Ke Au Okoa, Volume III, Number 40, 23 January 1868 — [No ke Ke Au Okoa.] E HOOMAOPOPO E KA LAHUI HAWAII. [ARTICLE]

[No ke Ke Au Okoa.] E HOOMAOPOPO E KA LAHUI HAWAII.

E ka Luxa Hoopo.\opono :—E hookaumoha hou ana au i kou lokomaikai, ma ka ae ana mai i •wahi no'u e hoopuka ai i wahi pane uuku no ka manao lele hewa o ke Kuokoa, a nie ka manao ano akahele i hoopukaia ma ia pepa no, e ka inea maikai e kapa ana iaia iho " Iliulaula."

' Be oiaio, aoie wale no o ba poe ilinlaula kai komoia e ke kanaenae o ke kuhihewa, aka, o na manao uo kekahi o ka poe e kapa ana ia lai'ou iho he mau.mamo na ka ilikeokeo. ELe hooaiai mai nei ua poe nei i ko'u ano ka wahi a ko lakou manao, he " hapa" kauaka, me ka i pu niai, ua uele ka wau i ke kumu e pale ai ia'u ilio, o ko lakou manao haakei uo ia nana e hoike maopopo inai iko lakou inau hoahauau iliulaula uei. Eia nae ka ke Kuokoa mea e hoomaopopo mua mai, na ka nupepa P. C. A. ka olelo mua 0 na haole wale 110 ka poe kupono e kohoia i mau Lunamakaainana, a o iakou wale no ka ka poe kupono e kau ai i na kanawai no kakou. No keia olelo ana peia, ua hoala pono ia iioko o'u ka manao Heeo ub ko'u Lahui; a me ko'u aina inakuahine, a ua hoopuka koke au i ko'u manao iuiua o ke akea, e koi ana i ko'u mau hoahanau e ku-!ike iluua ae koho i na poe o ko lakou koko ponoi, ka poe kupono nae; a ua ao au i na kanaka ku-maka-hiki, aohe kuleaua 0 ko iakou mau haku e alako ai ia lakuu e koho i ka balota akapoe ana liaku 0 lakou i makemake ai, aole 0 ka lakou poe maoli i makemake ai. oka ke Kuokoa makemake ka paha, 0 ka huna i keia mea i ua kanaka, a 0 ka ho-a po ia lakou me he mau holoholona leo ole !a ? Aole uo au i paue i kiuohi ia Kuokoa, aka, i ka nupepa P. C. A. a H. M. Wiui ka'u pane mua ana, no ko'u mauao aua uo ke mau la no ko ke Kuokoa manao ana ika Lahui Hawaii, aka, i ka ike aua iho i kona mauao ma ka pepa 0 ka la 11 o lanuari ame na pepa mamua aku, alaila, nwe iho la au me ka i ana, " auwe oe e Kuokoa, eia ka oe ma ka aoao 0 na enemi o keia Lahuikanaka, a ua penaia oe i ka waihooluu like oie ka poe e makemake nei e kulai i ka noho alii 0 keia Aupnni, a me ko•na noho _ana i Anpuni kuokoa. No kapiha loa o ke Kuokoa i na manāo awahia kue Aupnni, nolaila, ua hoomaopopo ole oia i kana niau olelo e hoopuka ai, a hiolo mai na huaolelo ona rama," ame na hua ano ole e ae no he nni wale. A nolaila, he' raea maopopo 0 ka makemake ou e ke Kuokoa, oia no ke kumakaia i kuu aina hanau, ina kealakai hewa ana i keia Lahuikanaka, a na like loa kou manao me ka nupepa P. C. A.—He hoomakaulii aina—he hooueae kipi—he makemake e kiola i ko Hawaii nei noho kuokoa ana iloko o aa lima.o ka poe nana e ho-a i na keiki kupa o ka aina ma na kaiaulu knanea, na mauna a me na kuahiwi knalono—e. Aia no ma ka waha 0 keia Kuokoa ke kaena nui ana no ka naauao o keia Lahui—eia mai no hoi ke puka mai nei mailoko mai ona ka olelo i haole ! i haole ! i haole ! Ina oe he kauaka Hawaii, no ke aha la kou hoowahawaha i kou koko ponoi. He oiaio, he Hawaii aela oe, a aohe pono e hilinaiia.

Ke i mai nei nae i ko'u alakai hewa i ka Lahni, a pehea la, aole anei oe i ike e ke Kuokoa i ba olelo i hoolahaia maloko o kekahi nnpepa o Eapalakiko, e kali malie a make o Kamehameha V., alaila' kii mai e kaili i ke Aupani ? Ea, anhea oe, o kan ha□a kupono m'aoli ia o ka hai akn i ka lehulehu, i hiki ai ia lakon iho ke hoomakaukau no na mea e hiki mai ana ke hooioia mai keia mau olelo e hoolaha waleia mai nei; aka, me he mea la o koa manao o ka hoopuka i na olelo hoomalimali i mea e hoonanea ai i ka noho ana o na kanaka a hiki i k;t la a ka enemi e poi po mai ai, alaila kaniiki kau aka. E hooiiloia eoe i kau wahi ou e hnuilo waleia nei no ka hoolalia'na i nadala i hiluia ma inea a ma niea, inu la paha ua pomaikai ka lehulehu ia oe. Aka, ua niamao loa oe mailaila uiai, a ua kuwili oe i kou manao ma ka hoao ana e hoolalia i na liilu dala ana, a me Da halawai ana o kela apana keia apana, me ka lioOlilo i na olelo e pili anu i ke ola o ka Lahui i mea ole, aka, he alawiki mai nae i ka olelo hoino i kanaka Hawaii, ina e olelo kekahi poe ma ke aao keeo i ko ke kanaka Hawaii hakukoleia mai, e pai koke rnai auanei ua Kunkoa nei i ka poiio o na haole, a hoohaule i kanaka ilalo, a, me ka olelo hookamani nae e olelo mai ai, " 0 makon na makamaka o Hawaii ! 0 mnkou na makamaka o Huwuii I" Ue aiakamaka no ka loaa aku a ka Hawaii, a ole iho no, kau ka nuku i ka lani.

Eia keia mea a oukou e hoomuopopo uiai, o ua haole i maaaoia ma ka'u man p'alapala | a pau mai ka mna a ka hope, oin no nakaule o kt kulana manao like me ko ffini ma, aole o na haole e ae. No na uiea i oleioin mai e ke Kuokoa no ko'n hoino aku i na mukua o kakon iiiuhina o na poohiwi o ke Kuokoa, ke olelo nei an ua knhihewa loa oiu, 110 ka mea, aoln loa pela ko'u manao; no k« mea, ao!e loa uo au i ike i kekuhi o na makua knhiko o kakou e hauliili wale aku aua uo iloko o na oihana hoonohonoho aupuni—he ole loa, a o ka lakou mau hana maikui he mea hiki 010 ia ke hooleia ke manao ka mea e olelo ana i ka oiaio. Eia nae ka'u mea e olelo aku, aole o'u inanao, he kupono i ka poe i hoolaaia ua ke Akua, e laweluwe i Kana Oihana, ko luuwili, a ke komo mai e paipai aku i na kanaka e kue i ke Alii o ine ke Aupuni, e paipai i na kanaka ma ke koho buk>ta ana. I ka maaawa o kekahi Kahunapule I

e lunu ai pelu, o kona iuauawa ia e kupoiio ai ke kupaeia mailokf) ae o o ka poe Kahunapule. No ka mea, aole o ka hooulu kipi, a me ka paipai aua i nakanaka e kue i ka Moi a ke Akua i Lokomaikai mai ai e hoonoho maluna o kekahi Lahuikanaka a me ke kue i ke Aupuni, ka hana kupono a ka mea e kapa ana iaia iho he Kahunapule, aka, o ke ao i na kanaka i na nea e pooo ai a e maemae ai hoi ko lakou noho ana, a me na hana kupono e hoopakeleia'i ko lakou mau uhane ika niake. Aka, ua menemene kuu naau, a ua eliaeha kuu pepeiao i ka lohe ana i ka hapai nui o kekahi po« e kapa ana ia lakou iho he Kahunapule no ke Akua Mana Loa i na Ahnhalawai, me ka hookonokono a ano alakai i ka poe e hele ana i ka lakou hoomana, e koho i ka poe a lakou i makemake ai e koho i kue ai i ka Moi a me ke Aupuni, a o ka lala a lakonji manao ai e hoopipili iho i ka lakou niau kepau, oia no ka hookahuliia ana o ke Kuepnkanawai, a me ke koho oleia ana o kekahi]o na manu o ko lakou waihooluu like i hoa,'no ka Papa Hoonaauao, a nolaila paha kei|, hu-ahu-a, a me keia hoeueu aua i na e koho i na haole i like ke kulana manajf ie ko ua poe Kahunapule (?) hooikaika l):- nei. I komo aku ai iloko o ka Ah; hiki mai ana, a aha la ? Hookahul» ke Aupuni, a hookahuii pu me ke kanawai o 1864, a hooko ika lakou r uhane ma ka hoihoi hou ana mai i ke Kiainukanawai o 1852. Ke olelo nei au, ina oie ano keia o ka hana a kekahi poe Kahunaaule hooikaika balota, alaila, e ahona e hopu|ia lakou a e hookolokoloia, a ina e manaoialhe mea pono, e kipakuia lakon mai keia aku, no ka mea, ua hana maoli lakou i ka mea a ke Knmukanawai i papa maoli ai, no ka mea, oiai ua haawiia ka pono hoomana i kela a me keia kanaka, aka, ua i pu mai no nae ke kanawai, aole e hooliloia ia haawina maikai i raea e koho ai, a e lioonaueue ai a e kue ai paha i ka maluhia o ke Aupuūi; amehe mea la i ka'n nana akti e hoomaka ana na Kahunapule hooikaika ualola e ao i ka manao o na kānaka Hawaii, a e hoomakaukau hoi no ka mea a ia ano poe e li-a nui nei, oia hoi ka hoolilo aku i ke Aupuui ia hai, a i ole ia, o ke; kaīhi maoli ae no no lakou iho. ona Kahunapule hooikaika halola a gau, ke olelo nei au he poe kipi oiaio lakou, a he poe 'noi e ake ana iloko o ko lakou mau puuwai e kauo ia Hawaii nialalo o ko lakou oiau kapuai wawae. No ke aha la ko lakou mea e hoopili ole nei i ka hana a ka Rev. S. C 3)arnon ka noho malie, a me ka hookuu aku na ke Alii a me kona mau makaainana aloha alii e hooponopono iko lakou noho ana. E pono e hoomaopopo i Da olelo a ka Eev. Dr. Spalding i ko lana kaawale ana me ka mea maikai Rev. S. C. Damon, no-'ia ike ole paha, no ka hookiekie maoli nō paha, no ka naanpo pahn, no ke'aha !a ? ona Kahunapule (?) hooikaika balota ka mea i komo ai o Mesiko iioko o keia kana ino ana mai nei, a me he mea !a, o ko na Kahunapuīe hooikaika lalola manao ke kauo i ko'u aina makuahine iioko o ke kana hnliamahi, me ka manao kaena p.Tha iloko'o ko lakou mau naau e hiki ana i ke Anpuni nona mai ko lakon mau makua ke komo mai a hoohana wale mai i na kanawai, a me ka noho ana kuokoa o keia Aupuni. E o'u mau hoahanan, mai puni onkon i na olelo maalea a keia poe i aahu i na kapa huInhipa, aka, i noho ia nae e na manao awaiiia i piha ina mea e make ai. Mai ae aku ia onkou iho e kanoia mata ihu e ka poe o keia ano, aka, e kuokoa oukon. No ka mea, o ka poe i aa e hoolilo i ka awai laahia o ke Akua Mana Loa, i wahi e hooko si i ko lakou manao kvaki iloi a ktie Aupuni, tia kupnno ia lakou ke manaoio o!e ia a ke kailele luaia aku hoi mai ko kakon mahalo ana, a me ko kakou mau mana'o maikai.

Ua piha kuu naau i ka mahalo no na Kahunapule oiaio a pau, a ua piha kun nnau i ka hoowahawaha no na Kalmnapule, e aiele wale ana mawaho ae o ka lakou mau oihana maikai, me ka manao e imi i na mea e hookui mai ai i ka maluhia o ka aina nana lakou i makima punaheleia; a aia ke kanaka maikai i ka poe o keia ano manao o ka poe e ae ana e lilo i mau Lunamakaainaua, a e kue paa loa aku i ka mea a na Kuhina e hoopuka mai, aole no ka pono ole, aka, no ke kau ana na ria Kuhina e hoopuka i)iai, a ma ia hana ana e hookau mai ai i ka' helehelena e kue ana na Makaainana i ka Moi a me kona mau Kuhina; a oia nno manao ka mea e inakeinake loaia nei e hanai aku iloko o ka inni!fle o na kanaka Hawaii e ka poe enemi o keia Lahuikanaka. A eia ka oukon mea e hoomanpopo, ina e koi mai kekahi o keiapoe e lawe oukou i ka lakou hah)ta e inakemuke ai, a ua kue nae i ko oukou makemake, alaila, e hele koke oukou mai o lokou akula. E pualu kakou e nn kanaka Hawaii oiaio a pau, a e koho no ma ka poe kupono o ko kaleou iiei aina hanau, aole ma ka poe o liea mai hi. E noouoo iho ua loaa no ia kakou ka ike, a ua hiki no ia kakou ke ho'okele i ko kakon aina makuahine, me ka noiau a me ka pono. Eia kekahi mea a kakon e hoomnopopo ai i ke kolohe maoli o keiu nno poe, o ko lakou huna ana i ka oiaio, a me ka hoao e kan inai i ka uhimaka iluna o ka poe e puni ana i ka lakou alakai hewa ana. Aole o lakou hoolalia iki ae i ka olelo e hoolahaia nei e na niipepa o Kapalakiko no ka lilo o keia Aupiuii ia Amerika Huipuia. Aia ma ka olelo hoike a ka hapanui o ke Komite o ka Ahahui Kalepa o Kupalakiko, kahi i ikeia iho ai

o n;t olelo nno liUe uie ka i tuao!i mai no, e lilo :ma kei» Aupuni ia Anierika Huipuia iloko o keia rn;iu makahiki ae ehiku, a e waaana e ana ua poe la i ka pomaikai nui e loaa ana ia lakou raa ka lilo ana o keia Pae Aina i wahi e kukulu ai i mau pakaua, a i wahi hoi c hoolako ai i na mea e mukaukau ai ko lakou mau moku kaua—aa hamau loa ka leo o ke Kuokoa ma keia mea, no ke aha? No ka manao e hona i ka oiaio i na kanaka Hav.-i.ii, a me ka iini nui e alakai po ia lakou, a hiki i ka pali lele kahi a lakou i manao ai e kiola ina kanaka Hawaii. Ua hoolahaia na olelo a'u i hai ae la nialuna iloko o ka nupepa P. C. JL. o ka la 18 o Januari, 1868. oka hanu pono anei a keia poe ka huna mai i na umu e hoaaia mai nei no ko kakou Moi a mē ko kakou aina hanau nei ? Aole ! aole !

No ka hiaai o ua poe nei i ka manao iini e lilo keia Aupuni, noluila, ua haalele lakou i ka lakou mau oihana maikai, a ua lilo i poe hooikaika balota i komo ai na haole o ko lakou waihooluu like, a i moe ai ko lakou po, ma ke ko ana o ka lakou mea i .makemake ai, o ka la o ka haunaele kuloko, a me ka lilo o ke Aupuni i ka poe a lakou e makemake nei. Nolaila la, e na uiakaniaka, e makaala, " aohe malama i pau i ka iole," e koho no ma ka poe o ko oukou koko ponoi, ka poe i kamaaina ia oukou, rnai koho i ka poe i kaulaua kahiko na inoa no k<. kue Alii ame ke kue Aupuni. E nana iho no kakou i ka Aha Elele iho nei, koho kakou i aa haole ia wa, a ua lilo lakou i poe nana i pakike wale i ko kakou Moi, a pau wale ai i ke kipakuia. A, na ko Ka Moi Lokomaikai wale no i loaa mai ai ia kakou ke Kumukanawai maikai a kakou e noho nei, aole ma ka manao lokomaikai o ua poe haole nei.

E hoomanao iho oukou, ke haliu mai nei na uhane o ko kakou mau kupuna, a ke kono mai nei e malama loa kakou i ka makana maikai a lakou i waiho mai ai iloko o ko kakou mau liiua, oia hoi ko kakou aina hanau nei, o lakou kai ike i ka luhi o ka imi ana i ka aina, a o kakou hoi he ai alii wale iho no ka kakou ika lakou inea i lubi ai. A nolaila, e ala like kakou mai o a o, a e hoike ia kakou iho, he poe i ike i ka makaiuae i ko kakon mau Alii, a me ko kakou ainahanau, a mai puui wale aku i ka olelo mai a ka poe e koi ana ia oukou e koho mamuli o na haole; a ina he Kaliunapule ka mea nanae kono ia aku e hana pela, alaila, e hele koke oukou mai ona aku la.

Mamua o ko'u haalele ana i ke Kvokoa a me ka poe o ia puulu, he makemake au e ikea ponoia ke auo o ka'u mau olelo, a eia no ia : oke ano oka huaolelo Kahonapule i oleloia rna ka'u palapala, o ka poe wale no e hooko ana ia oihana e like me kona ano maoli; a o ke ano o ka huaolelo haole i olelo ia ma ka'u mau leta mamua'ku nei a me keia pu, oia no na haole e hoeueu ana i ke kipi, a e paipai ana i na makaainana e kue i ka Moi a me ke Anpuni, a no na haole wale no oia ano ka'u i pane aku ai. E ike pono oe e ke Kuokoa, aohe o'u makemnke e hahau aku i kekahi mea hookahi inaluna aku o kou poohiwi. A, aohe no hoi o'u maka'u i ka hoopuka ana i ko'u manao imua o kela mea keia mea, ke loaa ia'n ke kumu e hana ai pela. 0 ka leo hope ia oe e Hawaii o Keawe, Maui o Kanii, Oahn o Kakuhihewa, a. me Kauai o Manokalanipo, eia no ia : Ina oe e makeniake ana e kapae ia kon Moi mai ka Noho Alii ae o Kona mau. Kupuna—a ina oe e makemake ana e lilo ko kakou aiūa hanau iloko o na lima o na malihiui; a ina oukou e makemake ana e hoala mai i ka uhane

innina o ka poe nana i na'i ka aina—a ina oe i makemake e kipakuia na kanaka i kuahiwi e like me ka Ilikini o Amerika Huipuia; a i'ja oukou e makemake ana e noho kauwa aku malalo o na ilikeokeo, alaila, e koho oukou i na haole; aka hoi, ina ua makemake ole oukou i kei.i mau niea a'u i hai ae nei, alaila, e lalau i na ba!ota o na kanaka Ha. waii, ka poe oko oukou koko ponoi. I nui kc aho e na hoahanan, oiai ka Ia me kakou. He niea maopopo o ka poe e uwe nei no ke Knmukanawai o 1852, ua minamina lakou qo ke konio ole ana iloko o ke Kumukanawai o 1864, o ka Pauku 39 o ke Kumokanawai o 1852. E haawi ana ika Moi ka manu kaokoa e hnawi a e hoolilo hoi i kona Aupuni i kekahi Aupnni e aku, no ka manno ana no paha o ka poe haole e noho ana ia mana•wa, he alii puni waleo (Kamehumeha 111., a mnlie o hiki ke koiia oia e haawi i kona Aupuni iloko o na lima o kekahi aupuni e iloko o kona manawa lealea. Owai la na haole e noho anpuni ana ia wa ? E nana iho kakou i ka moolelo o ka aina nei, a e hoikeia mai auanei, o ua poe la, oia no ka poe e alawiki nei i ka hoahewa i ke Knmukanawai o 1864, a me ke koi e koho | kakou na kanaka Hawaii ina haole oia ano. E na hoahanau mai puni aku oukou i na olelo malimali a ka malihini. E helulielu e na hoahanan o'n i keia mau olelo, ua koiia mai no au e hoopuka aku e ka manao iini, l(»loku, aloha i ka Lahui ame kun uina muknahine nei. Ko oukou Pokii. Ko Hawaii Ponoi.