Ke Au Okoa, Volume III, Number 44, 20 February 1868 — Untitled [ARTICLE]

He nui ka hooliuoi ia, me ke ake nui e ike ia kelapalapala ane kaiilaua ma Piladelepia iloko o ka mipepa Ui (Enquirer) oia kulanakauhale o ka la 16 o Iulai, M. H. 1867; a i hoolaha akea ia ae no hoī maloko o kekahi mau nupepa heluhelu nui ia o Amerika Huipnia. Aole no makon i manaonni e unuhi a e pai i na palapala hoinoino la i ko kakou kulana i keia wa, aka, no ka hapahapai nui loa o kekahi mau ūupepa o be kaona nei; e i ana na ko kakou Aupuni nei e hoalaala aku nei i ka a-a ana o ke ano enemi me kela " Lahui Nni." Nolaila, ke pai nei makou i ua palapala la, i mea e hoike ia ae ai, aole na kakon kanaka Hawaii keia mau olelo kalahea, aka, na kekahi uo o na "Lahui Nui" la i hoouna aku i na olplo palan, a me naolelo hoinnino i ka kakou Kamaleihiwa mai Ha-waii aku nei. Owai la ua "Lahni Nni" nei a kukou e manao aku ai ua hoonaukiuki aku kukou ? 0 ka poe anei o ke Kuokoa a me ka poe o ka P. C. Jldvertiner ? Eia ilio ua palepala nei malalo nei : Ka UI Pn.ArEr.EPiA, ) Inlai 16, 1867.} Ko Hawaii ?ae Aina—Lnna Kakau ma-

nao Ponoi—Ka manao Hoohui me Amerika Hoipuia—Ke kuka akeaia ana e ka Lahui. Hoowahawaha ia o Kamehameha V—Kona kue i ka poe Amerika —Ka hoonaukiuki c ka Pelekane a me ka Palani. Luna kakau manao Ponoi o ka Ui (Piledele|jia.) Honolulo, Mei 14, 1867. Oiai, ua noho liuliu au maanei, (ma Ha waii nei,) na hiki ia'u ke hoakoakoa ae ike kahi mau hoike oiaio, i pili no ke Alii o ka Poe Aikanaka, a ua manao au, he mea no ia e manao nuiia ai e na kanaka o Arnerika Huipuia; a ua kakau iho au i ko kakou kulana maanei, i uiea e ike ai ka poe maka loihi e nana mai ana ia nei, i keehina wawae no kakou ma ka moana Pakipika, i ike maopopo mai ai na kanaka o Amerika i ke kalana, a e ike pu iho no hoi, he mea hiki wale no ke loaa hoa aku kekahi Anpuni hou me kc dala ole, a me 'ke. ole, a na webt akea ia'e ke kaua kuloko a me ka hoohui ia aua'ku, (oia o Hawaii nei,) ia Amerika Hoi puia, e like n>e ia i kukaohumu loihi loaia'i. 0 ka nui o ua kanaka he 62,000, a maloke olaila he 2,000 poe Amen'ka, a o ke koena, he Farani, he Enelani a he poe ludaio; o ua wili-ko, o ka hapanui no ka poo Amerika. 0 ka Moi ke Alii, oia ka mea k'pi mua | iloko o kona Aupnni. Ika makahiki 1864, | mamuli o kona manao wale iho, me kana haina ana i hoopau i oia i ke Knmukannwai j akea o ka makahiki 1852, a haawi mai Ia i | kekahi (Kamukanawai) hou o kona manae ponoi i hana ai—e onou aku aoa maluna e kona lahui me ko lakou kue mai ia mea. U.i hoopuka ae oia, aole oia e hoohiki malalo e ke Kumukanawai kahiko, (a ua olelo oia) ua hiki iaia ke hoopau aku, a e hana i kekahi Kumukanawai hon nana iho, a ma ia ha na ana i kapue loa ia ae ai oa kanaka, ne kona ike ana, aole ona wahi e ae e pakele ae ai o ke kiaui wale no ia Kuuiukanawai. 1 ka hoopaapaa ana o ke kau Ahaolelo o ka makahiki i864. Ca olelo ae kekahi Elele he kanaka Amerika no hoi, '' ua nolio luna mai ke Alii nie ku lawe ole a ho.>hiki ole i ke Kumukunawai oka makahiki 1852. He ano kukulu ia i ke kahua knpono ole no na Aupuni nui, a ninau ae la." Pehea la ina e komo ana o Prince Wale i ka 2voho Aupuni o Beritania, he makemake anei na makaainana ina e hoole oia, aole e hoohiki inalalo o ke Knmukanawai o Beritania ? Ua olelo hoi kekahi hoa (Elele e ae oia hui) a he Amcrika no hoi a he ano kanaka oo nona paha na makahiki he 40 a oi ae na makahiki a he mea i noho loihi maanei, a he kanaka nui iwaena o r.a kanaka iloko o keia Aupuni, ua ao aku oia i na Kuhina ekinai i ke Kumukanawai (hou) i na pono oke paipalapa, a e

hoohaiki ana i na pono akea, a o hnule aoa ka moa i manao ia mu ka pono nkea o ua Kumukauawai la. A olelo ilio la no ke kiuai ana i na kipi iwaena o na kauako, " Ina e hiki mai ana ka wa no ke nn hooliulihin ia, alaila, i mea e pio ai ia au Imlihin, o ka hoo--malu mai i nii koa he 100 nnna e hoopau ia hauaaele, a!:a, he rn«a ole lakuu. Ua lohe mai au mai ko kakou poe Amorika inai, (i ka lakou olelo ana,) ioa aole uo ko kakou kana (oia hoi ke kaaa ma Amerika,) aole e hoao ana keia Moi o Kamehumeha V., e hoohuli aua i keia Kumukanawai. Ua nana aku lakou ma ia hana ana a ka Moi a qja ke kokua aria a kona Aha Kuhinn, ua like ia me kekuhi o na mea i hanaia ma ke nken, i ka wa e manaoia ana, ua liele liilii ke Anpiini o Ainerika Huipuia. 0 ka mea iknika loa, a kokua ikaika loa o ka Moi iloko o keia mau liana hookaumaha a ka Moi, (ua minamina loa ati i ka olelo aku) he kanaka Araerika ua mea la he Kuhiua Loio, n i keia

mauuwa oia ke Kuliiua Wniwai i liele aku nei i Wasiiietona. Aolo lie niakemake o koiiii lahui Aincrika iaia. Aua p.ilapala aku ke Kakauolelo o ka Papa Misiouari o Bosetona, oia kekaln o ko lakou ene.ni ino loa. He mea kukua no hoi oia i ka Bihopa Enolaui, ka niea e liana kue nei i ko kakou pono maanei, e like me ka Okai, e eli rau ana i mea e hiolo ai ko kakou mau pono.

No ko ka Moi ike ana he kipi oia i ka makahiki 1864. Nolaila ke ike nei oia, ke huli nei ke au malnnaoua, a e hoolei akn kona lahui kunaka ia ia a roe k kumu kanawai. 0 kona mau Kuhina e . y>ho uei a i kupaa mahope ona i keia wa, L<; haalele nei lakou :io ka makau, o lilo auanei kahi, a nie ka oihana, ame ko lakou > , a me ko lakou mau pono e ae a pau, iiwKO o ka oi'nana. 0 kekahi knmu keakea iloko o ke kipi koke ana no keia mea, oia no'ka manao ana e koho i kekahi hooilina alii i hiki i ka iahni kanaka ke hilinai. Ina e ola ana ke kaikuahine o ka Moi oia o Victora Kamamalu i keiala ke manao nei au, oia kfr noho ana maluna oka noho alii. Ua k«paa oia malnna o ko kakou mau misior'>ri, a ua hoole aku laua a me kona makuakan« i ka hele ana aku ma ka aoao o ka Bibopa Enelani, ka mea i noho pu me kakou, i kona wa e ola aua, a ma kona make ana ua hakahaka ka lulani o ka noho alii uo ko kukou pomaikai. Koe nae kekahi alii opio :o o ka hananna n>aik«i, iika, he kanaka 'iona mau' me ka noho o kona waiwai nialalo|o ka hooinalu ia e na m-ikua hanai. Oiai ma keia noho ana, ke mann'o nei an, e nr:iio aku ana kakon me ka hamiaele kuh)ko ole, a ma ka nuhon i loaa mai, mai Enropa mai, he hoike no ia, he mau hana nui no ka Farani a me ka Berita:iia e paa ai i ka Hale; aka, ke lohe nei makou me ka laulea a me ka hikilele i ka 'ilo ana mai o kn Panalanu o Lukini ma ka moana 1 leipika a ua liaule iho keia mea hou malunān ka Moi ame ka poe Beritania ame ka p ( Farani maanei, elike me ka pulima i k::' ia ma ka paia oka hale. oke ano i mea ua ike lea ia e ko kasou pe ierika) maanei, aole no hoi o lukou hi ni iho i keia mea iloko oka pouli, i ko f .u mao lioaaloha haole, ina he makemake > lakou e hoomalamalama ia ma keia mea: " Aole paha e linliu na makahilei, e liio ana o Amerika ia % o ka a-e kahakai o ka moana Pakip e noha ana malalo o ko kakou Hae, makemake loa ana kakou e lilo m? t * -i mokupuni ia kakou, a oi loa ' makemake ana. > * E hiki mai ana ke kan A4faolelft # o fta M. H. IS6S, ma ka ia 1 o lanuari. ike ole ia i ka loli ana o ke KumiikanawaL) ko kakou poe, (Amenka) a me na k/. oli,i niakemake-ole e koho 'rsF kanawai hou—i hoike uo ko lako» waha a me ka makemake «le, no ka mea, ua onou wale ia akn maluna o lakou; e hele ana lakou e balota me ka manao e ioaa ka hapanui o na Lunamakaainana, i mekelawa ai ia lakou ka mana iloko o ke kao Ahaolelo a me ia paa ia lakou e maopopo lea loa, e opa a e huikau ana lakou me ka Moi. A ina aole oia e hoomalielie i kona leo, a ae aku i na Kanawai e waihoia aku ana, alaila, ehele no ia i ka paia, (o ka hale paha a o ka pa paha,) me ke ano nui ole. Ua manao au, ua lawe ko kakon Aupuni (o Arnerika Huipuia) i ka hooholo kupaa ana, no ka noho mau o ko kakon mau manuwa maanei, a aole no hoi i kanalua i ka ana i keia mea, ine ka hana nui aku. AoJe no hoi he pilikia i ka hooholo ana i keia liuna ma Wasinetona. E manao nni ananei ko kakon

poe, rae na hoahanaa a me na 'Kahuha, i ko lakou ike ana ua haalele wale ia kakou | lalo o ka niana o ke Anpnni Hawaii, ina e j lanakila ana kona mau manao, (koke Anpnj ni Hawaii) inaluna oko lakou, (ko na Kahunn, a me na haole Aaierika) niakemnke. Oiai, ua lawa mau ia lakou ka lokomaikai nni i haawiia e ke Anpuni o Amei'ika Huipnia, a mamuli o ko kakou mau manuwa, aka, ua kaulele hookano iho keia Aupuni, a r o ka oi.loa ae hoi o na Kuhina Enelani a me ka Farani, malnnao ka hooinanawanui mnu 0 ke Anpuni o Amerika Hnipnia, a aole no hoi o lakou kanalna i ke kau leo walo-ana maluna o kakou, a aole no hoi lakoo e hana ana pela ia Enelani a me Farani, ma ke ano kupono a kupono ole paha, ina e like me na kmnu hoohalahala mau i haoaia ai c:a mau anpuni i na wa i hala ne nei. 0 Wale, he kanaka Sekotia, a he makaee Alii, a o ko kakon enemi nui, oia no lee Kuhina o ko ua aina e, mai ka makuhiki 1845 a liiki i kona innke ana i ka makahiki 1865. Ua olelo oia i kekohi kanaka kalepa Amerika o ke kulana kiekie, na piha kana oihaua 1 na hihia kuleana koi o ko kakon mau kanaka, a aole hookahi hiliia o lakou i liana ia. (0 ke kumu o keia) oia no kn loli mnu ana o ke Aupuni o Amerika Huipuia i kela a me keia aha makahiki, a o ka poe hou e noho mai ana i ka hooponopono anpnni, aole o lakou manao nui i na inea i hanaia e ka poe mna. Mamua o kona mnke ana, no kona makoinake ana, aole e komo kekalii Amerika iloko o ka Oihana Aupnni o ko na nina e; ua lioonohonoho oia, e like ine ia i oleloia ai. 0 Mr. de Varigny, he Fnrani a ho K;itolikn, a ia wa he kakauolelo na ke Knnikela Kanini, ka mea noho ma kona hakahaka, akn, me ia mnu moa a pau, a oini lie wahi linnp:ir wale mai o Dc Varigny, mai Kaleponi mai oia no

ka mea nana e kakau nei i na palapala i ka Lakawaua, nia ke ano Kuhinao ko na ainae. 0 ka hoonohonoho una o na oihana aupuni, o ke'lii a me ka aoao Enelani a me ka aoao Farani aole o lukou hana i na hanakupono no ka poe Amerika e like me ka mea hiki ia lakou, a he maalea loa lakou i ka hooponopono ana i mea e holo pono ai o ka lakou liuna, a o ka mea kapekepeke ka mea 4iiki ke hooko pono ole ia. Nolaila, ke manao nei au, be mau kuniu elua ka mea hiki ke koi ia maluna o lakou. 0 ka Papa Hoonaauao ka mea nana e haawi i haawina o na kula, elike me ia i hana ia ai mnaiua malalo o ka mana o ko kakou mau misionari, a e ole lakou, aolekekahi kanaka Hawaii e ike i keia la pela me ka Moi, ka mea a ka poe Hawaii i aienui ai no ka loaa ana o ka lakou olelo palapala, a me ke ano o ke kakau moolelo ana a pau i loaa ia lakou. 1 keia wa, he hoa ka Bihopa Enelaui noka Papa Hoonaanao, a oia ka niana malunaoia P«pa—oiai, ua kapae loa ia na Misionari Amenka no ia mea, a pela no i na makahiki he lehnlehn i hala ae nei. oko ka Bihopa inanao o ka hoololi i na kumu Amenkaame ke ao ana o na kula, a e ao aku ana i ka poe ulu hou ae mahope o ko lakou manao. He kupono ke keakea ia oia, a e noonoo ika mea i kupono i ko kakou mau Misiouari ma ka hoonaauao ana i keia lahuikanaka Ke .mauao nei-au he mea knpono keia nr> ka hoike hooponopone ma ke ano aupuni; he hapai ka poe Enelani a me ka poe Farani i keia mau mea, nolaila, he aha no la hoi ka mea e hiki ole ai ia kakou ? A eiahou, oiai 0 ka hapanui o na palapala ma kaHale Leta lea nui ka Amerika, a oole he haalele i keia awa me ka nele ole i ka hae Amerika; nolaila, he kupono ke kobo ia kekahi Amerika 1 Luna Leta, aole hoi i kanakn Enelani e like me ia i keia wa. Oke Kuhina Kalaiaina he kanaka Enelani, he kauka hoi ma kana oihana, ka mea i noho aialnna o kekahi o na moku okohola Amerika ma keano eela, a i hookun ia ma Honolulu, ka mea i kapa ia fma ka moolelo a Hemian Melville) o ke " Akua Loa" a paa ma ka huke i kapa ia o " Omoo," he kanaka kue ia o ka huhu hikiwawe, a lie Keoni Bulu Hao wale no hoi. Oia kekahi o ka hui kolu i haku iho i na palapala no ka moku Lakawsua; he Farani ka lua a o Mr. Pilipi ke kolu ke (Kuhina Loio.) Ina aole ilaila o Mr. Pilipi, (aka, ke manao nei au ilaiia no ia,) a mamuli oko ke Alii noho ana mai, e loaa ai ka lokahi ana o ko lakou manao ika Aha. Aka, e olelo ae kakou ina no ilaila o Mr. Pilipi, ke manaoio nei au aole oia i keakea i kekahi mau nanao kue iloko oia hui ana. " I ko'u manao o keia poe i hui ma ke ano inu ki, i ano mahaoi ae ka ninau ana no na i" 1 ' Hiiip-na; be kuhihewa maoli. Ua lohe au aole i ike ka Luaakanawai Kiekie, ah: Arnerika o kakou nona ke kulana i biki ole ke hoino ia ma ke auo o kona noho ana, a no ke kuluna kiekie loa no hoi o ka noho ana ma kona wahi nnho, a me keia wahi, aole ia i ike i keia mau hana a ka aha kuhina ia nei, no ka moku Laekawanna eia no a pau ka lakou'hana ana, a aolo no hoi oia i apono i ka lakou hana ana. Ina hoi oia i manao he mea kanalua ole ia hana ana, no ka maluhia o k'>na noho alii, ma kona hookahuli ana i ke Kumukanawai i hana pono ia a i haawi ia a aponoi» no na tnakahiki he 12 mamua ae, a e kukulu ma ia wuhi i kekahi mea o kona manao ana i loaa ia ia mai kona mnu kupuna mai, me ka noonoo ole i ka pono o na makaainaoa mai ia

manawa mai, no ka mea, oiai he aupuni kui ka mea e kokoke ona i kona aupuui he mea hiki ke ike maopopo ia e kekahi, nole loa i loaa ia ia kau wahi manaoaloha no ia aupuni kui. Aoie no hoi o'u manao heaioha io kona. Ua h'>oniaka ae ke Alii e holo mai Honolulu aku i koūa wa i lohe ai e hoi mai nna ' . I ka Aloiwahine malun» m«i o ka Vanderbilt, j a. aole no hoi oi» i hoi m;ii, a eia no, i ka holo aoa o ka Vanderbi]t, manao koke ae lana mea a pau, ut> ano keehi oia i ko kakou Adimarala Anierika a me ko kakou hae, a aole no paha oia e aa ana e hana pela, ina he aupuni Enelani a Farani p»ha ka mea nana e hoihoi mai i ka Moiwahine, anoai paha, aole io no ia i makemake e hookipa mai i ka Moiwahine, a ina aole au i kuhihewa e ukali aoa no ia ia ia malulo o ku b»e Eoelnni a Furani paha. I Kela la aku nei, i hele aku ai au o halawai me kekahi Loio mai B>setona mai, hi: kanaka ano noho malie a i noho loihi maanei, i hilinai nui ia e ka poe o keia kuianakuuhnlo. Pau pu me na haole a me na kannkn no ke kamailio ana no keia- meo, a ua olelo oia, " ua loaa ia makou ka manao ukiuki i ko ka Moi noho ole aria mai ia nei e hookipa ia Adimurala ThHtcher." Ke hoomoe nei au i keia hana ana a ka Moi eliKe me ia i honnaukiuki mau ia ai ka poe Amerika, no ka mea, inn kakou e nana ae ana i hopo i ka wa i hoolewa ia ai ka ki alii a me ka Moi i make aku nei, iloko o ko kakou wa e k;iua ana, ua hoike akaka lea |oa ia ae ia meu, ma ka hoonoho nna i ku Haku Bibopa 0 Houolulu, a me konn rnau k;iliunu, a me kn Haku Bihop.i o ke Kaloliku Romn, a me Uona mau kahunn Farani ma knhi kiekie loa a aole hoi i hookaawale ia kalii no ko knkou mau rnisiomiri, nk», o ka hnhni wale aku no 1 ua pop kiekio nei, nmlalo o ka honnohonoho hunkai ann, " na kahuna o nn hoomnna o ae," no ia mea aole e hiki ia lakou. TJ:i nie nui oiu (ka Moi) i na a'o niaikai :inu !i kft pne Misi»nari Amerikn, ka pne na i lakuu i luwe inai iaiu iloko o konu luau la i

opio, a me na keiki a na Alii inailoko mai o na aliuiui o Honolnla, a hoonoho ae iaia a ia lakou iloko o ka ohana Misionari maikai, e hanai ia ma na ao ana o ka home Nu Enelani maikai. Ua aie nui keia lahui kanaka no na mea a pau i hapai ia ae ai lakou maluna ae o ko lakou ohana iloko o ka moana Pakipika, ma ka hoonaauao ana, ma'ka noho pono a me na hana o ke ola ana, i ko kakou mau misiooari—a ua aie no hoi keia Pae Aina i ka oihana kalepa moana a me ka oihana mahiai i ko kakou poe kanaka. Nolaila, he mea pono ia kakoa ke koi, e hoomau ia ka mana o ko kakou mau misionari mawaena ona kanaka; a aole e kue ia aku, a hookuu aku o ka Bihopa Enelani ka mana nui. E hoopiha ia kekahi mau oihana e na kant>ka Amerika, e laa ka oihana leta; a e hoike aku i keia aupuni o na pomaikai AmcriUa ka mea mua, ma ka pono i lilo ai do lakou, e hoowahawaha ole ia ai, a e noonoo ole ia ai ma na wa a pau. 0 keia mau mokupuni, ina e hele mai ana iloko o ko kakou mau lima, ua hiki ke kukula ia i na papu, i mea e maluhia ai ko kakou mau moku, ina he mau kaua hou aku ko kakou ma keia hope aku. A 'na he kaua me Enelani, ua hiki i ko kakou mau kanaka ma Keomolewa a me Kaleponi, a me na moku e ae o kakou, ke kaili ia Beritania Amerika, a e lilo mai no ia kakou ka a-e kahakai a piu. &Ja ka paa ana o kakou ika Pae Aina (o Hawaii) uole e hiki i kekahi aumoku o ka enemi ke hooluana malaila, i kahua e hoonohonoho ai i kana kaua. Elike auanei ke kulnna oia poe uumoku me ke kulana o ka poe Paoiolo (e kue ana oia) ia Kina a me Peru. Aole he kahua waeua o kahi e kikoo | aku ai e kaua.