku hekau i ke ko-a lawaia, o ka a mai la no ia o ke ahi mua i Kaunakakai, a e hoomaka ana ka holo mai o Wahilani, olelo aku la o Kuapakaa i kona makuakane, "E! he ahi nui hoi kela e a mai la, o kuu Haku ae paha keia waa e holo mai nei?" "aole ia," wahi a Pakaa, "a owai la hoi?" wahi a Kuapakaa, "o Wahilani na, ka mea ia ia o Kohala," wahi a Pakaa, olelo aku la o Kuapakaa, "he alii ia?" " aole he alii, he peepee pu-ko no Kohala, &c ," wahi a Pakaa. I lawa no a pau ka laua nei olelo ana, kaalo ae ana ko Wahilani waa ma ko laua nei aoao, a kahea aku la o Kuapakaa me ka leo nui, "Holo ae nei nae o ua o Wahilani, o ua alii no hoi o makou o Kohala, aohe no hoi he alii, he kaukau alii no, he peepee pu-ko no Kohala, a o ka i-a oia aina he uhini, aia i ka lau o ke ko, a i ka pua o ka mauu, he aina i-a ole, a o ka ka uwala ae no ka ai, a o ke kee no ia oia aina, aohe no hoi o Wahilani he alii, o ka ai ana nae ia Kohala, i ia ae ai he alii?" Pane mai la hoi kekahi poe ilamuku o Wahilani, "Owai la keia kanaka e leo-leo-a mai nei i ke alii?'' Pane aku la o Kuapakaa, "Owai la, aohe ike ia 'ku he po?" O ka holo aku la no ia o Wahilani. A hou mai ana ua ahi, o ka Kuapakaa hana no ka ninau, "o kuu Haku ae paha keia?" "aole," wahi a Pakaa, "a owai la?" wahi a Kuapakaa, "o Wanua, ka mea ia ia o Hamakua," wahi a Pakaa, "he alii ia?" "aole he alii, he pahelehele puhi no Hamakua, &c.," wahi a Pakaa. I lawa no a pau ka laua nei olelo ana, kaalo ana ka waa o Wanua ma ko laua nei aoao, kahea aku la o

Kuapakaa me ka leo onui, "Hulo ae nei no o ua o Wanua, o ua alii no hoi o makou o Hamakua, aohe no nae he alii, he palehehele puhi no Hamakua, waiho aku na manamana lima i ka pala me ka maunu, pii mai la ka puhi liilii ma ke kowa o na manamana lima, loaa no ka i-a oia aina, o ka ai ana nae hoi ia Hamakua, i ia ae ai he alii." Pane mai la ka ilamuku, "Owai la keia kanaka e leo-leo-a mai nei i ke alii?" Pane aku la o Kuapakaa, "Owai la, aole i ike ia 'ku he po?" Hala aku ana ia alii. A hou mai ana no ua ahi, o ka Kuapakaa hana no ka ninau, "o kou Haku ae paha keia?" "Aole ia o ko Haku, o Kulukulua na, ka mea ia ia o Hilo," wahi a Pakaa, "he alii ia?" wahi a Kuapakaa, "aohe he alii, he kaukau alii no, he pepeiao pulu-aha no Hilo, o ka hana oia aina, o ka hele i kahawai, e pahelehele opae ai, ola ka noho'na, o ka ai ana ae hoi ia Hilo, i ia'ku ai he alii, &c.," wahi a Pakaa. I lawa no a pau ka laua nei olelo ana, kaalo ana no ka waa o Kulukulua ma ko laua nei aoao, kahea'ku la o Kuapakaa me ka leo nui, "Holo ae nei nae o ua o Kulukulua, o ua alii no hoi o makou o Hilo, aohe no hoi he alii, he kaukau alii no, he pahelehele opae no kahawai, a o ka ai ana nae ia Hilo, i ia'ku ai he alii." Pane mai la ka ilamuku, "Owai la keia kanaka e leo-leo-a mai nei i ke alii?" Pane aku la o Kuapakaa "Owai la, aohe i ike ia 'ku he po?" Hala aku la ia alii. A hou mai ana no ua ahi, o ka Kuapakaa hana no ka ninau, "o kuu Haku ae paha keia?" "Aole ia o ko Haku, o Hu-a-a na, ka mea ia ia o Puna," wahi a Pakaa, "he alii-ia?" wahi a Kunpakan, " aohe «lii, he maka kokala lauhala no Puna, &c.," wahi a Pakaa. I lawa no a pau ka laua nei olelo ana, kaalo ana ka waa o Hu-a-a ma ko laua nei aoao, kahea aku la o Kuapakaa me ka leo nui, "Holo ae nei nae o ua o Hu-a-a, o ua alii no hoi o makou o Puna, aohe nae hoi he alii, he kaukau alii no, he maka kokala lauhala no Puna, o ka ai ana nae hoi ia Puna, i ia ae ai he alii." Pane mai la ka ilamuku, "Owai la keia kanaka e leo-leo-a mai nei i ke alii?" Pane aku la o Kuapakaa, "Owai la, aohe ike ia 'ku he po?" Hala aku la hoi ia alii. A hou mai ana no ua ahi, o ka Kuapakaa hana no ka ninau, "o kuu Haku ae paha keia?" "Aole ia o ko Haku, o Makaha na, ka mea iaia o Kau," wahi a Pakaa, "he alii anei ia?" wahi a Kuapakaa, "aohe alii, he ka-ka laau ilima no uka o Kamaoa, &c.," wahi a Pakaa. I lawa no a pau ka laua nei

olelo ana, kaalo ana no ka waa o Makaha ma laua nei aoao, kahea aku la o Kuapakaa me ka leo nui, "Holo anei nae o ua o Makaha, o ua alii o makou o Kau, aohe nae hoi he alii, he maka lepo no Kau, he ka-ka laau ilima no uka o Kamaoa, pau no ka lepo o na wahi e ae, koe no ka lepo i ke kumu pepeiao, o ka ai ana nae hoi ia Kau, i ia ae ai hoi he alii." Pane mai la ka ilamuka, "Owai la keia kanaka e leo leo-a mai nei i ke alii?" Pane aku la o Kuapakaa, "Owai la, aohe ike ia 'ku he po?" Hala aku la no ia alii. A hou mai ana no ua ahi, o ka Kuapakaa hana mau no o ka ninau, "o kuu Haku ae paha keia?" "Aole ia o ko Haku, o Ehu na, o ka mea ia o Kona," wahi a Pakaa, "he alii anei oia?" wahi a Kuapakaa, "aohe he alii, he mahi uwala no uka o Napuu, &c.," wahi a Pakaa. I lawa no a kuu iho ka laua nei kamailio ana, kaalo ana ko Ehu waa ma ko laua nei aoao, kahea aku ia o Kuapakaa me ka leo nui, "Holo ae nei nae o ua o Ehu, o ua alii no hoi o makou o Kona, aohe no he alii, he mahi uwala no uka o Napuu, o ka hele ana aku a makou me Keawenuiaumi ma, a noho i Kiholo, ai i ka ai a pau, a no ka nui o ka uwala au e Ehu, ola ai ka noho'na

oia kaha, hilahila ke Alii, lawe ia ai oe e Ehu i keiki hookama, lilo ai ia oe o Kona, i ia a*ai oe he alii." Pane mai la ka ilamuku, "Owai keia kanaka e leo-leo-a mai nei i ke alii?" Pane aku la o Kuapakaa, "Owai la, aole i ike ia 'ku he po?" Hala aku la no ia alii. Ua pau aku la na'lii o na moku eono o Hawaii, a me ko lakou mau waa, a me na kanaka, a o ke Alii nui wale no koe, ka Moi hoi o Hawaii, o Keawenuiaumi, aia i ka wanaao loa oia e holo mai ai, a ke kali nei no nae laua nei. KA HOLO ANA MAI O KEAWENUIAUMI, A HALAWAI ME KUAPAKAA MA. Ia Kupakaa e hoomau ana i ka nana i nae o Kaunakakai, a mai ana kekahi ahi nui launa ole, a olelo aku la keia i kona makuakane, "E! o kuu Haku ae paha keia ahi nui e a mai nei?" Pane mai la o Pakaa, "Ae, oia, o ko Haku na, nana ia, mai kali oe a kokoke mai na waa o ko Haku, alaila, kahea aku oe, aohe auanei e lohe mai, ina iho na hoewaa o ko Haku la, he poe ikaika loa i ka hoe, e kulanalana no ke Alii a me ka poe e noho wale ana, i kahi e no ka waa o ko Haku, i kahi e no hoi kaua, alaila, kahea e aku no oe." Ae mai la o Kuapakaa, i lawa no a ike poliuliu aku keia i na waa a me ka poe kanaka, o ko ia nei kahea aku la no ia me ka leo nui, i oi ae mamua o ke kahea ana i na'lii o na moku eono o Hawaii, penei ke kahea ana a Kuapakaa : "Kipu-la, kipu-la, hoolai-la, hoolai-la, Hoo—pohu—la, hoo—pohu—la, Hoo—ma—li—no—la, hoo—ma—li-no—la, Hoolohe ana, o ka ninau, o ke kahea, O ka uwalo a'u a ke keiki la–e, Nowai he waa, a nowai hoi he waa?" A no ko lakou la lohe ole i ka lilo i ka holo o na waa; aka, ua lohe koliuliu iki nae o Kahikuokamoku, oia ke kokoolua o Keawenuiaumi e noho ana iluna o ka pola o na waa, iloko nae ke Alii, mawaho mai kela, olelo aku la keia ia Keawenuiaumi, "He wahi leo kahea hoi keia, no kela wahi waa paha e lana mai la la?" Pane mai la o Keawenuiaumi, "Aohe la hoi e hoolohe ia 'ku, malia paha he olelo ka ia wahi waa a me ke kanaka maluna iho?" Kahea aku la o Kahikuokamoku i na poe hoe waa, "E ka-i ka hoe, e hoolana na waa." Aole nae i lohe mai kekahi poe, hoe no, ua lohe koliuliu nae o Kipakaholo, e kipu iho ana kela i ka ia la hoe, hoi hou ka holo o na waa i hope, hamani ka hoi ka ikaika o keia poe, a me ka holo a ka pea. Ninau mai la na hookele, "Heaha keia mea e mau nei ka holo o na waa o ke Alii?" Pane mai la o Kahikuokamoku, "he olelo na ke Alii." Aia lakou i hoolana ai, olelo aku la o Kahikuokamoku, "E hoolohe hou kakou i ke kahea a ke keiki, aia i keia wahi waa e lana mai la la, he leo keiki nae ka'u lohe ana aku nei." I lawa no a lohe na hookele i keia olelo a Kahikuokamoku, o ko laua la huhu mai la no ia, me ka olelo mai, "Heaha ka kakou mea o ka hoolohe ana 'ku i ka olelo a ia wahi keiki, i ka mea i holo o ka waa o ke Alii?" Pane mai la Keawenuiaumi, mai loko mai o ke anini, "E laua la e! na hookele hoi a'u o keia mau la, o ko'u mea ia e huli nei i kuu kauwa, ia Pakaa, he ike no o Pakaa i ke kanaka nui, ke kanaka iki, ka auwaa lehulehu, ka waa lana hookahi mai, e like me kela wahi waa e lana mai la, i ke kanaka kahea mai, a me ke kanaka oku-u mai i ka hoe, malia he olelo kana, he ai, a he i-a paha kana, o ka kakou wale iho la no ka paha anei o ka holo wale iho no i ka moana." Ia lakou no a hoolai iho ka holo ana, kaalo ana na waa o lakou nei ma ka nuku o kahi waa o Pakaa ma, e kahea hou ae ana no o Kupakaa me ka leo nui, e like me kela kahea ana maluna : "Kipu-la, kipu-la, hoolai-la, hoolai-la, Hoo-pohu-la, hoo-pohu-la, Hoo-ma-li-no-la, hoo-ma-li-no-la, Hoolohe ana, o ka ninau, o ke kahea, O ka uwalo a'u a ke keiki la-e, Nowai he waa, nowai hoi he waa?" Pane mai la o Kahikuokamoku, "No Keawenuiaumi ka waa, no Kahikuokamoku." "He waa e holo ana i hea?" wahi a Kuapakaa, "He waa e holo ana e imi ia Pakaa," wahi a Kahikuokamoku, "A imi ia Pakaa, a loaa o Pakaa, heaha o Pakaa," wahi a Kuapakaa, "he kauwa," wahi a Kahikuokamoku, "He kauwa loa no anei?" wahi a Kuapakaa, "Aole, he iwi kuamoo, a he paa kahili, a he paa ka male, he hoa haule uku no ia nei," wahi a Kahikuokamoku, "Alii no hoi ha o Pakaa, ke kau la ka lima maluna o ke poo o Keawenuiaumi," wahi a Kuapakaa. (Aole i pau.)