Ke Au Okoa, Volume III, Number 42, 6 February 1868 — HE MOOLELO NO KANA. KA HANAI A ULI. I unuhi ia mailoko mai o na Kaao kahiko o Hawaii nei. [ARTICLE]

HE MOOLELO NO KANA. KA HANAI A ULI.

I unuhi ia mailoko mai o na Kaao kahiko o Hawaii nei.

HEL.U 8. Ka hiki loa ana i Hawaii. Ua hoi loa aku la o Kana ma i Hawaii, mahnpe ibo o ka hoonanea ana ina Hana, pae mua aku lakou nei ma Kohala, a m&lailaaku hele aku la o Xih>'u mauka, ma Kona ka hele ana, ma kahi o ke kupunawahine i nohoai. iMakai aku no hoi na waa, oi liele uo o Niheu e uoho roai ana ke knpunawahine oni, o ka uwe mai la no ia, (e like no hoi me na kupunwwi.hine a p»u ke ike mai i ka lakou moopuua e noho nei i keia wa.) Ua oi aku ke aloha pumehana mawaena o Niheu a me Uli, a ninau mii o Uli ia Niheu i ka moolelo o ko lakuu hele ana i ke kaua ma Molokai, a elelo aku la no o Niheu mai ka mua a ka hope, o ka wa a iaua e kamailio ana, he mea olioli uo ia na Uli. A»he i liuliu iho, hiki mai ana o Kana ma, a halawai aloha iho la o Kana me kona kupunawahine, ka mea nana i hanai hoomannwanui ia ia, iuka o kela waomaukele, me na kaikunane eepa ona. I ka lohe la ana ae ma kela a me keia wahi o Kona, ua hoi mai o Hakalamleo, ke Alii 0 Hawaii, e iawe mai ana lakou i ka hooknpu, 1 mea kokua no ko lakou Alii. A liuliu ko lakou uoho ami malaila, a hoomaka aku la ka hoi ana ma Kona Hema, a ma Kau, ama Puna. Aia nialaila kekahi lima nia ma Kalapana, he lima wale no ke waiho ana, aia no ke kino iloko o kuknlu o Kahiki. O ka inoa o keia kanaka nona keia lima, oia no hoi o Limanui, a o Kalapana, oia ka lapa ona lima o Limanui, ke oni ae. Ikawa e noho ana o Niheu ma ma Kona me Uli, olelo aku la o Liiuanui i kona mau kaha a me na makHa'nana, e hauhoa mua mai ia ia i ke kaula, a paa i ka laalaau o ka nahelehele, oiai, ua ike oia i ka hoi ana mai o Niheu ma mai Molokai mai. Ua kuhi o Limanui, e make ana la o Kana ma ia Kapeekauila, nolaila hoi oia i hele hookalohe mai ai, mai kukulu o Kahiki mai. He ikena ka Niheu ma ika uwauwa o na kanaka a me na'lii, i ka waiho a keia lima i kahakai o Kalapana, me he pauku laau la, e pipii ana kanaka, a i ka biki ana aku o Nibeu ma, hookahi ka pipii like ana, e uwauwa like ai, a holoholo aku Ia a kai, mai kai mai a uka, pela e hana mau ai. Ai ka hiki ana mai o Kana, a ike i keia mea kupanahii, o ka hoouna ae la no ia o Kana ia Niheu a me ke aikane ana, e hele e nana ike kiuo ponoi o keia lima kupanaha e waiho nei, ae mai la o Nieu, e holo aku ana laua nei maluoa oka lima, a hiki i Kahiki. (Uaole loia ma keia Moolelo, aia ka keia aiua ma ka Hikii a aku nei la, ina pela, o Kaleponi no, a i ole ia o Meaiko paha.)

O ka holo no ia o Niheu tna a hiki i kukulu o Kahiki, a ike laua nei, he wahi kanaka iki wale ao o Limanui, a o ka lima nae ka nui a me ka loihi, nolaila i kapaia ai kona inoa o Limaoui, a o Limaloa paha, ua hauhoa ia nae ke kino a paa i ke kaula, a hoopaaia i ka ululaau, ua ike laua, he aina ululaau kahi i noho ai o Limanui, a mahope o ka makaikai ana a laua ia aina. Oka boi mai la no ia o ma, a i ka hiki ana o N-iheu ma i Puna, Hawaii, e n«ho aku ana no o Kana ma, a e waihi) ana no hoi ua liina nei, a o ko laua ala no ia oka hoi ana mai. I lawa no a kuu iho ko lana nae, e ninau mai ana o Kana i ke ano o ka laua huakai oka hele ana, e kamailio mai ana o Niheu mae ka mua a hiki i ka wa o laua nei e kamoilio ana, a pau ke kemailio ana a Niheu, e huki mai ana o Kana ia Limanui, o ka laau, ke-a, ke kaula, na hale o Limaiiui, noho ana i Hawaii, keia kupua hoonana hoi, a ppp»-hi ia iho la a make e Niheu ma. A noliila mai ka nui ona laau loloa e

u!o nei ma Hawaii. Ka hiki ana o Kana ma i Hilo. Mahope iho o ka noho liuliu ana o Knna mn maPunn, Hawaii, a me k* make ana hoi o Limmui, hoi loa mai la o Kana ma i Hilo. n i ka hiki ana o Kana ma i Hilo, ua oi nku ke knmakena o na mnkua, na mnknmaka o Hakalanileo a me Ho<>hoakalani, a me Hinalealua, a mn keknhi poe e iho no oluna o na waa, 8 he nui no hoi ka hnokupu ia ana mni i waiwni na lakou, a he oui no hoi kn knulnna o Niheu a me Kana, i ke kii nna e knua in Houpu, a loaa ka men e komnilio ia ai ma ke alo «lii o ia maa la, aohe no hoi he mei nann « aa mai o Kana a me Niheu, e na kupua a pnu o Hawnii nei ia manawa. No Kahoalii a me Pūane. 0 Kahoalii kekaki kupua ikaika o kukulu o Kahiki, nia kona noho ila 1 o o kekahi lun nui o Pnliuli, he pua maikoi kann, a he milimili no hoi i oi ne kn punnhe'e mamua o na men e ae, a he mau kiai konn mnlnnn o ka lun, o Khhiwakaapu mn, he man kaikunane no h»i no Uli. Un oleloia, aia ma ia lua ka wai ola loa a Kane ma, a no kona nana ana mai iloko o kuknlu o Kahiki, iloko o Kealohilnni, i Kahakaekea, ua liee a. make o Kapepeeknuiln, a ine kn hiolo ana o Hnupu ia Knna a me Niheukalohe, nolaila, hookalohe mai la hoi kela e-u, a me kela ahi-kanana. Ka iiele ana mai a Pua-ne e makaikai I KEIA PaE AINA 0 HAWAII NEI. 1 kn wa a Kana ma e noho nnnea ann ma Hilo, Hawaii, me ka manao ole e, he pilikia

hou e hiki mai ana, a ma ia wa a lakou e noho nanea mauele ana, hoouna mai la o Kahoalii ia Pu-ane, e bele mai i ka hua'<ai mnMikai, o k'< hele mai la no ia o Pu-ane a hiki i Kau >i, i lawa no a kuu i'io ua pua neiilalo o ka lepo, e ne aku ana me ke kani ana, (e like paha mo ke kani ana aka Ogana.) Ika ike ana o kamalii a me leanaka makua i keia mea kupanahi, (he pua, e like me ka pna-ko a kamalii e ke-a nei, pela iho la ke ano.) O ka uwauwa aku la no ia, e alualu hele ai, me ka manao nae o ka mea e alualu ana, e loaa mua ia ia, a nana no la hoi keia pua, eia ka uanei aole, o i alualu mai ko Waimea poe, aole loaa iki, a hamohamo wale mai la no hoi, he ole loa no, a haule mai ana he Ahupuaa, a pela Wnle no a hala o Kauai. Hiki mai la o Pu-ane i Oahu nei, tna Waianae kahi i kau mua mai ai, a ike hoi kolaila poe, alualu no lakou, a kahi e maloeloe ai, a pela mai ana ia wahi, a hiki i Honolulu nei, a hele aku la ma keia kahaahikii Kuliouou, haule kekahi wahi lepa o kona lau, (e nana i ka lepa oluna o ka pua-ko,) nolaila, ua ulu loihi loa ke ko ma Kuliouou, he ko make ole i kela kau keia kau, (he mea ole hoi ia i ka bipi, hoi aku nei ke ko a Kuaioa, &c.) A pela no ka lele ana a Pua-ne, a hiki i Molokai, mailaila aku a hiki ma Lahaioa, Maui, a hiki loa i Hawaii, ua haule oae kekahimau lepa ma Kaunakakai a me Kawela, i Molokai; a ma Lahaina, Maui, a ma* Kohala, a i Puako, ma Kekaha,-i Hawaii. A lele hele aku la ua pua nei ma Kona o Hawaii, ama Kau, a ma Puna, a hiki i Hilo. A i ka hiki aoa i Hiio, e paani ana no hoi kamalii a me Niheu ma, a i ka ike ana o na kanaka a pau a me na kemalii i keia pua e lele nei, a haule aku la ilalo o ka puu lepo, e kani aku ana ene ai, nolaila i kapnia ai o Pua-ne, kealuaiu .la oa kanaka mai o a o, aole loaa iki, o ko Niheu alualu aku la no ia a loaa no ia Niheu, a hoihoi aku la ia Kana, olelo mai la o Kana, *' Hookou ia ka poa a Kahoalii, mai aua oe." E oleio mai ana no ua wahi eu nei a kakou, " Ka'u pua ka hoi," wahi a Niheu. Oleio mai la o Kana, "He pua pono anei ke-na, he pua hookaiohe na na Kahoalii, n»na mai la o Kahoalii aohe kupua i koe o Hnwaii nei, eaa mai imua o Kana, nolaila i hookuu mai ai o Kahoalii i kaua milimili, e hele ma keia pae aioa, o ka ike hoi ko kaua, e hookuu aku, mai noho kaua a lawelawe aku ia ia." E ukiuki iho ana ua wahi Niheu kalohe nei, e uhaii ia ae ana ka pua a Kahoalii, (oia ka pua omuku a kamalii e ke-a nei.) īke mai la o Kana, a kahaha mai la, me ka ka olelo mai, " Hewa hoi kaua, kai no paha paha kau he hookuu malie aku i ka pua a Kahoalii, a nana no ia e lele malie, a hoi malie aku no i kona wahi, eia ka he uhaki kau.'.'- Olelo aku la o Niheo, " Ka'a puala hoi, i kou olelo no kaue hookuu pua la, nolaila au i uhaki iho nei, o loaa hoi auanei i kekahi poe kamalii e ae, lilo hoi ia lakou la ka'u pua." (Hemeahu-aio no la hoi kamalii, ke lilo ae ia hai.) Olelo hou mai la o la o Kana, " Aole kupua e loaa ai na pua, he pua kupua mai ka po mai, a he kahi wale ae la no o oe, i hokuu ia mai nei keia pua, e hoike i kou ahonui, ina e hoi maikai aku ka pua a Kahoalii, aole o Kahoalii e huhu, inae hoi aku o Pua-ne, a, ua haki, e ike no kaua i kekahi mea nni mahope." Ka hoi ana o Pua-ne i Kahiki, a me KA 3KE ANA MAI O KAHOALII I KA HOI POOMOKU ANA'KŪ 0 PUA-NE. Mahape iho o ka hahaki ana o Niheu ia Pua-ne, e lele hoi loa aka ana o Pua-ne mai keia mau pae moku aku, a hiki i na aiaa iloko o kukulu o Kahiki, i nana mai ka hana o Ka-

hoalii, ua uhaki ia ka pua ana, a ma ko ia la ano kupua, ua ike mai la no na Niheu no i uhaki ka pua ana, e kuahaua ae aoa o Kahoalii i na kupua ikaika o kukulu oKahiki, e hele mai e Ahaolelo, no ka pono a me ka pono ole, e hana oku ai i ka mea nana i uhaki ka pua, (Pua-ne.) A i ka akoakoa ona mai o ne kupua ikaika a pau, a ma ka lakou olelo aelike ana, ua hooholo lakoo, aole e pono e kii e kaua ia Niheu a me Kana ma, o uuku auanei ka moepuu o ka pua, eia ka pono, e lawe ia ka malamalama a pau loa, oia hoi ka la, ka mahina, na hoku, a ine na manu a pau 0 ke kuahiwi, ae like ae la no lakou a pau, oia. iho la no ka mea i hooholoia. KA. HANA MUĀ ANA O ULI I MAU MAKAOKAU NONA X LAKO Al. I ka ike ana mai o Uli e like me kona ano kupua, ua uhnki ia ka pua a Kahoalii e Niheu, noloila, hilo mua keia i ke kaula ahuawa, a lau, a Inu, a mano, a lawa kupono e like me ka loihi mai koia nei hale aku, a hiki 1 ka waena pa-oo a waena kalo, a waena maia a kahawai wni e inu, a ia mea aku, ia mea aku, no ko Uli manao no e laweia ana ka la e Knhoalii, kai no he kio pali kein noonoo ana ona, he oiaio no ka, a no ko ia nei makaukau ana me ko Uli olelo aku no nae i kekahi poe e hoomakaukau pu me ia e haoa i knu(a h« hoopohnla mai hoi ka kela poe, aohe hoolohe mni i ka ia nei olelo, nolaila, oki wnle iho la no ka ia nei olelo, a hoihoi hou mai la no o Uli i kana olelo maikai a pili meia. KA POUU ANA 0 NA AINA MAI KCRCLU O KAIIIKI, A HIKI LOA I HAWAII NEI. ♦ Un hola ka mnhina hooknhi a oi ar, i kn wa e noho nanea ana o Niheu ma, o ka hiki mai la no ia o ka poeleele ma keia pae aina, e like paha me ka poeleele ma Aigupita, i ka wa o Mose i hoike aku ei i na hoailonn, e hookuu mai i ka Iseraela, a he ho-a-a wnle la noouao Niheu kalohe nei, a ke pi-o-o

wale la no ma o a maanei, e naku i>t]e ai, i ku no ka hoi ua kolohe, i ka malamalama, e hana mo mai ana hoi kela ka-ea-ea, uoki i hahapoeie ana ika papai o Honolulu. Oke aki paa loa mai Ia no ia o ka poeleele raa na wahi a pau o ijei. O i naku hele aku na kanaka ma o a maanei, i wahi e loaa ai ame ka ia. Ano ka loaa ole, pau mai la kekahi poe i ka make, a olowalu mai la ka uwe kumakena ma o a maanei oka aina. A v o ka poe i lohe ika oielo ana a Kana ia Niheu, hoahewa ae ]a lakou ia Niheu, ao kekabi poe hoi, hoapono no, oiai, aole no ka uhaki ana a Niheu i ka pua ka mea i pouli ai, malia he pouli.wale iho no a pau ae, wahi a kekahi poe. No EA MAKE ANA 0 NīHEŪ-KALOHE A ME KE AIKANE ANA. Mahope iho o ke olowalu ana a ka make ma o a maanei, loaa mai la iaKanaka pilikia kupilikii, a kulokuloku boi, me he ua kilihuna la no ke kakahiaka. Oiai, e holoholo ana no o Niheu ma ko Kane aloalii a me ke aikane oo ana, ua pilikia eae o Niheu a me kē aikane ana, no ka make a ka ai ole, (aole make mai.) Ika make ana o Nihen, ua malama pono o Kana ia laua ma ke ano hoopanahele, (ua oleloia, ua kanuia o Niheu ma ka poohiwi akau o Kana, a o ke aikane hoi, ma ka poohiwi heoia o Kana.) A pau Joa mai la na poe a pau i ka make, a koe wale iho la no o Kana, e waiho pauko kaula a'na no, aohe ikea aku o ka ai ana mai i ka ai, na na kupunakane e-epa no paha ona e hanai niai ia ia. A o Uli no hoi, aia no oia ma Kona, ke ai malie Ia no ia i kana ai a me ka ia; a ke hoo-eke iki la no ka ia la wahi ahi, a ke ka-ni-wai la no hoi kela, aohe oua manao ae e he pilikia, o Kona no ka hoi ua aina, a o na poe eae oko Uli ma kauhale, pau loa ika make. No Kahiwakapu ma, he mau kaikūaANA NO ULI E NOHO ANA ME KAHOALII. I ka holo ana mai o ka pouli mai kukulu o kahiki mai a hiki i Hawaii nei, hookahi ka pauli like ana, ua hoonoho ia iho la o Kabiwakaapu, a me Kahiwakaloa, i mau kiai'no ka Ina o Paliuli, oia hoi ka lua o Kahoalii e noho ana, aia iloko olaila ka la, mahina, hoka ame ia mea aku ia mea aku. Ika noho ana o Kahiwakaapu ma, (he mau kaikunane no no Uli.) a pololi laua, oleio aku la kekahi i kekahi, "E ! kai ka noho ae nei o kaua me ko kaua Haku a pololi, o iala no ke ai mai a maona, o ka kaua wale iho la no ia o ke o-i aku me he ilio la e nanaaku ai, iponohoi paha ka noho ana me ka Haku i ke komo wali ke-a aku hoi, o ka lau popolo, a lau nahelehele ka kaua e hanu aku nei, o ka poeleele iho, aohe ike ia aku o ka laau maka a me ka laau maloo." Ae mai la no kekahi, "Ae no hoi paha, a pehea la hoi auanei ko kaua pono ? " Olelo mai' la o Kahiwakaapu, "E ! hookahi no o kaua peno, e imi ae s kaca4-ka— — moopuna a kaua ia Kana, ua inake aku nei paha, ina ua make, o ko kakou papau no hoi ia, ina no hoi aia no ke ola la, o ke ola no ka hoi ia o keia mau iwi." Ae mai la o Kahiwakaaloa, me ka olelo mai, " E u hookaukuo kaua i na kino o kaaa. 5 '

E u hookuukuu iho ana laua neiilokooua !ua nei o Paliuli, oi hookuukuu laua aei aohe ku iho, ina no la e kn na kino o lana nei, ina no la aole e kiia o Kana. Oi noke iaua noi aohe ku iho, olelo aku la o Kahiwakaapu, " E noho oe me kein Haku o kaua, e kii ae au ika moopuna a kaua." Ae mai la oo o Kahiwakaaloa, a o ko Kehiwakaapu hele mai la no ia mai kukulu o Kahiki mai, e hoha poele ai iloko oka pouliuli. I hiki mai ka hana oia nei i Kauai, aohe kanaka, aia i Mana, ua hohia eka ia~ iki. 1 hiki mai ka hana o Kahiwakaapu i Oahu nei. aohe kakaka, aia i ka Halemai, a pela o Molokai.ua neoneokanaka ole, a pela boi o Maui, a hiki keia i Haw»ii, aohe kanaka.o Kohala, a ma Kona ko ia nei hele ana ana, a i ko ia nei nana sna aku, e a mai ana hoi he wahi ahi. Oko Kahiwakaapu hele ako la no ia a kokoke, i nana'ku ka hana o ke kaikuahine no o laua, oia hoi o Uli, e ho-a wahi ahi popolo ana, i awili pu ia me ona mau wahi ohulu paoo, a ua moa ae, a e hoomakaukau ana e ai, pa-eana ko i« nei leo, i nana mai ka hana o ua Uli, o kekehi kaikunane r»o ona, o Kahiwokaapu, o kona ano maoli, he kaapahu poepoe wale iho la no; a hiki no hoi i ka wa e loaa ai, oka loaa iho la no ia, o ka uwe mai la no ia o Uli i ke kaikunane, a o ko ia uei uwe ako la no la no hoi ia. A pan ka laua nei hoomalihini ana, o ka panee mai la no. ia o Uli i na wahi lan ahea-hea ana a me na wahi ohulu pa-00, a o ko laua nei ai iho la no ia a pau ka paina ana. Kr kamailio ana o Uli mk Kahiwakaapw. Mnhope o ko laaa paina ana, ninao maila o'Uli ia Knhiwakanpu, " Heaha ka huakai nni a kuu Hnku o ka niku hel<» m»i nni o ka oka poeleele?" I ako la o Khiawakaapo, " I hele mai nei an e imi i ke ola o na pae aim a pau. mni kukulu o Kahiki a hiki i Hnwaii nei. i hele mai nei au e honla i ka pne i mnke."" O i noho mai nei hoi me ia Haku o kakou a pololi. nohila, kau ka-i mai nri ka pono ia oe a me ka moopuna a kaua, ina ke oie nei oia e like me kou ola, o ke ola ka hoi ia." Ae mai la o Uli, " Ae, ao'e oia i make, aia no k* ola la, ua pau nae na makua a me ka lehulehn i ka mako, a oa mako pu no me kahi kaiknina, o Niheu-kalohe, a oia iio ka mea nana i hnhai ka pua a Kaho«lii." I mai la o Kahiwakaapu, " Ua pono ae la, e kii au e hnele pu ne m»u i Kahiki, e :mi ai i ke ola." Olelo mai la o Uli. " I hele anei oe a i loaa ia oe ke ope kaula la, aia no i Hilo, Wainkea, a e uhau nr> oe a ikaika, nana ae nei ia e kammlio ae, alnila, hai nku oe i knu hnaolelo o ka hiki ana aku ilnila " Ae mai la do o Kahiwakanpu, o ko Kahiwnknapu hele nku ln no i« ma Knna Hema, a Kau, a Punn, a hiki kein mn Hilo o ke ku no a kouhale, hookahi nne a ia nei men hoomnnawanui n ke en ino ona kanaka i pnu i ka mnke. Oka l"aa iho la no ia o keia p'auku kauln, e uhao iho ana keia i ka laau. e_puoho mni ana kela, a komailio mai la ia Kahiwakanpu. (Aole i pau.)