Ke Au Okoa, Volume III, Number 39, 16 January 1868 — HE MOOLELO NO KANA. KA HANAI A ULI. I unuhi ia mailoko mai o na Kaao kahiko o Hawaii nei. [ARTICLE]

HE MOOLELO NO KANA. KA HANAI A ULI.

I unuhi ia mailoko mai o na Kaao kahiko o Hawaii nei.

HEL.U 5. Ka lawf. ana o Kolea ma ia Mo—l A HIKI IiONA O HaūPUKELE. Ia Kolea ma i hiki aku ai, e moe ana no o Mo-i, e lalau aku ana o Kolea ma ia Mo-i, e hakaka iho ana o Kolea me kaPa/a, kelawe nei o Kolea ma ia Mo-i iwaho, ke aua neihoi ka Pala, e au'neume ai, a lilo no o Mo-i ia Kolea ma, e hopu mai ana hoi ka Mana, hakaka no me Kolea ma, a lilo nooMo-i ia Kolea ma, e hopu mai ana hoi ka Iliili, hakaka no me Kolea ma, a lilo no o Mo-i ia Kolea ma, e hopu mai ana hoi o Uukuieai, hakaka no me Kcjea na, a lilo rio o Mo-i ia Kolea ma, hiki loa i ka puka o ka heiau, ike hoi na lepa e ku nei ma kela aoao, a me ieeia aoao o ka puka, e hopu iho ana hoi na Lepa, hakaka no me Kolea ma, ia laua nei ia Kolea mn, ia laua nei no hoi, ia Kolea ma, lilo no o Mo-i ia Kolea ma, e ike mai ana hoi na pahu Puloulou ia Mo-i, e kauoia ana e Kolea ma, e hopu mai ana hoi laua la, o ka hakaka iho la no ia, oi aumeome lakou nei a, lilo no o Mo-i ia Kolea raa ; ike hoi na Pahukakle, iwaho loa o ka pa o ka heiau, e laweia aku ana o Mo-i e Kolea ma, e hopu mai ana laua la, e aumeume iho ana hoi lakou nei, a no ka nui 0 ko na Pahukalele ikaikb, oiai hoi.ua maloeloe maila o Kolea ma, i kela poe akua o ka heiau, i hakaka ai me Kolea ma maluna ae nei. Ai ka haknka ana oua Kolea me na Pahukalele, e owiliia ae ana ka a-i o ua mau mau wahi Kolea nei, i ikea i ke kapalili ana, e kau ae ana na Pahvkalele i ua o Kolea ma iluna o ka pahu laau o ka puka pao ka heiau, a waiho a make aku la o ua o Kolea ma, e pepehi loa ia iho la e ua mau Pahukalele eei, ouao Kolea ma, ioa la ua make loa. O M»-i hoi keia, ma-ka-ua iho la hoi oia, a o ka nawaiiwali ano elemakule hoi kekahi, nui loa ka pilikia oua o Mo-i. A oluolu iki oua o Mo i, o kona h' i loa aku la no ia a luna o ka Anim, a malaila kahi i waiho a ma-ka-ua ai. A o Kolea ma hoi keia, ke moe malie la laua 1 ke kai kapu o ko Hatcu, ke waiho malie la a hala paha na bora ekolu, o ke ola mai la oo ia oua o Kolea ina; kau kii hou aku la no ia ia Mo-.i, a hiki iioko o ka heiau, ke naoa wale la o ua mau wahi Kolea nei, aole a ike iki ia o Mo-i, eia ka auanei o Mo-i il:ina o ke Anuu kahi i moe ai. I lele aku ka hana oua mau wahi Kolea nei, e moe a ma-ka-ua mai ana uo o Mo-i, e ho-o ae ana laua eei i na eheu o laua malalo o Mo-i, o ka ehen o kekahi ma o mai, a o ka eheu o kekahi maanei aku. I loa no a paa pono na eheu o laua nei, o ka ulele ae la no ia, ahaha ! ke nanai wale la o ua o Moi, o ko laoa nei lawe no ia ia Mo-i a hiki iluna o Haupukele," e noho mai ana no hoi na haia kane a me na haia wahine, na'lii, na maknainana, e kali mai ana o ka hiki aku o Mo-i.

Ka hookolokolo ana a me ka HOAHEWAIA ANA O Mo-I. I lawa no a hiki o Mo-i ilona o ka puu, o ka ninau mai la no ko Kapepeekauila in Mo-i, " He oiaio no anei keia au i a-pu konua mai nei i ka hee o ka aina a me ka puu ikaika o ke Alii Haku kaikuaana o kakou ? " Ae aku la no o Mo-i, " Ae, o ka'u hana hoi ia i waihoia mai ai e na mnkua o kakou, o ka ike i ka pono a me ka hewa, e olelo aku ia olna, o kau hana hoi ke koa, o ka na kaikaina Knie» hoi o kakou ka bele e nana i na kupua o na aina a pau, mai kukulu o ka lani a me ka pe-a kapu o kukulu o Knhiki a Hnwaii nei, o ka ke Alii Haku <> kakou ka Doho Alii, nolaila, ma ka'u ike, aohe aohe koa ou e Kapepeekauila, e aa aku i neia kanaka koa, ke hele la a kiekie maluna o Haupukele ka loihi o keia kanaka, a o na maka o ua kanaka nei, oia no oe i na po mahina o Hoku a me Mahealani la, ka ua mea o ka nui o na maka." Aole pekeia kuu moe ana i na ohana loloa o ka po, (e nana i ke mele mahope mai o ka hni ana aku a Mo-i i kahi o Kann i noho ai,) eia hoi keia mele au e hoomaopopo hou □ei : " Aobe meneia kuu moe ana, I na ohan» loloa a Konikonia, 0 Pepemua la o Pepehope, O Pepewaena o Pepekomuimui, O Kieimaiahula o Molamaihanee, &c, &c, &c." E heluhelu a pau ia mele, he poe kupua wale no ia mai Kahiki mai, i hele mai e kaua ia Haupu, na Haupu wale no ka make. A i keia hoi, ua hele mai o Mo-i a weliweli i keia kanaka. "lna no e kaua aku kakouaohe no e pakele bqb, un hew* nae olua, ua knili mni olua i kein mau waliine e noho nei mo ola», nolnila, aole olua e pakele ke kniia akn, «ohe no he koa ikaikn e aa aku i keia kanaka." I mui la o KapepeekHuila me ke ano huhu, " U I ae hewa oe mawnho o ke kaha kupono o kau oihana ike, kaiooa ua ikeoeia Hnupu nei, he puu ikiuka, e kela ana i kulani, aohe kupua nana o aa mai, ia oo hoi ka weliweli, he mua mai nei oe, e kaniaa ai oe i ka oioa o ko makou Hnku, oia nae hoi, o kau mea nui aku la nae hoi io, o ua koa ikoika laau, ina no hoi i hee ka puu nei ia ia, (Kana,) ola no hoi oe, ina no hoi i hee ole ia ia, haawi ia oe ma ia mako hookalii me ua kanaka la." No-

iaila, e hoopaa pio aku na koa ia Mo-i, ma kalii paa Joa o ka hale hoopaa lawehala, noInila, lawe aku la na koa a me ka Ilaniuku ia Mo-i ma kahi waiho o na heana, (ua ike oe e ka mea heluhelu i na hoopaa pio ana o ka wa kahiko, he ano weliweli a pegana no hoi. Ka LOHE ANA O NuAKEA, I KA HOOPAA PIO IA ANA 0 KOKA KAIKUNANI., OIA HOI O Mo-I. Mahope iho o ka paa ana o Mo-i iloko o ka hale hoopaa pio, hoounaia'ku la ka elele, e hai aku i ka lohe ia Nuakea, a ina he manao kona, e hele mai no e hoike i kona manao a me kana mau oihana hoi i ike. Nolaila, ua ahai ia aku la ka loho ia Nuakea, " Aia ko kaikunane iloko o ka hale hoopaa pio, ua houpuupu mai nei i ka puu o Haupu nei, a e hee ana ka, a oia la i lohe oe." Ae mai o Nuakea, "Ae, e pii aku ana au, i hoailona no hoi au i ka'u ike a, ina no hoi he oiaio ka moe a kuu kaikunane, ua hee io no, ioanohoi he houpuupu wale iho no, ua hewa no ia kaikunaoe, ua haalele i kona wahi i haawiia mai ai e na makua o maua." Ka fii ana o Nuakea iluna o Haupu, ka HOAILNA ANA IMUA O NA'LII A ME NA MAKAAINANA.

A mahope iho o keia mau mea, pii aku la 0 Nuakea i ka puukaua o Haupukele, hele aku la keia a kahi e noho mai ana ke kaikunane, i nana aku ka hana i ke kaikunane, ke makena okoa mai la hoi i ka iho maka-awai mai o na wai o ko Mo-i mau waln?oko, o peh> no hoi ko Nuakea, e kulokuloku ana, me ka olelo hoopomaikai aku a Nuakea ia Mo-i, " I nui ke aho e kuu hanau mua, apopo ike kaua 1 ka hanao kakahiaka," [Oiai ma keia po, oia no ka po i hiki ai o Kana maialo ae o ka puu Haupa, me ka ike ole ia e na kanaka a pau, a i ke ao ana ae, e lana ana keia mau waa, o Kaumeiieli ma,] A pau ko ia nei noho ana me Mo-i, hele aku la o Nuakea a hiki i kahi i noho ai o Kapepeekauila, a liuliu ko Nuakea noho ana. Olelo mai la o Kapepeekauila, " I kii ia aku nei oe, ua hewa ko kaikunane, ua houpuupu wale mai nei no i ka aina o ko kakou kaikuaana Haku, nolaila, ua hoopaa pio ia oia, a heaha boi kau olelo nou iho, a me ka puu nei o Haupu a me Mo-i, e hoike mai hoi oe i kau aaau hoailona i ike aku makou, he oiaio paha kau, a he wahahee no hoi paha, e like me ko kaikunane i hoopaa ia aku nei; ina no hoi he wahahee, e boopaa pu ia no olua ma ia haawina like ? " Ae aku la no o Nuakea, " Ae, e hana aku au i ka'u oihana i ike mai ko'u mau kupuna mai, ina hoouhi oukou ia'u i ke kapa a me ke paahu moena, a e kipapaia i ke aa a paa, a e kali oukou a Huliu, ioa e lele liilii ana ke aa ma o a maanei, a ma na wabi a pau, a pela me ka ahu moena a me ke kapa, a leoe iho ko'u mau wahi aaha pili kino, alaila, ua oiaio na mea a Mo-i; 'aka hoi, ina e kaii oukou a ao keia po, he wahahee o Mo-i." 0 hana i ho la no ia o na kaoaka e like me ka Nuakea olelo, a makaukau. I lawa no a liuiiu iho, oia no oe i ka hekili la ua mea he haluiu, a nakolokolo -ana me he olai la, a liuliu iki, o ka pau ae la no ia o na mea a pau i hoopaaia aio Nuakea i ka heleiei. A olelo aku la hoi o Nuakea, " Aohe kumu e nele ai ka Mo-i olelo, he oiaio no, aohe he houpuupu na kuu kaikunane. I lawa paha i kului-po, a ao ae, he hana ko ke ao." A ma ia oleloa Nuakea, nolaila, noho kukule wale iho la no o Kapepeekauila ma, aole nae i manao e kii e wehe ia Mo-i, aia a ko ka Nuakea oielo uo ke ao ae, a ina aole e ko ka Nuakea olelo, alaila, e hoohalike pu ia laua me Mo-i. Hk wahi olelo uuku na ka mea nana i KAKAU. [ E ka mea heluhelu, ua ike kakou ia Kana ma, a me ko lakou poe a pau, e noho nui ana iluna o na waa, e makaukau ana e holo mai. A no ko kakou lohe ana i ka leo o Mo-i e kahea ana ia Kolea ma, nolaila, hoopapau loa aku nei kakou i ka hoio ana ilaila, haalele iho nei kakou ia Kana ma i Muliwaa, eia no ka hoi lakou la ke naku hele mai nei mahope, nolaila, e waiho iki kakou ia Mo-i ma; a e nana hou ae hoi kakou la Kana ma, i ka lakou huakai holo moaoa, e hele ai e kaua me Haupukele ] K A HOLO ANA MAI O KANA MA, A ME KE KAUA ANA ME NA KUPUA 0 KA MOANA, A ME KA HIKI ANA MALALO IHO o Haupukele. I lawp .10 a panee ia mai na waa o Kana ma mai ke one maloo mai, a hiki i ke one wai, e kuehu mai'ana o Ohikimakaloa, (he kiai na K»pepeekauita,) i ke one, 'mai pau na maka o laknu nei i ka pula, i ua mea he oae I ka hoi keia wahi eu, a ka hoonana nui wale, e holo aku ana ua wahi Ohikimakaloa nei a loko o ka lua pee. Ahaha ! mai kahi e no hoi o Niheukalohe, a hiki ana i ka lua, olelo iho la o Niheu, " U ! o na olelo kahiko no la hoi ia kakou, ao no i ke koa, o-ka eli iho la no ia o Niheu, a loaa haawi ia aku la i ka poe auwaa lawaia hinalea o Waiakea," (aole no ka pahu he kolohe o ua Ohikimakaloa nei i ka nuwaa lawaia, ia Kana ma wale no ka e kuehu ai i ke one.) A mako ia kupu a Kapepekauila, ku mai ana na nalu eha o kah'aone, popoi ilio la iluna o na waa, e koo ae ana o Niheu i ka lanu aoa ia Wawakaikalani, pau neia mau kupu a Kapepeekauila, (i lawa no nae i ua mau oalu nei eha o ke po-i nna iho, ka ! muhannhnna ke kai o ke kaulua, oi» no oe i ka imu huai o ke nwakea la, koole iho, nonolo ka ihu o na wau i ka papaku olalo, he mea liilii wale no nae hoi ia i ka kakou wahi moho ea, ua oleloia ma keia Kaoo, ina ka e make ole na nalu ia Niheukalohe, ina kao ke poi mau iho la no ia i na manawa n pau, n puni ka makahiki, he keu io no. Hala keia

make a Kapepeeknuila, lawe aku ana o Ke-au-miki a me Ke-au-ka, ia ,Kana ma iloko o knkuln o Kahiki, i Manowainuikeoo, i ka lua mionilo o (jNorewai.) I mai la o Niheu ia Kana, " E ! o ka moe no ka kau e Kana, eia kakou la ke laweianei e Ke-au-miki a me Ke-au-ka, i ka moana kai ahua, kai uli, kai eleele, kai popolohuamea a Kane, o ka hiki aku no koe ; Manawainuikeoo, o ka papau mai no ia o kakou i ka make, aohe wahi o kakou e ola ai." I mai la o. Kana, " Pehea- ka hoi ua koa nui oka mokn ? " " Pehea hoi, ke nana ae nei, ua hai lewa ka moana, ua nalowale na aina, eia kakou i ka lepo, i kua-ke-au," wahi a Niheu. Olelo aku la o Kana ia Niheu, " E huli mai ko alo i hope, a e noho kikepa ae ko lemu ma ka mao o ka waa, a e o iho ko wawae hema iloko o ke kai, ana ke kai ia e pa i ko wawae, pipii iluna, a hele palale ma o a maanei, hopu ae oe a paa, t'.uila, elalau iho na lime ou a elua, ma ke au e iho ana ma o, a pela hoi maanei, hopu oe a paa, alaila, olelo kaena ihooe, ahaha ! make ia Niheu, oa kolohe liilii, make nae hoi o ua 0 ino o Ke-au-miki ma, aohe wahi e ola ai, a nalaua ae nei ia e kamailio ae, alaila, hoolohe aku no hoi oe a he olelo maikai, nana aka no hoi i ke ano o kaolelo a me kona bope, a 1 nana aku no hoi ahe olelo ino, he hope no hoi ko ia mea." I lawa no a pau kaoa olelo ana, o ka uleu koke iho la.no ia o ua wahi Niheu aei o kamoku, e like me ka Kana olelo, o ka hopu iho la no ia noe ka booho noa me ka leo nui, " Ahaha ! make ia Niheu, ike keiki koa a Hakalanileo, a laua me Hoohoaikalani, keiki heepuewai o Wailuku, keiki kapili manu o Laa, aohe wahi e pakele ai la, e ua mau koa hilahila ole nei a Kapepeekauila." Oka hookua kanaka moi la no ia o Keaomiki ma, a olelo mai la ia Niheu, " Ma pepebi oe ia maua, ina hoi ae nei e makemaua, aole oukoii e hiki hou i Molokai, halana pu ke kai, o ka makani mai manae, luhi paha

oukou ika hoe ? " "O ko olua make ka paha," wahi a Nihea. " Aole, aole hoi make loa, mamuli ae nei pilau ke kai, i ponoiki no ae nei ke kai ia maua, na maua e lawe i ke kai ma o a maanei," wahi a Keaomiki ma. Olelo mai o JTiheu, " Aole pono o keia kino o olua, he ikaika loa, e pono e uhae aku oa kino o olua a liilii, alaila, i hoihoi ia ke au o kela aina, ke au o keia aina." Ae mai ia o Keau-eniki ma, e nhae ae ana o Niheu, hoi ke auo Hawail a me koMaiii, 'ko keia mau aina a pau, boi ke au o kukulu o Kahiki, hoi ke au o ke kenaka, hoi ke au o na holoholona, hoi ko Molokai au, a ma ia au o Kana tna ka holo ana, (kanaka no kahi Nihieu, kuhi au he hepa la na ke alii, aoheno ka paha o kakou au mamua, akamai no ka poe haku Kaao 0 Hawnii nei i ka wa kahiko ? Ia lakou nei no a hoi aku ka ihu ona waa i Molokai, e hao mai ana hoi Ka-honu-nui-maele-ka, be mau pa-ka no hoi lia T£a-hono-aui-maele-k<l^M 1 lawa no i ka honu a ike mai ia fakou nei, ka loihi ua mea he a-i iwaho, a kokoke ke poo ia Kana ma, e emi hou aku ana ke poo iloko, e hao enai ann na hui-mua, paa na waa 0 lakou nei, i hoi aku ka hana o ua honu nei e luu, e kena ana o Niheu i kekahi kanaka nana kēia olelo, (e patia i te honu,) e o i ka honu, he maoawa ole ia i ka poe Bolabo!a, ku no ikeo, o ka loihi no ia o ka a-i iwaho. [Malienoi walea ai ia lahuikanaka o kakou 1 ke o honu, eia ka ua hele no i ke ohonu me Niheu ma.] Ku no ua honu nei ma ka elemu , ia Wa wakaikalani, a puka ana ma ka waha. " Ahaha ! ke loa ala hoi ka a-i o ua honu nei, me he kanaka luu wai la no Lanai, ka hele a 10-ha," wahi a Niheu. Make keia kupu a Kapepeekauila, e hoea mai ana keia kopu 'hou no, oia hoi o Ka-ea-nui-kua-wakawaka, he mau pa ka. no hoi ka Ea, i ke kūa noe o ka Ea, weliweli ke nana aku; he-hamama ae ka a, apoi, ia hamama hou ana ae a ke kua o Ea, a kaa pono ka waa o lakou nei maluna, 0 ka upoi ae la no ia, e haawi hou ae ana keia i ka laau ana ia Wawakaikalani, ia Kauahoa. [E oae hoi oe e Kauahoa ame ko oukou poe no a pau, e pepehi i ka Ea, i lawa. no ia ia 'la a hnawi mai i kn laau, a he manawa ole ia i ka poe kalewa kahi o Honolulu, i ikea Ika naue ana ae ma Ulakoheo, ina ahiahi Poaono, he manawa ole nae ia i ua wahine.] Makeaeana ia kupu a Kapepeekauila, ia Kauahoa ma, i ka poe kalewa kahi, hoea hou mai aoa ua kupu hou, o Manoniholelo, hamama aaa ke-a luna mal'una o ka ihu o na waa, a o ke-a lalo no boi, malalo o ke kuainoo o na waa, (he mea ole nae hoi ia ia Tito Hueu, ka lawaia nui, aliu ana ua mano niuhi iuka o Waialua. A hala keia make a Kapepeekauila, hiki ana lakou nei i Molokai, a kaaioana na waa o lakou nei malalo ibo o ka molinp a Mo-i, ika pili oke kakahiaka. [E ka poe heluhelu, he nui .no na kupua i koe o kamoana, a nn ko'u manao o hooluhi wale aku ia oukou i ka heluhelu antf, nolaila, ke hoopokole nei au i ka olelo ana mannei, oiai, ua hiki aku In no na waa o Kana ma i Molokai, a ke liuliu Ia no ka hana a laknu i hele ma ai, oia hoi ke kaua ana ia Haupukelo.] (Jlole tpau.) Oke kanawai Farani e hoopuu ana i ka hoopaahao ia o ka poe aie, ua hooholo ia mai nei i ka hora 12 o ka po o ka la 22 o lulai. He kanaiwa kumalua pee e hoopaa pio iaana ma Cliohy, ua pau loa lakou i ka hookuu wale ia ma ia po no. Ua hoopanee ia ka hookolokolo ana ia Garibtldi. A ho nioa kanalua no hoi, na na Aha Hookolokolo hea la aunnei e hookolokolo i kona hihia ? A i ka monao wale ia, e holo ana ka o Garibuldi ame kona mau Luna Koa, i Amerika.