Ke Au Okoa, Volume III, Number 37, 2 January 1868 — HE MOOLELO NO KANA. KA HANAI A ULI. I unuhi ia mailoko mai o na Kaao kahiko o Hawaii nei. [ARTICLE]

HE MOOLELO NO KANA. KA HANAI A ULI.

I unuhi ia mailoko mai o na Kaao kahiko o Hawaii nei.

HELU 3. ® c Ka hoi ana o Niheu, a kamaiho pu me Uli. I ka hoi ana aku o Niheu, ua ahiahi poeleele, a e a mai ana hoi ke kukui o ka hale o Uli, " O oe meē la ia ? " wahi a Uli, ae aku la keia, a kamailio aku6a keia, like m<? na mea a Uli ī olelo mai ai ia ia, ua paa no hoi uā wahi akua oopa la ika hopuia e au. " A pehea 1" "Ua ae mai nei no hoi, a keia po no paa ika hanaia e lakou, ,: wahi a Niheu. Ae mai ia o Uli, me ka olelo mai, " Ua pono aku la no hoi ha, na lakou no hoi ia e hana mai a paa, he-oleloa no paha ou mau waa wiliwili i kua mai nei i kai, he papa heenalu ia, ahe auwaa lawaia liilii, a he ama no ka auwaa nui, oia kona waiwai, a pela mai no hoi ke kukui, he popopo wale ia, o ka waa iho la no kena au i huli aku la a loaa." Hoolohe aku la no o Niheu i ka.olelo a ke kupunawahine, ai| no nae ko ia nei nui, o na waa no, o k-a pau onai no a maikai i keia po. Aole laua nei i hiamoe iki ia po, a i ka meha ana ibo o ke aumoe o ka po, lohe aku la no o Niheu ma i ke kahea mai a ka luna o na akua, olelo aku la o Niheu ia Uli, " Owai keia e kahea mai nei ? " Hai aku la e Uli, " 0 KapoMnauakea, ka luna kahe# hana o na akua, e hele e hana i ko waa.' J Ae aku la o Niheu, a penei ke kahea ana : " Ke akua o-opa la hele e hana, Ke akua pehu la hele e hana, Ke akua ehuja hele e hana, « Ke akua ohule la hele e h3na, Ke akua iki la hele e hana, Ke akua nui la hele e hana, &c., Hele e hana i ka waa o Niheu, Ua ai kakou i ka ia īa waiwai, A kenakena i ka ono, A kuhinia i ka ono, I lohe oukou a pau loa, A keia po no hana, A paa no i keia po, A oki maikai no i keia po, ■ Amama wale ua noa." Aole i emo, he lohe ana ka laua nei i ka ikuwa o na leo, e uhai ala aku ana hoi laue nei, oi ala aku no hoi a ka pili o ke ao, mehe mea la no e hoohiamoe ia mai ana, o ka hiamoe do ia o Niheu, ai ka malamaluma loa ana ae, hoala ana o Uii ia Niheu, o ke ala ae la no ia o Niheu, e waiho mai aaa na waa mawaho iho o kahi hale o laua r}ei,&a mahalo wale no ka Niheu, ua no aa mea a pau. I mai la_o Njheu ia Uli, Pehea ia anei e hiki ai kuu waa ? " " E helē oe a kela hale la, e hahau iho oe i ko iaau ma ke ope kaula e waiho ana, hahau no a ikaika, mai hopohopo oe, a nana ae nei iae kamailiomai, alaila, pane aku oe," wahi a Uli. "He kamailio mai no ka ia ope kaula" wahi a Niheu. " Ae, he kamailio no, oka leo wale oae kau e lohe, aole oe e ike pono aku i

ke kioo kanaka," wahi a Uli. "Ahe, makemake ino, e hele- ka wau," wahi a Niheu. Ke kokoe wale la no kela me ka puhoihoi, i hoihoi loa hoi kekahi i ka nana ana mai e waiho aku ana ka ia nei mea i lia nui ai, oia hoi na waa. KE KAMAILIO ANA O NIHU MS KANA. I lawa no a hoanau ae o Uli i ke ana, o ko Niheu hele aku la no ia a hiki iloko 0 Halauololo, e waiho mai ana no ke kaula. Mai ka lani mai ka hooua, halulu ana ka laau a Niheu i.'una o na owili kanla nei. Olelo mai la o Kana, " E 1 mahanahana nae hoi ke kai o ke kaulua, me he irnu huai la do ke awakea." Pane iho la o Niheu, " Eia no ka hoi he mea kamailio no ke kaula do keia wahi, i koonei kaula wale no hoi.<" I mai la o Kana, " Heaha mai nei kau i hele mai nei o onei ? " Olelo aku la keia, " 1 hoounā mai nei o Uli ia'u e oleio aku ia oe, aia ka ia oe ka mea e hiki ai kuu mau waa i kai." Ae mai la o Kana, "Ae, o hoi e hana a maikai ke alanui, a wael6 a akea, e hoopiha na wahi apuupuu, e eli na wahi kiekie, na'u no e pahu aku ou mau waa, e olelo aku nae oe i na kaikuaana o kaua, o lakou ka poe nana e pale, e kuku kakaikahi mai nae ia wahi mai ia wahi mai a hiki ana iuka nei, o ka ae mai ia no ia o Niheu." O ka hoi loa aku la no ia, e kahili ana i kela aoao a me keia aoao o ka nahelehelo, me ka laau a ia nei me Wawakaikalani, a hiki no hoi keia i kai, uamaikai, a olelo aku la keia ia Hakalanileo, e olelo aku i na kaikuaana oia<nei, ae%ai la <fi Hakalanileo, & olesoaku la no hoi o Hakalanileo 1 na keiki, ae mni no lakou. KĒ KALI ANA O NIHEO I NA WAA. I ke kakahiaka ana ae, hele aku la o Niheu a ma kaha one o Waiaken, e holoholo ai ma kela aoao a ma keia a£#o, «nana ona Q ka hiki mai o na waa, a o na kaikuaana nae, ke pii la lakou me ka hoomaauea, a me ke ano ohumu iloko, a hiki i kahi kupono i hoonoho ia no lakou. KA OUUMU AIfA O NA KAIKUAANA. Oie'o aku la tekolii i kekahi o lakou iho, " E ! nani no ia ua hiki mai nei no kakou ia nei, i ka kakou wahi i kauoha ia mni nei e ka makuakane o kakou, e pale kakou i kn waa, ke paliu ia mai, a ke kau» ia mni pahn, mni paa aku ouanei kakou, na ia wi<ti keiki no ia e pna mai i kona waa, ioa no i lilo aku i ka '

moana kai ao, ua pono no, koi paha auanei ia keiki iko kakou niakuakane a, make mai anei ia Kapepeekauila, he alii no ko kaknu makuakane no Hawaii nei, aole no e nele i ka wahine." Oko lakon la ae lokahi ae !a no ia, i ka lakou hana nanamaka, aole kokua iho ka luhi inea o ko lakou kaikaina. KE KAŪOIA ANA MAI O NA WAA O NIHEU £ KA IKAIKA O KANA. I ka makaukau ana o Kan? e pahu mai i na waa o Niheu, e hapai ae ana o Kana i keia mele, oia hoi ka mea e hooulu ana i na kupunakane ona, i wahi e hoilioi ai, a kokua pu mai ma ke kauo ana i na waa o ka moopuna a lakou, a penei ua mele la : " O Ikuwa ka honua ilalo, O Ikumaomau ai ka lani, Ka pihe a ka laau o Laa, E ha-ua ana e Kumokuhalii, E ke kahuna kua laau o ka nahele, Nana i kua ka ohia ke kino o ka ha, Mo ka ha ka eulu koia i kai, E hu'i ka waa, e hnli ka waa, A ke kuahiwi a ke kualoao, • A ke awaawa a ka he-i, A ke kahawai a ka manowai, A ka pala ai a hale kaua, A hale kanaka a hale ohea, A kuaua nui a Loikea, A ka hae o Maiahuli, < A ka holo o Moemoe a, Ka waa a Kapipimaia la i kalai, Ka waa a Koi-ki la i kalai, Ka waa a Koi-nui la i kalai, Ka waa a Koj.|oa la i kalai, Ka waa a Koi-poko la i kalai, Ka waa a Koī-hanmapn la i kalai, Ka waa a Koi-makannboaboa la i kalai, Ka waa a Kupulupulu la i kalai, Ka waa a Kuolonowao la i kaUi, Ka waa a Kumokohalii la i kalai, Ka «aa a Kupepeiaoloa la i kalai, Ka waa a Kupaikee la i kalai, Ka waa a Kanealoka la i kalai, Ka waa a Nanahuikuhikuhiikakaa la i kalai, Ka waa a Laea i kaj<ai ka aha, A ke kahona wahine o Laea, Ke ku la ilalo hana, Ka puaa la ilalo hana, Ka aahu la ilalo hana, • O na niu la ilalo hana, Ka ia ula la ilalo hana, O ha ulua la ilalo hana, 0 ka ia eleele la ilalo hana, Ku ilalo hana, E oe-oe e ui iho i ka inoa o keia waa, Owai la ka inoa o keia waa ? 0 Kanmelieli ka eke-a, Keaknmilo la ke ama, 0 Hualala ka ulu i ka ihu, 0 aku ka ihu i ka Uni, O luu i ke kai ka holo ana, O launpo kahi a^ao, 0 ookaa iloko o We hoowawa, 0 Lehiamanu*ka laau iha, 0 Kupakee ka laau hope, •Kapi kai o ka ekea, E kau akn ka hope ilnna, Kaualupe l'a moamoa, Pili aomaoma ka moo maloko, Pi'li nakekeke ka moo mawaho, O Peheo ka pepeino, O Pukakea ka puka, Makilihoahoaikalani ke meki, Kaūlāni ka wae ma ka liupo, —•" Kekee ka wae i ka iako, Hoopio ka wae ma ka ihu, Lapuu ka waa ma ke kee, 0 hoa i ka laula ka iako hope, He manawanawa kona aha, He owili la ka uilani, Koanuuanu la ka iako nui, He kalele ku ka uilani, Ka pa-u o Luukia ka aha, O Heeheeiwawau ka aha lanalana, He aalii la ke He kapuahi ka aha lanalana, He mahele In ka uilani, O Kumnhnnua ka pon ilalo, O Wakakaiau o ka la, (he pea o ka waa,) O hilala ilnlo ka kakaoko, 010010 ka ie i ka opea, Hapili ka ie ilona ae, Pilikia ka ie ilunl ae, Paa loa ka ie iluna ae, M»ikai ka ie iluna ae, Le-na ka ie iluna ae, O ka opi o ka upoi a ko la, , Makauea ka ie i ka waha, He oleole a wahanui kai ka pua-ki, Kai aweluula ka welu ilalo iho, Kapu-ahuula ka welu ilalo iho, Pnnanaaiai ka welu ilalo iho, O Uli ka wahine u'ana ie, 0 Haneeiakea ke kahuna kui la, 0 kaikai nna o kona la, Ka hipai ana o konala, Ke amo ana o kona la, Knkulu ann o kona la, Ka naki ana o kona la, Nakia mai ka pu mawaho, Hoa ia mnika pu maloko, 0 hinlo ka pu i kaekea, O Kipa kaula ihu, 0 Hnolewa kaula i ka waha, Hukia kaula holo, Holo a ka waa i ka moana, O Niheu kalohe kai ka-iliili, He papa kii kona noho nna, He waialee kona mali' kai, I O Hoolapaku kana hoe, O Lealea la i kona kua, O ke pani kona noho ana, O o-le kona malo kai, Kahihikaale kana hoe, O Kekahawalu kai ka iako nui, a He papakonane kona noho ana, He na-u konamalo kai, He Awikiulaikalani kana hoe, O Haka ma ka ihu o kela waa, He kemaniula kona noho 6na, He hamoula kona malo kai, lie lehnka kana hoe, A lele n loua i kona lima, O Knhnku i ka-ina liu, Kahakui o Kahakulewa, KahukakaiNU, kaia iho ka liu, A pau ia Hiupewa, Kukulu kii ia Hiupewa, O Hnuinapu o Hooleia la kai Akea, Ia Akea lu knhi hope, Ia Leolani kahi hope, O Honlau la ka hookele, O uli mai ka hoe mnloko, O ka mui ka hoe mawaho, O Ilonu kn o, o Niu-uli ka niu, 0 Maknaluwn la ke Kilo, 0 Mooaikii ke Kuhuna, E hni ana i ka heuua, 1 l<a nlo-i oka monno, I ka ale pane o ka innana, 1 ke numiki o ka moana, I ke auka o ka monna, Au-ka iho, uu-ka noo,

Ebu u ka moe kaiuli, O Kana la ke alii, o Kapualala kana laau, O Niheu ke koa, 0 Wawakaikalani kana laau la e, Ma Kapepeekauila me Keoloewa, Lilo Haupu ia Niheu la—e. ko aina." A pau ke kahea ana a Kana i keia mele, o ka pahu mai la no ia i ua mau waa nei, ma ka ikaika lauaa ole, holo ana ua mau nei i kai. KA HOPŪ ANA 0 NIHEO I NA WAA A PAA MA KA MOAMOA MAHOPE. Ia Niheu no e holoholo nei i keoneoWaiolama, e nana ana no i ke kauo ia mai o na waa, a ike keia e holo mai ana ua mau waa nei mai kuahiwi mai, a o ko ia nei nana pololei no keia; me ko ia nei manao la hoi e lalau iho ana la na kaikuaana, a maalili la hoi ke kauwahi ikaika, a ia ia nei aku la hoio ka paa no io, eia ka auanei he manao e ko lakou la e noho pu-lu mai nei, no ko lakou hohe wale no. Nolaila, aole lakou makemake e holo Ike kaua i Molokai. Ai ka ike anamai la o Nihēu, aole lalau Cao o na kaikuaana i ka waa, e holo aku ana keia me ka mama a paa ma ka moamoa, ua haule aku na waa a pau loa iloko o ke kai, a koe o hope, paa ia ia nei ma ka moamoa. Hukia ae la iuka, a waiho ana keia mau waa maikai i kai o Hilo. Ka hoomakaukaū ana o Kana e hot.c mai|i Molokai, e kaua me Kapepeekauila. Ua lohe ia%e la ka holo ana o Hakalanileo i Molokai, me na keiki ana no ke kii ana i ka ffU wahine. O na'lii ame na makaainanao Ha--0 waii, ua hoomakaukau pu mai lakou no ka hele ana i ke kaua me ko lakou Alii, hoole aku la o Niheu, aole alii, a kanaka, a auwaa, e holo mai mahope o makou, o pau mai anei 1 ka make i na kupu a Kapepeekauila e noho' mai nei ika moaoa. Aia wale no oka poe i loaa ko lakou noho ana oluna o na waa o maua me kuu makaakane a me kuu kaikuaana Haku. Nolaila, ua makau okoa na kanaka, aua noho no. O Kana hoi, ua kiiiaoiaiuka o Paliuli, a lawe ia mai ma ke ano kaula no nae,'a hooukaia iluna o ka pola o na waa, a o na kanaka no hoi, ua hoonohoia no lakou mai mua a hope, (e nana i ke mele a Kana,) aia malaila ko lakou mau inoa. [E ka mea heluhelu, ua ike ae nei kakou i ka hoonohoia ana o na kanaka o na waa o Niheu, oia hoi o Kaumelieli ma. Ke olelo mai nei nae ka mea nana i Kea-ka mai ia'u, he nui aku no na kanaka o na waa, aole nae i paa ka inoa ia ia, ka-u-a hana buke ole. Eia hoa keia ia oukou, e waiho ikikakou ia Kana ma, e nobo no iluna o na *.vaa o lakou, e hapai kakou, a e nana ae hoi i ka Moi mau hana, ke Kahuna mnna o Molokai.] No Moi ke ELahuna, a me na ohana e pii.i ANA IA lA. Ua hanau ia o Moi ma Molokai, a me ko□a kaikuahioe o Nūakea, he ano kahunakilokilo nfe hoLa. he_mau kaikaina o Koleanuimakanlili, Kosr leanuiakamau, Koleanuimaikahiki, oia na mea pili pono ia Moi; a o Keoloewa hoi ka Moi o Haupu, he hoahanau pili no no Moi ma na makua, a o Kapepeekauila, he hoahanau pili no no Moi ma na makua. Penei, oko Keoloewa mākua ka hiapo, ko Kapepeekauilaaku, ko Moi ma aku, (na ka poe ike e hai mai ina makua.) [Enana kakou i ko Hawaii nei ano, be hiki no ke hoohaku ia kaikuaana, a he pakela loa aku hoi ke ku kela i ka moku.] Na hana a lakou mai na makua mai.

Ua noho Moi o Keoloewa no Haepu, mai na makua mai; a ua noho alihikaua a koa nui hoi o Kapepeekauila, maKia makua mai. Ua noho Kahuna o Moi, a ua noho Kilokilo hoi o Nuakea, ua noho luna lawe olelo, a luna kaapuni ma na aina a pau, o Kolea ma. Ua akaka ae la'na Kulana o lakou, he noho Moi wale no ka Keoloewa, aole anu hana, o Kapepeekauila wale no ka mea hana nui, no ka hoomakaukau ana, ka hele ana, ke kaua ana me na euemi. Ka Mo-i hana, ike mua i na ano o ke kaua maloko o na moe, n me kekahi mau hana e pili an.i i na Kahuna, o ke alo aiii, a hai aku ia Kolea ma. Ka Nuakea haua hoi, ina oa ano hoomaloka ia ka Moi, □a Nuakea hoi e hoailona, i akaka ai ka oiaio, ame ke koho wale o IVlo-i, a me na ano Kii_okilo e ae e pili ana i ke alo alii, a la mea aku. Oka Kolea ma hana hoi, oia /ai lawe ana i ka olelo mai a Mo-i aku a ia Keoloewa a me a pela mai & Keoloewa ma, a lawe mai ia Mo-i ame Nuakea. A i kekahi manawa, he hiki ke hooanaia o Kolea ma, e hele e nnna i na kupua a pau o ke ao nei, mai kukulu o Kahiki, a hiki i Hawaii nei. Ina ua ike lakou ike kupua ikaika, e hoi mni e hai ia Keoloewa, Kapepeekauila, Moi a me Nuakea, a na Moi a me Nuakea e hoailona a hai Ua ike no nae o Kolea ma i na kupua ā pau, a koe o Kana, (e ike ana kakou ma keia Helu ae, i ka moe a Moi, a e ike no hoi kakou ika ninau na o Mo-i ia Kolea ma i keia kupuu, akahi ana kupua i weliweli ai, hoole mai la o Kolea ma, aoM kupua e, a hai mai o Kolea ma i na kupua a pau a lakou i ike ai, e kali kokoke no e loaa aku.) (Aole i pau.) O ka pu kuniahi nui loa, me he mea la o ka pu aka poe Geremania i hana mni nei, O ke kauinaha o ua pu ln, he kanalima ton«; a o kona loihi, he 240 iniho; a o ko kaumaha o kn pokn, ho 1,212 paoua; a o kekaumahahoi 0 ka |u>ka pnhu, ho 1,080 paona; a mai ka 11 j n i ka 130, ka nui o na panna no ke ki ina ika poko hooknhi. Ka mannwa ihnnaia 1 i o ua pu noi, he umikumamaono mnhina, ua hunaia ka po a me ke ao, a hiki wnle i ka wa i pna oi. Oke knmukuai o ua pu noi, ua'oi nku paha mamua o $150,000.