Ke Au Okoa, Volume III, Number 39, 16 January 1868 — HE KAAO NO VARARIALELE. Ka Olali o ke Aupuni Uwea. I unuhi ia mai loko mai o ka olelo Pogudara a i ka olelo Hawaii. [ARTICLE]

HE KAAO NO VARARIALELE.

Ka Olali o ke Aupuni Uwea. I unuhi ia mai loko mai o ka olelo Pogudara a i ka olelo Hawaii.

HELiU 20. A pau ke ka wele ana, komo iho la laua i ko laua mau kapa, aka, ia laua e kamailio nei me na manu, ia manawa i hoomaka koke aku ai o Nero e hae me ka leo nui, a he mea puiwa loa ia ia laua i ka lohe ana, aka, ia laua i lohe ai i keia leo ano e, a huli ae la laua ma o a maanei, a ike mai la laua i ka ilio e noho aku ana ma ke kumu o ka hau, oia no hoi, ka inanawa a ke keikamahine muli i iioomaka mai ai e hokiokio, me he mea la o kana i)io ponoi la, a ma keialohe anp 6 Nero na hoomaka koke oia e wiliwili aku me ka hoalohaloha aku, me be mea la o kona kahu ponoi la. M«hope iho o ko laua nei ike ana aku i ua ilio nei, hele aku la ko kaikaina a kokoke ma kahi a Nero e noho nei, nana iho la oia i ko Nero mau ano a pau, be oi aku o kona nani a me kona hanohano, aia ma kona a-i ke apo daimaoa i kau ia i na hoailona alii o Burufa, ke kamalei alii oloko o ka lewa, a liuliu iki kona nana ana, olelo mai Ia oia i kona kaikuaana, e hoi e aku paha oe mamua i ka hale a hai aku i na makua o kaua i keia iiio, ae mai la ke kaikuaana i ka olelo a kona pokii; ia ia i hoi aku ai a hiki i ka hale, hai aku la oia i ko iaua mau eaakua no ka ilio, paoe mai la na makua ia ia, he kumu a he hana nui ka ka ilio i hiki mai ai ia nei, aole na he ilio, he aiwaiwa oo na aina a pau loa, nolaila ma ka maua ike a me ko maua mana, ekolu aupuni i hiki mai ai na ilio, ina no lalo mai o ke Aupuni Po, oia iho la, oia aina, aia i lalo liio loa he 17 aupuni mailuna aku o ka honōa, olaila, loaa aku na aina la, ina aole nolaila, alaila, no ke Aupuni Uwea mai, aia ia aina iloko o ka opu o ka moana, he mau mahiua e I'JU ai ilailo, a he mau mahioa e laua ai iluna o ka ili o ke kai, o ke ano

oia aina, ua hoopuai ia e na uwea mawaho mai, a nolaila, mai kona iooa i kapaia ai, ina aole nolaila mai, alaila noloko mai o Kaluaahialoa, aia ia aina iloko o ka lewa maluna ae nei o kakou, he aina i hoopuni ia i na mauna ahi elima, o ka aina ia i oi aku mamua o na aina & pau loa o ka honua nei, nolaila, akolu wale no aioa a maua i manao ai nolaila mai kena ilio, no ka mea, o na aina i koe e kolu, oia hoi ko ka akau, a me ka hema, a me kekomohana, fae mau aiua kanaka ole ia, be manu, a he ho)oholona ko luna oia mau aina, nolaila, e kii oe a i ko kaikaina e hoi mai me ua ilio la, i ike pu aku kakou i ke ano o ua ilio la, a pau ka olelo ana a na makua ia ia nei, o koia nei hele hou aku la no ia a hiki i kahi a kona muli e noho nei me ua ilio hookalakupua nei, a hai aku la no hoi keia i na olelo a na makua o lana i pane mai ai ia ia nei.; ■ Ia manawa i hoi mai ai laua nei me ka ilio tne ka olioli nui a hiki i ka hale, ua paulehia pu ia no hoi ka manao o na makua me ka makemake nui no Nero, oiai, akahi no paha lakou a ike i nei mea be ilio, nolaila,' ua malama ia o Nero i ka ai a roe ka ia e lakou iloko o na po eloa, a me na la elua, tne ka maikai loa, a hiki i kona la i hoi hou ai i kona maa haku iloko o Kaluaahialoa. Oia iho Ia ke ano o ka olelo a na makoa o ua man kaikamahine mahoe nei, no ko Nero ano, nolaila, ua akaaka io no ka laua wehewehe olelo ana, no na mea, e pili ana ia Nero, nolaila, e wehewehe au ia oe e ka mea heluhelu i ke ano o keia mau kaikamahine mahoe. Ua olelo ia ma keia. kaao, o keia mau k&ikamahine mahoe i oleio ia, ka 'mea no laua ka aina ma ka hikina, he mau kaikamahine kapu keia, ina e makemake keia mau kaikamahine e heie e makaikai i ka laua wahi i makemake ai ma ka honua nei, alaila, e hoomaka auanei e ponli ka la, alaila, oia ka laua manawa e hele ai me ka iko ole ia e na nea a paxi. Pela wale oo laoa ioa manawa a pan o ka ooho ana, mai ko laua wa opiopio a hiki wale i ko iana hookanaka ana i Kipu. Kuhoi ano o Ncro a kiki i Kaluaahialoa a laue mai oia ia Burufa imua o ua inau mahoe la. Mahope iho o ka hala ana o na elua o ka noho ana o Nero ma ua aiaa la, i ka wanaao ala ae la ua ilio nei a puka aku la iwaho, a 0 ko ia nei hoomaka aku la no ia e lele a hiki i kona home iloko o ka lewa, a ike mai la kooa mau haku ia ia me ka olinli a me ke aloha. I ka hala ana o kekahi mau la ia Nero o ka ooho ana, i ka wa i uhi mni ai ka bana * na lihilihi maluna o ko Inkou mau m»l»«, i k« biki ana aku i ka hapalna oka po, oiaij e hiolani ana kona mnu haku a pau loa, maluna o.leo la|cou ir»hi moe, ia maonwa, ala ae la oa Nero nei a lalau aku la kona waba ia Burufa • lowemai la ia ia me ka ike ole o Buriono a me Hiuwe, a me ke kanaka kiai, ua lawe mai )a keia me ke ala ole ae o oa keiki nei a hiki wale i ka aina o ua mau mahoe noi, oia ka manawa e wehe mai ana ke alaula o ke «o, ia manawa i ala ae ai o Burufa oailoko ae o ka hiamoe, me kona mnnao, eia no oia iloko o kona home nani kahi 1 hiamoe ai, eia ka uanei i ka aina malihini i

kamnaina ole i kona maka. A i kc ;a nana ana 'ku, ike ae la oia he kumu laau e ku ana a he punawai nani c waiho mai ana mamua o kona aio, aole i iiuliu iho ko ia nei naaa ana aia hoi, ike aku la keia he mau kaikamahine lielehelena like, e hele mai ana a hiki i ua I punawai la, a hoomaka iho la no ia e auau a pau ka auau aua, ia manawa, i hoomaka aku ai o Nero e hae me ka leo nui. Ia manawa, i puiwa ae ai ua mau mahoe nei, a huli ae Ia ma o a maanei, a ike mai la laua ia Burufa e ku aku ana me Nero, elike pu me ka hoomaka ana ae o ka )a e puka ae ilum a hoolei pau mai i kona malamalama a me kona mau kukuna olinolino i ka honua nei, ia wa i mauie ai ko laua mau puuwai a hina like iho la laua i lalo, iloko o kekahi mau minule loihi loa. A ma ia hope iho, ala ae la laua iluna a haawi mui lt i ke laua aloha ia ia nei, a pela aku hoi keia. A ma ia hope iho, pane mai la ke kaikaina ia ia nei,. nau ka kena ilio, ae aku la o Buruf<*, na'u a me kuu mau makua keia ilio, " wahi aku aia nei," Ea ! Ua lilki mai keia ilio ia nei mamua ako nei, ahe oiau la ko makou noho pu ana ia nei a hiki i ktona nalowale ana aku mai ko makou mau mak.a aku, roa keia tpau olelo a Buruia me ke kaikaina, ua like ole ka manao o kona kaikuaana, me ko ia nei, ua pane koke aku oia ia Burufa. He makehewa paha oe ke kamailio me ia r>ei ma ia mau olelo me ka waiwai ole, nolaila, na'u ka olelo maikai e hoopuka ia oe i keia wa, e nana maioe a knu wahine makemake o raaua, alaila, koho mai oe elike me kou makemake, e pane iho paha auanei oe e ka mea heluhelu, pulale no keia kaikamahioe i ke noi, ke pane ae nei ka mea kakau kaao ia oe, he pulale ka hoi ka ike maka i ko ia ia naoi launa ole, a me he mea la, e hahai aku ann keia maa lalani mele o £. Kaleleonalani i ua kaikamahioe la,

" Ua ike oiaka iho oei au i ka naoi o Aipo. £ li ana ka io i ke anu o Hauailiki." IVau p»ha e ka raea heluhelu e hooholo lea aku i keia mele. Ma keia olelo a ua kaikuaana oei, aa paae koke aku kona kaikaina ia ia, ua lawa no ia mea iloko o'u, aka, aole nae elike me kon manao wikiwiki e pane nei i keia wa, kai noa e hoihoi ka malihini a hiki i ka hale, hookipa ia ia i ka ai a me ka ia, a ma ia hope iho e bai aku ai oe i kou maoao ia ia, pane mai la oo ke kaikuaana, he hewa la auanei kona lohe mua i ko'u maoao. Pane aku la o Borufa ia laua, he manao maikai ko olua e na hiwahiwa oka aina hikina e olelo mai nei, ina la paha he keiki au i ae ia e ko'u mau makua e mare i ka wahine ina 1» paha ua ae koke au i ka manao o kekahi o olua e pane mai oei, oo ka mea, ua hoohiki ia au e ko'u mau makuakaoe nana au i hanai, a i aialama hoi i na mea a pau loa e pono ai ko'u noho ana, meka ole aku o ko'u lima i na mea hou a. paa-.loik, noiaila, aole no hoi olna e pono ia'u, oiai, elua olua a hookahi an, aole olua e manao mai i kane au na olua, pane mai la no ke kaikoaana ia ia oei, he aha ia hoi ka hewa ke lawe oe ia maua i maua wahioe nau, ua lohe olua i ka'u olelo aku nei, aole an i ae ia e mare ika wahine, " wahi a Borufa," Ama in hope iho o ka lakoo nei olelo ana, koi aku la ua mau alii nei o ka aina hikina ia ia nei e hoi i ko laua home, nolaila, ua hooko aku keia i ko laua koi mal

Ia lakou nei i hiki aku ai ma kn haie, aia hoi, he mea malihini, a eehia hoi i oa maka o na makua ke ike aoa oiai i ka hiwahiwa oluna o ka lewa anim, aole no hoi e hiki ia !a-ua ke olelo mai ia ia*ūei, h mannwa, a be mau minute i hala ae, ua hookipa ia keia ma ua mea ai maikai elike me ke aoo mao o ka hiki malihini, a ina ia bope ibo no hoi, ua hoopuka hou ia mai la e na makua o ua maa mahoe nei ka manao elike roe ko na kaikamahine i hai mai ai i ko ia nei wa i hiki sku ai, ua hoole aku co keia, pane aku la o Burufa, ua pono paha laua nei e lilo na ko'u mau makuo, o ka ae koke mai la no ia o na makua, elike me kona manao.

Ea hoi ana o 3v.rv.fa me na mahoe, «ia ka lawe ana a jVero iloko o Kaluaahialoa.

I ka aneane ana e hi-o ka la, ma kon<i a!a hele iloko o ke aouli. Pane aka la o Barufa i ua mau mahoe nei, ano, e hoomakaukau olua i keia wa, oiai, ua haawi ia mai olua e ko olua mau makua e lilo ia'u i kela la. a na'u ka hana, a me ka malama ia olua, ma ko kakou hele ana a hiki i ko'u wahi. A pau ka ia neiolelo ana, ia wa no lakou nei i liu!iu iho ai, i ka makaukau ana o na mea a pau, oleln mai la ua mau mahoe nei, ua pau ka maua hana, o kau wale no koe, ia manawa no i kahea ae ai o Burufi ia Nero, holo koke mai la ua ilio nei a ko mamua o ko ia nei alo. Ia manawa keia i hoholn ae ai i ke koloka ulaula ma kona limn e paa ana, a olelo aku la kein, i un mnu hoahele nei ona. I keia wa olua e kau ai malana o keia kapa ulaula »e mai la no hoi laun la, a o ka pau oo ia, a na Nero wale no ka hana i koe, ia manawa o Burufa i kuhikuhi aku ai, i ua ilio nei iloko o ka lewa, n o ka hoomnka iho la no ia o ua ilio nei e lalau mai kona waho, a helu iho kona mau manea roe ka ikaika loa, a lele aku la lakou nei il"ko o ka lewa, aole nae e hiki i ua mau kaikamahine mahoe nei ke nana pono i na wnhi a pau o kn lewa', no ka ikaika loa o ka lele ana. Elike me ko knlie ikaika ana a ka wai o na kuihiwi, aole ho i emo, ua nalowale koke ko laua aina mai ko laua mau maka aku, aole no hoi paha i aneane e kau ae ka la i na pali, aia hoi, ua hala ka mole o Kaluaahialon ia lakou nei, oiai, nia lakou mawaena o na ahi ehiku e lele nei ia mannwa, a i ko lakou nei kokoke ana

aku e hiki i na nuuna ahi elima e <ilna, ua hoomaka koke e Nero e hae me ka2eo noi, ua ike ia na lapalapa ahi, ua maheft pololei ia ma kela aoao, a ma keiu aoao, a kaawale 0 waena, a pii pono ae la ka u-la o ke ahi iluna me he mau pali mania la e ku ana. " Elike paha me ka wa a Mose i haha u ai 1 ke kookoo ma ke kai ula, i kona wa i alakai ai i ka Isaraela, a ku na.wai ma'o a maanei me he mau pali la." A malaila i hoomnopopo iho ai ua mau mahoe nei i ka nana ana, a komo mai Ia ko laua mau weliweli me ka makau nui. Ia lakouinei i kokoke ai e hiki i ka home, a hala ho| na maunaahi elima inahope « lakou, akaf-ua hoomau ia ka lele ana a hiki wale iloko ponoi o Kaluaahialoa, me ka ike oie mai me- o Hiuwe ma i ko lakou nei hiki ana ako. Ka ike ana o Hiuwe ma i ka laua kamalei alii, me na kaikamahine mahoe, ka olelo a Burufa i kona mau makua a mare ia. ' ! I ko lakou nei hiki ana aku iloko o ka home nani, aia hrii, ua pailaka pono &ku o Nero, a me Burufa ia lakou nei me ba ike ole mai o Hiuwe a me Burione ia nei. Ia laua nei i komo aku ai ma mau o ke keiki Burnfa, he moa e ka weli ame ka makau, a hoonoho ua nKu mahoe nei, maluna o kahi nani loa, i like £»le me ko laua home, a ma ia hope iho, ua bcjle aku la o Burufa a me Nero a hiki malokop ka rcni o kona man makua e nolio nei me /ka nanea waie no, a no ko ia nei ku ana akauna ko !aoa mau alo, ua oi aku ke alo a mie ka olioli. A ninau mai la laua ia ia nei. Iheaoe i hele aku nei me ko ilio a boi mai nei ? iPane aku la keia, aole au i ike i ka'u wahi hele ai, me kuu manao no, eia no au ke mo; nei; aole ka uanei, ana ko'u ala ana se. iole ko'u aina makuahine a ke aloha i noho li, eia ka uaoei au i ka aioa e maule ai ka .puuwai o ke kanaka, nolaila, he mau wahine ka'u i lawe mai nei na olua, e ike olua i keii wa, ia maoawa keia i kii hou aku ai i aa tiau wahine nei, a lawe aku la imua o kona |nau makua a hoonoho ae la ia laua maluoaio na nobo nani, a pane aku la keia i kona nau makua. | i Eia ka uku o ka ai a me ka ia b olna i | hoouna mai ai ia Nert> e malamaia'p a hiki i keia la, nolaila, o ka nani a me ka iui o keia mau wahine, ka mea nana i hoihoi |ko olua luhi ana ia'u, oolaila, e nana kekahilo olua i kann wahine, a pela hoi kekahi; nolaila, ua lawe o Buriooe i ke kaikuaana a » Hiuwe hoi i ka muli, ma ia wa keia i ike aku ai e pii mai ana ka ui a me ka nani I»u»a oie o na makua e ukaii mai ana i kona {ope, me he mea la ua kikokiko ia ko laua miu helehelena e na hoku o ka lani, ao ka ihiohiona hoi o ua mau mahoe nei, me he o ka manawa o ka mahina j hoolei ai i kona nani i ke kuloaunioe.

Mahope iho o ka lawe ana a Hiuwe ma i ka laua mau wahine, aa hoopuka aeo Hiuwe i kana olelo imua o Burione. Loaa ae nei hoi ka ka kaua mau Whhine, a koe hoi ka kaua keiki, nolaila, e ninau ae au ia laua nei, ae mai la o Burione. Ninau aku la o Hiuwe' i kana wahine, aole he wahine hou

aku oko olua aioa ? He wahine no. Oke kaikamahine a ko maua kaikunane ponoi, oia ka oi ae mamua o makou a pau, i like ai kona kulana me ko ka olua keiki nei, pehea kou manao i wahine hoi na ka maua keiki, olelo mai la ua wahine la, he pono no e haoa olua i ka mana a nui, alaila' kii no otoa lilo ia nei, aohe hana mai ua kaa i ko olua wahi, pane aku la o Hiuwe i kana olelo kaena imua o ua man wahiee la, he mea ole loa ia i kuu Nero nei ke hoouna aku au, aole paha e liuliu, alaila, e ike koke no olua i ua kaikamahine la a olua, a pau keia mau olelo, bai paa iho la o Hiuwe i kona manao, aia a hiki mai ke kaikamahine a olua, alaila, hookahi o kakou manawa e hoohui ia ai, ae mai la no hoi laua !a. Ka hoouna ana a Hiuiee ia Nero e kii i ke kaikamahinn i ha aina hikina a lawe mai I ka pau ana o ka aina ahiahi, a ma la hope ihn, hoouna aku la o Hiuwe ia Nero, elike me kona mnkemake, ia ia e olelo nei i kana ilio, haka pono mni la kona mau maka me kona olioli nui, a pau kana olelo ana, puka koke aku la ua Nero nei iwaho mailoko aku 0 Kaluaahialoa, a lele koke aku laioia me ka ikaika loa, aole no he maoawa, ua/iala koke na mea a paa mahope ona, i ua Ncro nei e lele ana iloko o ka lewa, aia hoi, manāo ae la o Hiuwo e ukali aku i ka hope o kaaa ilio elike no hoi me ka mana i loaa ia ia, a kakou i ike ne nei maniua, ua hoomau no oia 1 ka lele ana a noho oia ma ka lewa, me ke kali nku i kaoa ilio. Ika hiki ana o Nero malunn pono o ka aina hikina, hann aku la oia iloko o ka hale o na makua o na mahoe, aole i loaa ia iu kana mea i kii niai ai, a maloko aku o keki hi halo okoa, inulaila oia i komo uku ni a ike oia i keia kaikainahioe na* ni e hiamne nna, o ko i« nei lalnu malie aku la no ia a lawe mni la, me ka ike ole o na makna, oiai, ua ka ialaua e ka hiainoe nui, me ko laua ike ole ue, ua hiki aku ko kupua ko eu onn moku. Oka lawe inai la no ia o ua ilio nei, a ahai aku ln kn pupuhi i ka i-a o Ukoa. Ia Nero i nneane aku ai e hnl«wai aku me na welelau makuni huihui anuun» o ka lewa, hnnu ae la keia i ke nno kannka, a hoomaha iki iho 1« oi« no keknhi mau niinute pokole, aka, hoomnu uku la oia i ka hanu, n hiki i ka wa i loaa aku ai kona haku ia ia iloko o kn pouli nui, a ike mni la oia i ka -waiwai makamae a kaoa ilio e pua nei. (JloU i pau.)