Ke Au Okoa, Volume III, Number 36, 26 December 1867 — HE MOOLELO NO KANA KA HANAI A ULI. I unuhi ia mailoko mai o na Kaao kahiko o Hawaii nei. [ARTICLE]

HE MOOLELO -NOKANA KA HANAI A ULI.

I unuhi ia mailoko mai o na Kaao kahiko o Hawaii nei.

HELU 2. KA PII ANA O NIHEU I KE KUA WAA I lawa no ia laua nei a pae i uka, o ko Niheu lalau aku la no ia i ke koi pohaku, o ka pii aku la no ia i ke kua waa, ke ka-u-koe wale la no o ua Niheu, aohe i ae e he kulili; kai ala hele no. O ka pii no ia a kahi o ka auwaa wiliwili, nana keia i kela a me keia wiliwili, a ike keia i ka wiliwili kupono, o ke oki iho la no ia a hina, pa-e a maikai, hana no hoi a ku a waa, hapai a ke aki, hoi keia i kai e moe ai, (nana no hoi keia wahi e-u, hiki ole aku la i Molokai i kela waa, kii hou no e kua i ua waa hou.) Kakahiaka ae, pii hou no keia, i hiki aku ko ia nei hana i kahi ana i kua ai i ka wiliwili, aole ua waa wiliwili nei ona, oi h-o-a-a keia aohe loaa iki, a olelo iho la o ua Niheu, "Maanei no hoi kuu wahi i kua ai i kuu waa inehinei, aole ae nei hoi, owai la hoi keia kupu e-u nana i kalohe, e loaa aku paha oe ia'u, he make paha kou, o kau kii ana mai nei e aihue." O ko ia nei oki hou no ia i ua wiliwili a hana no keia a like no hoi me ka waa mua a ia nei, a hoi no hoi keia i kai. A kakahiaka ae no, oko ia nei ala ae la no ia pii ana, i mikiala aku ka hana oia nei i ka wa kakahiaka nui, ike iho la oia aole ia waa wiliwili ona, ua lilo hou noA olelo iho la o Niheu, "Ae, malia hoi paha i ulu hou ka wiliwili, a i ole ia, i lilo hoi paha i ka aihue ia, no ko'u oki hoi i ka wiliwili, e aho hoi paha e pii hou aku hoi mauka aku nei, malia hoi paha, aohe kupanaha o kolaila laau?" O ko ia nei pii aku la no ia, a ike keia he kumu kukui maikai, o ke oki iho la no ia, a hana a pau, e like me na waa wiliwili; o ka hoi mai la no i kai ia ahiahi. A kakahiaka ae no, pii hou no keia, i hiki aku ka hana oia nei, ike iho la keia ua kupu hou no, e ku ana no me ka lau, o na ano no a pau e like me mamua. I iho la keia, "Eia no ka hoi keia e-epa ia nei, kainoa hoi i o wale aku la no la hoi pau, pela no ka paha ka hana mau e hana ia nei e ka poe kahuna kalai waa, e aho paha e hoi au, e hoomaopopo aku i kuu makuakane ? " O ko Niheu hoi mai la no ia a hiki i kauhale o lakou aei, ninau mai la ka makuakane " Heaha la kau e nei wahi keiki e pii pinepine nei o uka?" Olelo aku

la o Niheu, " E pii ana wau i ke kalai waa no kaua e holo ai i Molokai, i kuu pii ana i ka la kinohi, kua no hoi au i kau waa mua, pa-e a maikai, hana no hoi a pau, o ka hoomaikai wale aku no hoi koe, i pii hou aku ka hana i kekahi la ae, eia ka ua ulu, a pela aku ana no ia la, ua ulu hou no; o ko'u haalele okoa no ia ia luhi mauele wale o'u, a pii hou aku hoi a mauka aku; he kukui ia, oia aiwaiwa like no, nolaila, hoi mai oei au e kamailio ia oe." Ae mai la o Hakalanileo, me ka olelo mai, "Ua kolohe ia ko waa e na kupunakane e-epa ou, e pii pu nae hoi kaua, apopo kaua pii." Olelo mai la o Niheu, " Oia, kahi kupanaha ia, a ike ka hoi lakou i ka waa a'u a ka lakou moopuna, waiho malie iho no la hoi, eia ka hoi ka lakou he hooolu hou ae, a luhi makehewa ana hoi ao." Ae mai la no hoi o Hakalanileo, a kakahiaka ae, o ko laua nei pii pu aku la no ia, a hiki i kahi o ka waa kukui a ia nei i oki mua ai, o ko laua nei oki iho la no ia, a hana no hoi a pau e like me ka Niheu hana mua ana; a olelo mai la o Hakalanileo, "E hele kaua i ka uhuki ka-e-e, i kaula hauhoa no ka waa o kaua." O ko laua nei hele aku la no ia a loaa ke kaula, hoi mai la laua a hiki i kahi o ka waa, a o ko laua nei lawalawa iho la no ia e hauhoa ana ma o a maanei o ua waa nei, me ka hikii ana a paa, a noho ae la ke keiki ma kekahi piko, a o ka makuakane hoi ma kekahi piko, malia paha o kii mai ua poe kupunakane e-epa nei ou, e hoala hou i ka waa ea, ua paa ia kaua i ke kaula, huki kaua ma kekahi aoao, aole hoi e hiki ia lakou. Ae aku la o Niheu, ae, nani io ka pono, ina no la hoi paha neia kau hana ana la, ina no la hoi'paha, aole au e luhi nui wale. KA MOE ANA O NIHEU MA I UKA, A ME KA IKE OLE ANA O LAUA I KA POE NANA I KII MAI A LAWE AKU I KA WAA O LAUA NEI. "E u moe kaua," wahi a ka makuakane, o ka laua moe iho la no ia i kahi o ka waa a laua nei i kalai ai, ma kekahi aoao o Hakalanileo me kana piko kaula e paa ana ma kona lima, a ma kekahi aoao hoi o Niheu me kana piko kaula no e paa ana, o ko laua nei kuu aku la no ia i ka niolo o ka hiamoe, a na ka leo o ka Oolomao o ka wanaao i hoala mai, i nana iho ka hana o laua oei, o ke kaula wale no ke waiho ana. aole ka waa, o ke ahuawa iho la ka laua nei. O ko Hakalanileo koi aku la no ia i ke keiki, e o hoi kaua, a o ko laua hoi moi la no ia a hiki i kauhale o lakou, a kuu ka luhi, a i kekalu la ae, olelo aku la o Hakalanileo ia Niheu, "O pii i uka, a i ko kupunawahine, a nana e olelo mai ia oe i na mea a pau e pono ai ko waa ke hana, alaila, o ka waa ka hoiia, hiki ana kaua i Molokai." Olelo aku la o Niheu, " Aia i hea ia mea ?" " Aia i kuahiwi aku nei la, aia no hoi paha ia i hau kuli ana aku, he kanaka ikaikaika hoi oe." Ae mai la no o Niheu. KA PII ANA O NIHEU E KAMA@@@O PO ME ULI. Ua makaukau ka ia nei huakai pii kuahiwi,

lal:iu .ikn lalieia i ka laau knulana ana, oia h"i o Wawakaikalani, o ko ia nei pii aku la m> ia me ka hoihoi o ka mHnao a me ke kuukuu ole mai hoi, a hiki keia i kahi waonahele e hihipea ana na laau o ka wao, e ike mai ana o Kaaa, hookuu mai ana kela i ke kinouluhe oia nei, paa pu o Niheu ma o a maanei, e bahau aku ana keia ia Wawakaikalani, kaawale o mua, e kuu hou mai ana o Kana i ke kino ie ona, hele a hihipea ke alauui, e hahau hou aku no keia me ka laau ana, kaawale no o mua, pela mau ka ia nei naku hele wale ana nku no, i kela pali a me keia pali, i kela kualono a me keia kualono, a lohe keia i ke oo a ka moa a me ke kani kuekue a ka i-e kuku. A maoao ae la Niheu, he kanaka paha ko leela wahi, a hele aku la keia ilaila, kahea mai la ke kupunawahine, " He ma—i, nani hoi ka huakai mama Ia e kuu Haku ! " O ko ia komo aku la no ia maloko, a hoolale mai la ke kupuuawahine e ai, a paina iho la keia a maona. Ninau mai la o Uli, " Heaha ka huakai nui a kuu Haku i pii mai nei o keia nahelehele ?" Olelo aku !a o Niheu, o like me ka moolelo ana i kalai waa ai mamua iho nei, a pau ka ia nei kamailio ana, olelo m» la o Uli, " Aole paha oe i uku mua i ko poe kupunakane, i ka puaa alialua a moa, ka ia ula, ka ia eleele, ka aahu, ka niu, na mea no hoi a pau." Olelo aku h o Niheu, " Kainoa hoi ua ike ae la no hoi lak6u, he waa na'u i kalai, na ka 'akou moopuoa, heaha no la hoi kn lakou mea i kokua ole mai ai, eia ka hoi *a lakeu he hooulu hou.'' Ae mai Ia o Uli, me ka olelo mai, " Aia a uku mua oe ia mau mea a'u i olelo aku nei ia oe, elaila, maikai ko waa, e moe nae kaua i uka nei i keia po, apopo oe hoi, e huli oe a ioaa keia mau mea a'u i hai aku nei ia oe, alaila, e pii hou me' oe." Ae aku la o Niheu, a olelo hou aku la o Niheu " O ka hale nae paha kela e rooe a 0 ua poe kupunakane nei o'u, kela hale nui loihi e ku mai lu ? " " Aole," wahi a Uli, he hale ia no ko kaikuaana Ha ku, no ka mea* aole oe e ike aku i ou mau kupunakane a me ko kaikuaana, nia a loaa na uku au e imi ai, alaila oe ike, e like nae me ka'u e olel» aku ai ia oe." Olelo aku la o Niheu, " He kuhi ka hoi ko'u e like la me makou o kai, ina hiki mai ka malihini, o ka lehulehu mai la n'o ia o kanaka." Hoole mai la o Uli, aole pela ia. [Ua ike kakou mamua iho nei, he mua j kaikuaana o Nihea, a he muli hope o Kana, a ma ka Uli hoi, ke hoolilo nei oia ia Kana he 1 kaikuaana Haku, mailaila mai no a hiki wale 1 keia manawa, o ka poe nae e imi loaa ana a nui ka waiwai, he mau kerikuaana lakou, a 0 ka poe loaa ole, he mau pokii lakou, oini, ua ike o Uli, e waiwai aoa o Kana mahope.] 1 ke ahiahi ana iho, e kau ana ka mahina. a o Hiio ia po, olelo mai la o Uli ia Niheu, " E Niheu e ! " "Eo," wahi a Niheu, " E nana oe i -kela mahina e kau mai la, a e ike pono oe," pela aku o Uli, ae mai la o Niheu, "ae, ua ike au," " 0 ka lau ia o ka laau au o oki ai a hina, alaila, o ko waa ka hoi ia hiki oe i Molokai." Ae aku la no o Niheu i'keia mau oleio a pau a Uli, a o ko laua hei moe no ia ia po ao, i hele aku ka hana o Niheu e nana i ka hale o Kana, mamuli no nae o ke noi ana ! ia Uli, a ae ma.', olelo iho la o Niheu, •' He kauia wale no ka hoi ko keia hale, loaa no ' eae ke kaula e kauo ® i kuuwaa, ke pau i ke | kalai ia, eia no ka ua makankau e noka kaula, i lohinoka i kela mau ia a'u e huliai, e hoi au." O ka hoi aku la no bo ia nei a hiki imua o ke kupunawahine, olelo aku la, "Eia ka ua makaukau e no ke kaula kauo o na wāa, aia la iloko o kela hale," a aole nae o.Uli i pane mai, o ke aloha aku la no ko Niheu ia Uli, a aloha mai ia no hoi kela, a o ko ia nei hoi mai la no ia a hiki i o Hakalanileo la. 'aninau mai la ka makuakane, " Pehea, ua loaa mai la anei ka pono ? " Ae aku la keia, me ka hai aka i aa olelo a pau a laua i kamaiiio ai. £a hele ana o Niheu i ka hapai WAA 0 KA POE LA.WA.IA. A i Ke ahiahi ana iho, oia ka wa kapono e hoi mai ai ka auwaa lawaia, o ko ia nei hele aku la no ia i kahakai e kali ai, i lawa no i ka ihu o ka waa a pae mai i kah»nua, e hopu aku apa keia, o ka waa, o ke kanaka a me na lako no a pau o kb lawaia, o ko ia nei auamo ae la no paha ia, a olelo sku lai ka oiea waa, " Aia i hea kou wahi ? " " Aia iioa o," wnhi a ka lawaia, o ko ia nei amo.no ia a hiki ilnila, l<uu ana ilalo. Olelo mai la ka lawai«, " He kamaaina kahiko ap no Hilo nei, a o ka inake hoi koe, hapai ia ae nei ko'u waa a hiki i ka hale nei, he keu ia, a, ua ike iho la no oe i ka ia o kq waa, mai mua a hope, nau ia." Hoole aku la o Niheu, '• Aole, nau wale no ia ia, eia no ka'u wahi ia, o kahi ia ulaula nei." A loaa ka ia ulat)la a ia n?i, hele aku ana no keia i kahakai, a pae hou mai ana no ua waa, oka ia nei hana no ka hapai, a loaa no ka ia eleele. (He keu.no o 'Niheu, he loaa ole iho la paha ia waa* ka ia ula a me.kn ia eleele, a pela hoi ia Hakalanileo, ke Aiii nui o Hawaii, a imi npa wale oku no o Niheu, i wahi paha e puka ai kana hana i ke ao nei, o ka waa iho la nohoi pnha ia,. loaa no ka ia eleele, kii hou no e hapai | ua waa.) . Ka OLHLO KAXTOHA ANA A Un lA. NIHEV. A i keia la oo e pii ai e huli i ka laaue ku ana i kop-makemake, a inn o loaa, e hoi hou jnni 00, a .ahiahi, lawe oe i kn puaa, ka niu, - na men no a pnu au i lawe mai nei, a ke ku-' mu o ka laau, ho-a ka imu, a kalua a moa, a e hoonoho papa oe ia lakou, mo he wahi ahaaina la i k'a wao, a kahea aku oe i aa inoa o ko poe kupuna, a heluhelu aku i na inoa, (aia ma ka pule a ka poo kalai wad.) a pau ia, waiho no oo pela, ooki oe i ko waa a hina

ilalo, nana oe a ma ka lala kamahele, oia ka lala e huki ai i kahi e hina ana ka laau, e eli oe i lua malaila, a e pee nae oe a nalo loa, a e hiamoe no oe malaila, ina anei e hiki mai ua poe kupunakane e-epa nei ou, a hapai i ua waa nei ou ea, e paa loa no oe ma ka lala kamahele, a ina e ike oe he kanaka oopa, e hopu oe ia ia a paa loa, aia no ia ia ka olelo a me na pono a pau e ko ai kou makemake, alaila, o ka waa ka hoi ia, hiki oe i Molokai, a hee no hoi ia.oe ka puu o Haupukele. Ka HOOKO ANA 0 NIHEU I NA OLELO A ULI. A pau ko ia nei hoolohe ana aku i na olelo a Uli, a o ko Niheu hele aku la no ia ma ke kuahiwi naheleheie loloa, a ke aiwaiwa i noho ai. Aole no i emo, ua hoopomaikai ia no 0 Niheu, uo ka loaa ana ia ia o kekahi mau laau maikai, ane nunui launa ole mai no hoi, aohe mea e ae ana e manao nui loa ai, o ka pomaikai wale no, oiai, ua nui maikai na laau, ua like no hoi ka»lau o ka laau me ka mahina hiki ahiahi o Hilo. oko ia nei hoi aku la no ia mahope iho o ka waele maikai ana a ia nei, a me ka hoakea ana i ke nlanui. 1 ka hiki ana o Niheu i kauhale o ke kupunawahine oia nei, e mahamaha mai ana ua kupunawahine nei, "£! mama wale hoi kau huakaila e kuu moolei, ua -loaa aku nei nae paha kau mea i hele aku nei e huli ? " Ae mai la o Niheu, " Ae, ua loaa no, he maa laau auanei kela, he kii milimili, o k6 ku«o a i elua i kahi hookahi." "Ua pono aku la," waīii a Uli. Oko ia nei paina ao ia a maona, ao ka hoomakaukau iho la no ia e hele, oie na lako 30 a pau ana i iawe mai ai mai kai mai o Hilo, 0 ka hele aka la no ia, s hana no hoi e like me ka Uli i aoao mai ai, 0 ke kua iho ia no iai ka laau, o na laau no.a i elua, a hina ilalo, i po'no loa nae i ka hina like aoa no a i elua ma kahi hookahi. , I oi loa aku no hoi lea pono ika waiho like no o na lala kamahele a kahi hookahi, me he mea la i hoo-. ponopono wale ia la aku like. O ko Niheu eli iho la no ia a hohonu ka lua, 0 ko ia nei pee loa iho la no ia a nalowale, i ike ole ia mai. Aole i liuliu iho, wawa mai ana ka nahelehele i"kini o ke akua, ka 0 ke akua, ka pukui akua, ka lalani akua, a me na akua alii o lakou, oia hoi 0 Kupulupulu, Kumokuhalii, Kuolonowao, Kupaikee, &.c., hookahi no ka bao ana ae i na wahi mea ai aia nei 0 kapaunoia, ua maona no nae, ua liliha no. Ua ai a hookaakaa i ka maona, ua iuhe, kainoa hoi o ka pono ia, eia ka auanei aole, a o ko ia nei hoolohe aku la no ia, aole i liuliu iho, pane ae la no kekahi poe akua, " Oia, e hapai hou kakoa i ka laau a ua wahi keiki nei." E hoole aku ana nāe o Kumokuhalii, " Aole kakou e hapai. ua oki ka laau a ke keiki, mai hoala kakou, ua aie iho nei kakou ika waiwai ake keiki." Hoole mai no nae ka nui o ua poe e-epa nei, aole e hoala no kakou, o ka ae like mai la no ia 0 na poe e-epa mai 0 a o; 0 Kumokuhalii, ke ku nei iluna o kekahi laau, a o Kupaikee hoi, malana o kekahi laau, o laua na luna nana e olelo, a e hooulu, a e kahea me ka leo nui, peaei: " Kanepua-a I Ke nahu ne-i!! Ali-a, eli-a, i pau ka ai-na a ka hewa[hewa, He-ua."

I hoopHu iho ka hana o ko lakou la ikaika, he mea kau a neeu ae, hoi bou, oia like ana no, kahea, " Heaha la ka hoi keia hikiole o ua laau nei ? " " heaha hoi ? " wahi a kekahi. Olelo mai la o Kumokuhalii ia Kupaikee, " E hele aka a ma kela wahi lala 'e kikiwi ia ilnlo, malia i paa ilnila;" Aeaku la o Kupaikee, "Ae, i paa io ilaila, malia no i paa ai ona lala kamahele no ka a i elua." oko Kupaikee hele aku la no ia, (he wahi akua oopa keia, he kaloli ke helemai,) oia hele no ko Kupaikee a kupono ka a men-a'wa-wae iluna ponoi o ka lua, a o ka wawae oopa nae, hoomama ae la ia, a o ka wawae okoa hoi, hooikaika iho la i ke ku ana iluha o ka laia oka laau, me ka lalau iho o na iim» e pupue ae, me ke kali aku nae o ke kahea ia mai, o kela mele maluna. I hoi iho ko hana o Kupaikee, e hano e hapai, e hopu ae ana o Niheu i ka wawae oopa, ua oki oe i kalili ana, ■ e hooho ae ana o Niheu me ka leo nui, " Ahaha I ma ka'u aihue o ke awakea, eiu no ka o oukou no ka poe nana e hnna ino nei o'u mau waa, make oe ia'u, aol<* hoi o lakou la, ua pnkele aku la no, o oe no ka'u lawehala.'' Hookau aku la keia ike koi ma ka puu-a-i, ua oki na_ i wikiwiki ana ka waha, o ua wahi aU-opa iki hanene la i ke noi ia .Niheu a, he hoolohe aku,. o ko ia la hoohau-' alili loa : iho la hoi ia me ke koi. Ke hooh» mai la hoi kela poe akua ma o mai, ekekei akuia a mamao mai na laao aku, a hooho nui mai la, " Ka-u I aloha ino ka hoi k*bi oopa o kakou, a ke kau mai la ka maka o ke koi a Niheu ma ka a-i, lea make mai no ka pnha i»nei ia." I mai la o Kiimokuhalii, " I make hui paha ia ooiioo, i ka honpaa nō ka o oukou a, ko iho la no nae ka oukou, aa aie kakou i ka ia la waiwai, koi no oukou e koi ai a, aohe e pakele ano o Kupaikee" Ke lohe aku la no nae keia i ka olelo mai a kela poe akua. Olelo mai la o Kpaikee ia Niheu," " E °' a au ! aia a ola vvau, alaila, maikai k» waa, ina e mako au, aole e maikai ko waa." Pane aku la o Niheu, " He waa aha la anei kaua, a i waa aha |a affei ia, o kou make ka paha, aohe oo o'u minamioa ia waa, o .oe no paha ko'u mea ininainina, o kou holo a lilo ola oe, ina hoi.e make oe, pau ke kupa ino kalohe o ke kuuhiwi oei, hiki la hoi paha ia'u ke hana malie aku i ko'u waa ? " Olelo bou mai la o Kupaikee, He lohi hoi puha r ina ndu e hana, a ina hoi na'u hana, i kein po no, maikai ko waa, o nu ano no a pau, o ka holo wale no kau, no ka mea, uwau wale no ka oiea o makou i nui ka hana, he hiki-ia'u ke kupa maloko, a he hiki no hoi ia'u ke komo mu kahi haiki loa, hiki ole i kekahi poo e ae," he poho wale no kela poe o makou m'a ka aina inamala nui, oia ka'u olelo la ia oe." 1 Ae mai la o Niheu, *' Ao, a hea anei paa kuu w,aa a me n« lako a pau 1 " "& keia po.no, p»u na hemnhema a pau, paa i ka paele, ku ko kia," wuhia Kipaikee. Pune aku la o Niheu, " Aole oe «j wahuheo, a hoopunipuni paha ?"• Hoole mni l(i o Kupaikee. I hou aku la o Niheu, " Ina bu oiaio kiu, e pai na lima o kaua, aae nn wuha." Ae mai la no kela, a o ko Niheu hookuu nku la nu ia a holo ana leela; he ola aku a he ola mai, i ka 01010 a ua poe e-epa la. , i pau.)