Ke Au Okoa, Volume III, Number 31, 21 November 1867 — HE KAAO NO VARARIALELE. Ka Olali o ke Aupuni Uwea. I unuhi ia mai loko mai o ka olelo Pogudara a i ka olelo Hawaii. [ARTICLE]

HE KAAO NO VARARIALELE.

Ka Olali o ke Aupuni Uwea. I unuhi ia mai loko mai o ka olelo Pogudara a i ka olelo Hawaii.

HEJLU 15. | I lia no h. pau ka lakou nei olelo ana, pii ae 11 keia pali me ka ula o ke ahi mamua o k'» l-iua Bei alo, a kaawale o Nero me kona hxki), a kaawale aku la ua poe keiki nei ma k<'k«hi aoao me ko laua nei ike ole aku ia lrtknu, in manawā i kuhiknhi ae ai o i U M oa ilio, a o ko Nero manawa no ia i lele k»ke aku ai iloko o na lapalapa a ke ahi, a » nehi iho la o Nero i ka welelau'o ua pali nei i kona mau wawae mua, a paa iho la ua piii la, a juka aku la kona poo ina kela aoao, » hoomaka aku la oia e hae, e like no me kooa ano mau; ia wa i ike mai ai o Lohine i ke poo o Nero e hae aku ana iloko ona la-1 pnlapa ahi, a pane ae la ua Lohine nei i koria poe kaikuaana, "An°. ei aku ka Ilio la ke kiei mai la maluna mai o kakou,'' ia wa i linpapa wale iho ai no ua poe keiki nei i ka 'Ukou mau mea eha, a hooili hou aku lakou i ke kaua ana; ia manawa i ku palua aku ai o Hiuwe me kana Nero i.ka naanawa hookahi me ka ikaika loa. A, oia ko laua hoomaka uoa e hoohiolo i na mana a me na ikaika o ua poe keiki la; ia wa no hoi i hoomaka iho »i e emi ka a ana o ke ahi o na mauna-»bi elma, a be hoike oiaio ia imua o ke kanaka ki«i e nuho la i ka hiku o na mauna, alaila, un maopopo ia ia e pio ana kona poe alii, a e lanakila ana ka Ilio a me kooa haku maluna o lakou a pau, a he mea olioli loa ia i ua kanaka la. Aole paha i hala hookahi hora (iia ia hope iho, aia hoi, hoomaka «e la o Nero e hae me ka leo nui, a ano e ae c la kona inaa heleholenai a holo ae la oia a puni o Kaluahiaaloa, e pu-ke ana i na mea a pau, a hoohioloiho la oia i t nn lapauwila o loko oua wahi la, a lilo iho ia ia mau mea a pau, e like pu me ka lehu ahi; a n> ia hope koke iho no i wehe ae ai o Nero ika a-luna a me ko' n« a-lalo, a lalau mai la i ua poe keiki la, a ku laUni like mai lakou a pau ma kona)mau hiho, ia .wa i hele aku ai o Hiuwe a paipai aku ma ko hkou mau lae, me kona hoopuka aku P kbna oleb imua o aa poekeiki la. '' Aao, o ko oukou ike hupe ana keia i ko <>ukou hnme nei, ka aina hooilina h»i mai ko ouk' u muu kupuaa mai a hiki mai i ko oukou "inau maXaa a~k"au* mai ia "ouliou i na mamo, ni-ihope iho o ka pau ana o ka'u olelo. e kauuhd no au i kuu Nero e upoi i kona waha, aia a hiki oukou ilalo lilo loa-o ke Aupum Po. malaila oukou e ike ai i na omii a me rta ehaeha a pau olaila e ili rnai ana maluna ido o ko oukoa mau poo a hiki ko oukou hopena, a e kauoha ao au i na ino a pau 0 ua aina la o Burione, 3 ho-a ia ke ahi, a e hooia na kuahao a enaeea, a kuni ia do ia nwu h'io enaeua maluna iho o ko ookoo mau Uino pakahi a pau." Mahepe iho oka pau ana o.kana olelo, aole e hiki i ua poe keiki nei lee pan» mai, oiai, ua ike maopopo lakou ! 1 ko lakou hoohoka ia e ke keiki Hiuwe a me kaoa Ilio uau-okaoka, aole e hiki ia lakou ke >kemu mai iaia ia wa, a ia lakou a pau e ku nn mule ana me ke kuiou like o ko lakou miu poo ilalo me ka uwe i ko lakou kina alohn a me ka piKkia e ili mai ana maluna iho (> ko lakou mau kino a pau, & oia uo ka wa a Lohine i olelo ae ai i kona poe kaikuaana, '* Aoie auanei o ka hopena keia o ka'u oleio i hai aku ai ia oukou, oia keia a kakou e ike | maka nei, pehea, e hiki auanei ia oukou ke hoihoi hou mai i ko oukou mau ikaika a me ke koa, a e ala hou mai auanei ka oukou kakako a me na pahi a me na elau a hahau | liou ako maluna o laua nei i keia wa, e like j ai me ka oukou mea i kulikuli mai ai ia'u, i īia oukou a pau e hoolohe mai i ka'u, me he rnea la, aole e loaa aoa ia kakou ka poino, a aole no hoi e lilo ana ko kakou home a me ko kakou aioa aloha nei."

A, ■aole e biki i kona hanau mua ke pnne mai ia ia, o keia ibo la ka Lohina mau . olelo a me ka Hiuwe. a mahope ibo o ka pau oiih o ka Lobina mau oleto ana, pane ae la o Hiuwei kana Nero e pulumi mai ia lakou a pau iloko o kooa waha, a upoi ibo la kona «•luoa iloko oia minoto no, oia ko lakou ike liO|>eaoa'i ko lakou aiua hanau, a nobo ibo 1» lakou ma ke kowa o na niho o Nero, aole n<> hoi i pane aku o Hiuwe i kona kaikuahine, oinio, ua maopopo ia ia ma kona noonop ana, nona ke kumu o ka pilikia i loohia ai malooa ona a me kana Uio, oolaila, eka me'n heluhelu, ke īke nei oukou i ka lu helelei ia oaa maaa a pau o loko o Kaluabaiaaloa e Hiuwe a me N«ro, aa pau kona nani i me kona hieliie, o kulaua a me kona hiohiooa oa nalowale. o na maunaahi elima, Ka mea i oleloia na pakana ahi o ke keiki Lobina, nana e alai a e pale aku i na ennena n pMii ioa e hiki aku ana i ona la, ka mea i hu ni ko Jakou hanohano a me ka lakou olelo knena, oka, ke ike nei oe e ka mea heluhelu aia o Kaloahiaaloa"ke waiho a heana mai lu . imoa o Hiuwe a me kana Ilio, a owai la auanri ka mea naoa e hoala hou ia Kaluahiaalo* iii .hope ako, me he mea la o keia Hiuwe no « ene keia Nero, ka mea oaoa i hanu aku ka 'm# heo o Vsrarialele a loaa aka ai oia iloko o oa lapalapa ahi, a lanakila iho la o Hiuwe amelw Nero malooa o oa poe keiki la.

Ka hoihoi ana o Hiuiee a me JVero i ua poe keiki la iloko o ke Āupuni Po, a hoen iho ia o Vararialcle me ke kanaka leiai ma ka aina iloko o ka leiea. ka mole hoi o K.aluahaiaaloa. Mahope o ka pnu aoa o ke kaua ana a lanakila iho la o Hiuwe a me kana Ilio; ma ia wa i hoomaopopo aku ai o Hiuwe i keano oia w&hi, akahi no oia a ike pono aku i na hiohiona a me na kulana o loko o Kaluahiaaloa, o ka hale alii e ku ana iwaena konu, aia mawaho mai o laila, ua hoopuni ia i na mauna elima, be wahi oi aku o ka nani a rne ka hanohono loa mamua ae o na wahi a pau o keia ao holookoa nej, a he maC- minute pokole ma ia hnpe iho, wehe ae la oia i kona hainaka lele, a hohola iho la mamua o kona alo; a ma ia hope iho no, kahea aku la oia i kana Nero, a o ka hoomaka aku la no iaolnua no; e lele aku, ua hoomnu aku o Nero i ka lele ana me kona haku iluko o ka po hookahi me akahi la okoa, a hiki'aku la laua ma kahi a ke'kanaka kiai e noho ana maluna o ka hiku ona mauna i oieloia. Ia laua oei i hiki aku imua ona, ua ninau koke mai oia ia Hiuwe me ka haawi mai i kona aloha, a pane mai la ke kiai, " Auhea ko'u poe alii ?" a Pane aku la o Hiuwe, " Aia lakou a pau iloko o ka waha o kuu Ilio, ka mea nana i lumilumi 1 kou poe alii a lilo lakou a pau i mea ole loa, a do lakou ka olelo aua, aole o lakoii heluna i koe ma keia ao.'' Mahope ihooia wa, ua hoi like aku lakou a pau, elike me ka nui o na la o lakou i hele mai ai, pela no ka loihi o ko lakou mau la i hoi aku ai, a ia lakou i hiki aku ai ma ka hale uoho o ua kanaka kiai la, ia wa no i waiho aku ai o Hiuwe i kana olelo kauoha imua o ua kanaka kiai la, "ia oe e noho iho ai ma keia aina nei, e ponn paha e malama oe i kuu kaikuahine a hiki i ka (nanawa e hiki hou mai r! ka Ilio nei imua ou," ae aku la ua kanaka nei; ia wa koke no i pane ae ai o Hiuwe i kana Ilio, a hamatna ae la kona waha, ia ea no hoi i luai mai ai o N«?ro ia Vararialele, aole nei e hiki ia Hiuwe ke olelo pu jne kona kaikuahioe ia wa, no ka mea, aole i pau '-.ona huhu ia ia, ua waiho oia, aia a hookahi o laua wa e oleio pu ai me kona kaikoeke Burione. A oia no h<>i ka wa a ua kanaka kiai nei i ike pouo aku ai ia Vararialele, a pane hope ae la ua Hiuwe nei i ua.kanaka la, " E like me kou maiomi ana ia oe iho, pela oe e malama ai i kau kaikuahine alii nei; aloha oe," o ko laua nei lele mai la no ia mai luna mai 0 ua aina la iloko oka lewa; ua lele polulei iho laua uei a hiki ma ke kia pohaku nn ka moana, ka puka hoi o na aupuni he 18 o Bunane, kahi no au e ka mea heluhelu i kamaaina ia oe, e like no me ko laua hele aoa malaila, pela no laua nei e hele hou nei ma ua mau aupuni la, ua hana aku no o Nero i kana hana, e like me ka mea i alahula ia ia i ka hele ia, ia Nero i hoomaka &ku ai e wehe 1 oa pani o ua mau aupuni la, ua lohe na ki-

I ai o li>lo lilo, ka poe ia lakou ka make a me ke ola, aia hoi, ua lele ko lakou mau haul' j me ka olioli, oiai, ua maopnpo ia lakou, aole he mea e ae, o ke keiki Hiuwe wale do a me kana Nero. Ika aoeaoe aūa aku o laua nei e hiki i ke paoi o ke Aupuni Po, lohe aku la o Hiuwe i ka haalulu, aka, ia ia nei i wehe ae ai i ke pani, aia hoi, ua ike koke ia aku ka holo aoa mai o ka malamalama oua Aupuni Po la, aole no hoi i liuliu iho, ua hiki koke aku no laua nei maUko o ka Halealii o Burione e ku ana no me kona nani p*u ole, e mau ana oo kona'molama ia ana me ka maluhia loa, a oia ihola ka wa i haowi nrai ai ka ohana alii a pau i ko lakou aloha ia Hiuwe, a ma ia iiope kokb iho i -jjai aku ai o Hiuwi i kana olelo imua o lakou, oia hoi, e olelo aku i na kiai a me na kopua ino a pau o lalo lilo o ua Aupuni Po lo; la we no, ua holo aku ka lohe a poni na aupuni la, a oia iho ! ; la ka wa i ike ia aku ai ka ia e like pu me j ke ahi, a haa. iho la kona mole, ala mai | la na mea ino a pau loa. ! A ma ia wa no i puka mni ai na tausani | | ano kupua a pau loa o kela ario keia ano, a ' { he mea weliweli loa ia ke nana aku i ko lakou ; mau helehelena, oiai e lolī mau ana ko lakou , mau heleheleoa ke ike akupi ka wa apie n ! lakou a pau e ku nei imua o Hiuwe a'me kana Nero, pane mai la o Hiuwe, " I kauoha aku nei au ia oiikou a pau e na kupua ino a ikaika hoi, e like me ka mea a'u e pane aku ai ia onkou, oia ka hooko ia ana o ko'u makemake iloko o ka minute pokole loa, alaila, he mnoa biki ia'u ke kauoba i kuu'Neroe hnolilo ia oukou i mea ole Joa i na ni£o o kuu Ilio a me kona mnu mniuu, ka mea nui hookahi imua o kuu alo iloko o ku'u ola ana, aia a hiki aku i kuu mau la hope e hulihia ai na. aupuni a pau o ke uo nei, ke hoen mai kekahi kupua i oi ae o kuu Ilio nei, alaila, na kona mau l«helehe a me kona alelo e l.ilau iho i kuu kino a moe malie aku au iloko o kona opu, oiai, owau ka mea a kuu kaikoeke Burione i hoolilo ai i hooilina no kona mau aupuni nei, a aia ke moe la i ke kau o ka make maluno iho o ka ili honna o kuu aina makuahine." O keia ibp la ka Hiuwe mau olelo i paneaku ai imua « na kiai a me na kppua ino o lalo lilo o ke Aupuni Po, aka nae, ma keia mau olelo a ua kamaeu r>ci o ke Aupuni Uwea, oa komo ka makau a me ka weliweli iluko o lakou a pau; mahope iho o ka pau ana o ka Hiuwe mau olelo imua o ua noe kupua ino la o ka po; ninau m*i la na kupua ia Hiuwe i ka makemake, hai aku ]a no hoi o keia, he hiki auanei io oukou ke honpuka mai i ke uhi nui mni loko mai o ku mole o lalo lilo o keia Aupuni Po noi; a no la na kupua a pau, me ko Inkou akaaka mai imua ona, a lolie aku la no hoi o Hiuwo i na leo e wnwulo ana iloko o ka lewu meuka akaaka nui c aa kupua a pau loa, (Aok i pau.)