Ke Au Okoa, Volume III, Number 40, 23 January 1868 — HE MOOLELO NO KANA. KA HANAI A ULI. I unuhi ia mailoko mai o na Kaao kahiko o Hawaii nei. [ARTICLE]

HE MOOLELO NO KANA. KA HANAI A ULI.

I unuhi ia mailoko mai o na Kaao kahiko o Hawaii nei.

HELU 6. KA lEE ANA 0 NA KANAKA A PAU OLONA O HAOPOKEI.E I NA WAA O uANA, A ME KA HOOON'A IA ANA O KoLEA MA E HELE E NANA.

J lawa i kuhi-i po a ao ae, wahi a Nuakea, i nana aku ka hana o na kanaka ilalo pono iho o Haupu iloko o ke kai, o ka hooho ae la no ia me ka leo nai, "Eia keia maa waahui e ! Eia keia mau waa nui e ! ! " A holo aku Ia ia lohe ma o a maauei o ka puu. Olelo mai la o Kapepeekauila iaKolea ma, " E hele olua e Kolea ma e nana i kela mau waa, ina be man waa kaua, e hoi mai no e hai, ina no hoi he mau waa holo makaikai mai no hoi, e hoi mai no e hai ia makou, i lohe hoi makou." Ae mai 1a o Kolea ma, o kau lele aku ia no ia a kau pono ana ilnna ona waa, ke nana la o ua o Kolea ma, a paa na loina oluna o na waa, o kau hoi akn la no ia ika puu. Ninan mai la o Kapepeekauiia, " He mau waa aha na waa ? " I aku la o Kolea ma, " Aohe maopopo ke ano, me he ano waa kaua la no nae, aohe naehoi ano makaukau i na lako kaua; he ope nui nae ia e waiho !a, mai mua no a hope o ka pola o na waa ka waiho ana, me he ano kanaka ole Ia nae boi, a me he ano kaula ala nae ko loko, he kaula hekau paha no na waa o lakoa, he wabi keiki oae ka luna o ua mau waa !a, me he ano waa kaua oie la nae, a oia iho la no ka maua ike." I mai !a o Kapepeekauila, "Aole aku la no hoi ha ka he mau waa kaua, he mau waa makaikai no hoi paha." Ae like ae la oo lakou a pau, aole manao iki ia ae ka moe a Mo-i, a me na olelo vcanana a Nuakea, poina loa iho ia ia lakon la, hookahi no hana, o* ka lealea no a me ia hula o ka wa kahiko. [E ka poe helohelu, ua ike kakou, ua hui ae nei na Moolele a i elua, o ko Kana a me ko Mo-i, ua pau hoi ko kakou kamailio kaawale ana, e nana aku kakou ika hana a ke keiki awepumaia, punawelewele, o ka uka iuiu, maulukua o Paliuli, a mē ka puu kaulana hoi

o Molokai, o Haupukele, e kela ana i ka lani, he iohe olelo la boi ko kakou i ka Halepakui o Babela, eia no ka hoi keia Halepakui ma Molokai.] Ke kūlana o Haūpo a he kona ano, KE KŪMU O KONA IKAIKA. 0 keia puu kanlana o Haupu, aia no ia ma Pelekuau, i Molukai. Ma ka aoao Akau ka Moana Pakifika, a ma ka Hikina ke awaawa kai o Pelekunu, ma ka Hema ke kuahiwi o Ahumauna, ma ke Komohana ke kakai pali o Anapuhi ma, ua hookaawale ia ka puu o Haupu ir.ai Ahumauna aku, e ka pnali haahaa iho 0 Manuahi, a be kulana hanohano no hoi ko Haupu i ka nana aku, he pali kiekie e olani ma ka Akao, e ku pololei aoa mai kona piko, a hiki i ae kaiuli olalo, a hohonu loa iho no a hiki i ka papako o ka honua paa olalo loa. Ma keia Moolelo, ua oleloia, he mau hona ka ka mea i ikaika ai ua puu nei, aia a kaheaia ua mau honu nei, oka pii iho la no ia o ua puu nei, e kukoke" ana i ka lani, (he keu no hoi ua keaka,) aia ma ua pali kuhoho la ke ana e noho ai ua mau honu kupanaha nei. A Ikawa e kahea ia mai ai, " „ f.ahonunuimaeleka, e Kanekuapuu—e, hapaiia ka pau." 0 ka laua la ia e upai ai na hui o laua, (e like la hoi me ka poe kamana, e hapai mainei 1 na hale ma Honolulu.) Ke kii ana o Niheukolohe ia Hoohoakalani a me kona hoohokaia ana. 1 ka hiki nna ona waa i olelo mua ia ae nei, a makaukau, mahope iho o ka hoi ana aku o Kolea ma, e lele aku ana o Niheu ilobo o ke kai, a au aku la iuka, e ninau mai ana o Kana, *' Owai ia i lele aku la ? " Hai mai la kanaku, " o Niheo no, kahea mai la o Kana, " £ ! mai pii oe a hana inoaku i ka puu." E olelo mai ana o Niehu, "Ka ! paoa hoi ka'u huakai i keia kanaka kahea kua 0 hope, ka hele ana hoi i loaa, he kahea kua hoi ka ia la." (Kainoa he kio-pa'i, eia ka he oiaio no.) Oko Niheu au aku la no ia a pae ana i ka-honua, a o ka pii aku la noia iluna o ka puū o Haupukele. Ka OLELO A HOOHOAKALANII NA KANAKA 0 KA ruu, NO KO Niheūkaloiie ano. I ka ike ana mai o na kanaka oka puu, i keia wahi keiki e pii aku nei, ko lakou hoolio mai la no ia, "Eia ae hoi keia wahi keiki ke pii mai nei, mai luna mni nei no o na waa ia 1 lehei mai nei, au mai nei no a pae, ai ae la ke pii mai nei " Ke kau mai la no ia oka haili ia Hoohoakalani, a olelo mai la i na kaukau nlii a me na koa, "O kuu wahi keiki uuku na, o Niheukoloho, e kii mai ana ia'u, i nnho ae nei kakou a hiki mai ia nei ea, moi olelo kikoola aku anei kakou, eia la he wahi keiki kiko-ka-pu, nana ae nei e kii mai ia'u a lawe; mm pane ae oukou, nana oukou ae nei, a kokoke hiki maua i kahakai, hooana ae anei oukou ia Kolea ma, na laua anei ia e lele ae maluna pono iho o maua, iluna loa, mai noho a hookokoke iho o make ae nei, i lawa no ae nei a ke'u iho o ka IHe no ā mama." Oko lakou ae mai la no ia, "ae no hoi pahai."

Ka HIKI ANA O NIHEUKOLOHE I KA HALE o Kapepeekauila, a me ka lawe AKA IA HOOHOAKALANI. Ka pii no ia o Nihea a hiki i ka puo, a ninan ana i ko Kapepeekauila ma hale, kuhikuhi inai la kaaaka, aia o kela hale, a oko Niheu hele aKu la no ia a hiki i ka hale, a m» ka paepae o ka puka e komo aku ai iloko o ka Halealii, e noho iho ana keia iluna o ka paepae, a olelo mai la kekahi kanaka pu-ali o ke Alii, " E I nani ka hoi ke keiki hookano □ui wale o oe, o kau hele ana mai nei a ka puka paepae o ka hale o ke Alii, o kau wahi iho la kn ia e noho ai, i kah i kapu." Oleio aku la o Niheu, " Eia ka mahea ka oukoo wahi s puka ae ai iwaho ? " I mai la lakou la, " aia no malaila e puka ai makou iwaho." " Eia 110 la hoi oukou oiaanei o hele oei, kai □o paha malalo ae o ka paepae oukou e puka ai iwaho, aohe kapu o keia wahi ia makou, lia ka noakou wahi kapu o ka lapauila oluna e kaa nei maluna o ka paka o ka hale, ao keia mau laau e ku nei la, oia na kunakuna, oia ka makou mau laau kapu, ia oukou ae nei ka hoi, he laau kapu iho la keia, ka laau ha-hi oka wawae." A ma ka ia nei mati olelo ana, ua paa lakou la, aole kamailio mai; o ko ia nei ha-lo aku la no ia ma kela aoao & ma keia aono o ka hale, aole ikei i ka makuahiae; i halo aku ko ia nei hana ma ku-ono, e nioo mai ana o Kapepeekauila me Hoohoakalani, o ko ia nei ku ae la no ia a maloeloe, o ke kii aku la no ia me ke koa nui lanna ole» a loaa o Hoohoakalaoi, e moe ana no i ka poohiwi o Kapepeekauila, o ko Niheu hopu aku la no ia, a feau ae la ilnna o ka a-i, o ka hoi mai la do ia, aohe mea naoa i a-ua njai, 0 ko laaa uei iho aku ia no ia a kokoke hiki 1 kahakai, ia laua la nae e iho ana, ke olelo ae nei ka paali waha-a oo hoi, "E! he keu ta hoi a ke koa nui wale a o kela wahi keiki uuku a, o ka lilo no ka keia o ka wahine a ua koa ikaika hoi o ua o Kapepeekauila, i palaueiia -wale ia mai nei no ka ka hanana mai nei a, oka lilo no ka ia." E hoouna aku ana o Kapepeekauila ia Kolea ma, e kii ia Hoohoakalani, o ko Kolea ma olele aku la no ia a maluna pono iho o Hoohoakalani a me Nihen, e u hoi nei. Oko laua la kolea iho la no ia, " ko-le-a." E hilahila iho ana o Niheu i na wahi oho kapn ona, ia Kiwaa, ao ka haalele iho la no ia i ka makuahine, a o ke kuehu ae la no ia me kekahi laau e paa ana ma kona lima, a loaa pa-kole-kole a-ku la ma ka puapua i ka welelau o ko ia nei ikaika, nolaila ke kunon o ka puapua o hope o ke Kolea, e o-ni mau ai, no ke ehu laau ia a Niheu. Oko Niheu hoohalahala aku ]a no ia, a kaa ana i ka pali kahakai o Keawaiki i Honokaupo, a e make aku no la paha, aole, ola no hoi. Ano ko Niheu make ole, e lalau

aku ana keia i ka a kimo-kimo ae la i ka lae a kahe mai la ke koko, a hoi aku la iluna o na waa o Kana ma. Ka hiki 'ana o Nihep iluna o na waa, a ME KE KAUAILIO PU ANA ME KANA. I ka hiki ana o Niheu iluna o na waa, ohaoha mai la o Kana i ua kaikaina, •" Auhea mai nei ka hoi ua makuahine nei o kaua ? " " Ka-i mai ka hoi kau e—he pono, mai make mai nei paba waa, he ikaika aoei a koe aku, ua mea he koa o ka puu, aohe paha wau i launa lihi aku i ka lua-ui makuahine o kaua, o e-hu no ka lakou la raau ihe, ia lakou la ia'u, a ia'u hoi, a ia lakou la, a na lakou la moi, a o ko'u holo mai nei no hoi paha ia, o na lima o na wawae, a pakele mahunehene mai oei, a ke nana mai la hoi paha oe ia'u la, ke kaa aku la ke ali-na a ka ikaika o kela aoao," wahi a Niheu. Olelo mai la o Kana, " Kupanaha no o ua o %Niheu, o ko hoi ana mai nei no hoi me ka makuahine o kaua, e o ko hiki mai no hoi ia i kahakai; e lele mai ana o Kolea ma a maluna o olua, a ko-lea iho ana o Kolea ma maluna ou mau wahi lauoho, a o kou hilahila no ia, a haelele aku nei oe i ka makuahine o kaua, aia la ke hoi ln, o ko kaamai nei no ia i ka pali kahakai, a kimo-kimo mai nei oe i ko lae i ka pohaku a eha, nolaila oa eha o ko iae, aohe e na ka poe koa mai nei o ka puu, ka hanana aku la no la hoi ia o ka pooo, aohe la boi iie olelo aoa, a nui ka ikaika i na la, loaa ka makoahioe o k»ua." Ka hiki ana o Hoohoakalani iluna o KA PUU. I ka hiki ana o Hoohoakalani iluna o ka puu kaua o Haupu; e hoooiakaukau ana na koa, na «lihikaua, i<ela a me keia mea o ke puu, a e manno ana e pii ka puu, a kiekie ae maluna o ke kulana mua, alaila, e hoohiolo [ iho i ka pali-a-ilalo i hoomakaukau e ia i I olahonua, i wahi e make ai ka auwaa kaua e lana ana malnlo o ke kai, alaila, kani no ka lakou la aka iki. A o ke kahea iho la no ia o Kapepeekauila i na honu, penei: " E Kahonunuimaeleka I e Kanekuapuu e ! I hapai ia ka puu." • E pii ae ana ua puu nei iluna, a he mea hou ia ia lakou nei, i ka Kana ma nana ana aku i ka poe oluna, hoonohonoho lua i Muliwaa, (nolaila, aloha mai la o Kana ma ia " Kilauea mokuahi," i ka hoonohonoho lua a na ohua iluna o ka palekai mahope o ka moku) Ka hoomakaukau ana o Kana ma e hookaawai.e mawaho aku o kahi A LAKOU E LANA MUA Nll. I ka ike ana o Kana ma ia Haupokele, e pii nei iluna lilo; o ko Kana olelo aku la no ia i na hoe waa oluna, " Hukia mai ke kaula hekau o kakou, a holo aku kakou a waho loa, he hana ka ka puu e pli nei a kiekie, & hoohiolo mai anei i ka pali-a-a, pa-pa-pau na waa o knkou i ka nahaha, e wikiwiki kakou." O ka huki mai la no ia o na ihoe waa i ke kaula, o kela o keia, a koe aku la no kekahi kau-

la, ua hekau piko lua ia nae ua mau waa nei, o ka ihu manae o Haupu, o ka hope malalo nei o Papaa-iki. [Ina e hele ka poe makaikai, e ike no lakou i hela mau kakai pali pohaku e waiho loihi ann no me he kaula la, ma ka aoao o Haupu a hiki iloko 0 Hoookaupu, e ninau no i kapoe kamaaina.] A makaukau, o ko lakou nei ho!o aku la no ia iwaho loa o ka kai popolohuamea a Kane. A hiki lakou nei ilaila, olelo mai la o Kana, " Ua hiki takou ia nei, ua kaawale mai la." 1 lawa no ia lakou nei a hikiiwaho, e hoohiolo mai ana na koa o lana o Haupukele ke a-a, i ikea i ke ku-ho ana ilalo, (oia paba o Mokohola ma, a aie Mokolea.) I nana mai ka hanā oluna o Haupu, e laoa aku ana ho ua msu waa nei, (he mau kupua e ae no kekahi a ua o Kapepeekauila i hoouoa hou mai ai, ua oki ia, he hoonahili wale.) Ka pii ana o Kana e hoohalilike mz ka pcū o Hadpckei,e Mahope iho o ka pii ana o ka puu o Haupukeie a kiekie, e olaoi ana oia i ka nana ae a Kana ma, pali kaha-ko, lele koiu-iu uamea he ko-ae. Oko Kaoa hoomakaukau no hoi ia ia ia iho, hume ka malo, a ku ka puali, a o ka pii ae la no ia o Kana, o kekahi waWae no ma kela waa, a o kekahi wawae hoi ma keia waa, o ka pii iho la no ia o Kaoa, a pau ke kino-kaula oia nei, hamohamo ana keia maiunaoka puu o Haupu, a kahea an'a 4ei4 ma ke mele, peaei:

" Kapepee—Kapepee-kau-ila—e—, Homa—i-he maka—a, mau-a, He wahi-ne he alo—ha, Kii ma-i mau—a, lape po—no, Hewa o-le, ouko-u, hewa o—le mako-o y Hoi po-00, ka maku-a, E pi-li, me ke ka-ne, Ka maku—a, o mau-a, Hoopa-u, ke kau-a, Me Ha—opu-ke—le." I nana ae ka hana o na kanaka o Haapu ilu□a, e kiei iho ana keia kanaka maluua, nunui na maka, malamaiama luna o ua puu nei, ke hooho la na kanoka me ka leo nui, Keia kanaka nui e kiei mai nei—e ! Keia"kanaka maka nui e kiei mai nei—e ! ! " Ka hoolaie hoa ae la no ia o Kapepeekauila, e pii ka puu, o ka pii hoa ae la eo ia like ke kiekie me ka wa mamua, hoomalia lou, hookahi no hana, o ka lealea no, o ka hula, o ke kilu, o ka maika,-o ka pahee, &c. Aole lakoa la i liuliu iho, hamohamo hou ana nokeia inaluna 0 Haupu, a kani mai la ke oli a Kana, penei > " Nani no hoi ku a ka pali o Haupa, He pali hoohalike me Ahumauna, Ua like no ka hoho me Olokui, I ku-i ia e like me Kaunuohua, £ like la hoi kona kiekie me a'unei Owau keia o ka mamo a Haka—, . Hanai a Uli kupuna wahine, O ka uka i Paliuli nei la—e, Homa—i he maku—a— 1 aana hoo ae ka hana o ua poe nei o ka pua, e kani hou iho ana ke oli a ia nei, eaa iho aea na maka o Kana, waiho wale a*akea o Maniniaiake, ka heiau a Mo-i. Ko lakou la uwa hou ae la no ia, a ma-ka-ua iho la kekahi poe, a naholo aku la hoi kekahi poe ma» a maanei, e pi-o-o ai, a manao kekahi poe ē lele ika pali. Oko Kapepeekauila kenahou ae la no ia i na honu, e hapai i ka puu, o ka pii hou ea la no ia like me mamua. E pii ae ana no boi o Kana, hamohamo bon maluna 6 Haupu, kani bou no ke mele a Kana, penei: " Mai ke kai loa mai nei au, Mai ka aina ma ka Hikina, Ka hikina a ka la iOlaa, Ka ulunahele o Panaewa, Ke kai hnki hee nehu o Hilo, Ka moaoa kai uli a Hina, O Hina opu nui o ka moaoa, He hana ka Keaumiki, Hoihoi mai aOa o Keauka, Halawai me ka-honu nui, O ka Honu-nui-ma-ele-ka, O ka Ea-nai-kua-wa-wa-ka, Ka Mano—nui-a-kea, &c., Halawai me Haupu-kele, Ike i ka maka o ka ma—ku-a, E ka ma-ku-a—e, hoi—mai." I ka lohe ana o Hoohoakalani i keia mele a Kana, o ka haule iho la no ia o ka waimaka, a kau wale mai la no hoi ka haili, no ke keiki fcaula a ia nei, no ka helu ana mai'i na wahi o Hawaii, a me ke ala hele mai i ka moana, n tne na kupua a pau o ka moana a lakou nei i hele mai ai, nolaila, olelo aku la o Hoohoakalani ia Kapepeekauila, "E ! kau kane o ka la ikaika a koa hoi, ke kaa wale mai nei no kuu keiki kaula, a'a i haoau ai me koa kane me Hakaianileo, a laweia no meke kapunawahine iuka o Paliali, e hanai ai; a ma ke aweawe aloha ia e kokolo mai nei i kaa houpo, a nui no hoi kou ikaika e ke kane i keia la, ola, i hapa ka ikaika, pa-pa-pa-u, he a-a ko ka hale." I mai la hoi kela ka-ea-ea koa, " r<awai hoi ka hiki inai o kona ikaika i keia puu, o Haupukele keia, e kela ana i ka lani, he kaula wale ae la no ka hoi ia, heaha ka ikaika aia kaula, he paa ole aku paha i kuu lima, ke paa aku ka paha ia'u, mokumoku liilii ia." I mai la o Hoohokolaoi, "E ! ko paha auanei ka moe a Mo-i, " Nawai hoi e ko kana wahaliee, e kahea ae au i na honu, e Kahonuimaoloka, e Kanekuopuu e, hapai ia ka puu." Ka pii bou ae la no ia oaa puu nei o Haupu, a ia lakou e pii ana, olelo akena iho la o Kapepeekanil», " Aia hoi paha la, owai auanei ke koa nui eaa mai ana, aohe paha e puni aku ana keia liu-au-a ia oe e na wahine hohe wale ? " O ka hoouna bou ae la no ia o Kapepeekauila i na honu, e hapai i ka puu, o ka pii no ia. Na ka puu hoi i pii, e pii pu ae ana o Kana, oi haelo pii aku laua nei, n hele ke kino o Kana a awepumaia, a punawelelewe, a hele o ua o Kana a kau ka nanaiea o na maka, aohe wahi aku a ka pono i koe. Nnna ae la o Niheu iua kaikuaaoa, a o ka make wale aku no koe, e kahea ae ana o Niheu me ka leo nui. (Aole ipau.)