Ke Au Okoa, Volume III, Number 45, 27 February 1868 — NO KA HOOHUI AUPUNI. [ARTICLE]

NO KA HOOHUI AUPUNI.

Malalo iho nei e ikeia ai kekahi man palapala e pili ana i ka hoohni anpuni. Ka palapala i kaa inoa ia me ka *, na lawe ia mai ia mai ka P. C. o ka la 8 o Feberoari nei; a o ka palapala i kan inoaia "Hawaii," he olelo pane ia i ka *; a i pai ia hoi ma ka Hawauan Gazette o ka la 12 o keia mahina. Ka Luka Hoopokopono o ka ) P. C. Advertiser—Moha oe.) He mea Ake Hoohni Anpniii au, aka, no ka wa a no iho nei ko'n manao ana pela, a no ia mea na lilo owan kekahi o ka poe e manao ia nei, he kanaka (e maka'n ia) ino. 0 na olelo ano mana i hoopnkaia ae e ka Hale PBĪ o ke Anpnni iloko o ka nlnaoa o ke koho balota ana, na hai mai ia'n, owau kekahi o " ka poe hni," ka mea i maopopo ole ia'u mamua, a " he mea ohumu hoi an," a owan kekahi o ka " Punana nalo meīi," a no ko'n pahaohao ano malihini i keia mau mea, ialakai mai ai ia'u e aana iloko o keia man ninau. Heaha la ko'n mea i lilo ai i inea Ake Hoohni Anpuni ? He naea ohumu kipi anei au ? A owan auanei hoi kahi o ka " poe bni ?' No ka pane ana no ka ninau hope,,aole paha i loaa ka alua a akolu poe i hoike akea ae i ko lakou manao he Ake Hoohni Anpnni, aka, aole no hoi i kakaikahi ka poe i hai akea ae i ko lakou manno maka'u i ka noho hookopilikii, & hoonaukioki ia mai e ka p(>e lawe Oihana Aupuni, a hooknmakaia ia.paha, a o kekaj)i poe »'o i manao al pela, ua maka'n nae, a i ole ia he hilahila paha i ka hooiaio ae ia mea. Maanei paha e knpono ai ia'u ke olelo ae, aole au e hoolilo ana ia'p o ka lonakanawai no ka hoikeaua 0 kekahi poe o ka ahakiekie i ko lakou manao, ftka, he halawai pinepine no au, a i kahi manawa, he panai olelo me kekahi poe o'u 1 mauao ai no ia papa. H« " poe hni " ka mea i olelo ia maloko o kekahi o na Palapala Aupuni, a o ka Luna Hooponopono o ka P. C. Mcerliter ke poo o u» " poe hni " la. Ke hoomanao «e nei, he hookahi wale no manawa a'o o ka ninau aūa akn iaia no ia mea, a na pane ia mai au ma ka oleloia ana " aole au he Ake Hoohui Aopuni." A oia no kekahi e kue ikaika i ka Ake Hoohui Aupnni, mamna ae o na mea r pao, koe nae ka wa e ike oleia ai, i liiki ole ke pale ae, a i hana pn ia no hoi me ka makemmk* o ke Alii a me na 'Lii. Oi loa ae la ko'u kahaha ana, i ka ike ana he Poe Hui io no ko makou, a o ke poo ne la hoi keia. Hooiaio iho la au, owan kekahi o ka poe hni,

)iai, ua maka'u ka lehulehu o ua poe hui la i ka hoopuka ae i ko lakou manao hooia, a ne he ano hilahila la ke hoopuka ae lakou ia mea—o kekahi paha o fea poe i manao pela, oia no ka lehulehn o ka poe Olelo-e—o aa mokuaina liilii i lioohui hopeia iho nei ia Perusia a mamua aku paha o ia wa, aka, i ieia wa e ikeia aua paha ko lakou kue i ka loohuipuia ana mai. Ke manao nei au, he poe hui keia e ulu mau ana, a ma ka olelo lioi a kekahi, he holo mua; ke manao uei au, lie nui ua mea e pono ai o keia mea. 0 ke liupono o ka hoolakoia o ka Oihaua Kalepa Moaua a me ka Oihana Mahiai o keia Aupuni, ke kulaua paa ole o ke Aupuni Hawaii, a ano la, o ka hooikaika ana o ka poe Hooponopouo Aupuni, e kinai a e hoopaoioi i ka hoopaapaa akea no keia kumu, anokolakou hoonaukiuki maa ana i na haole, ke kuma e mahuahua ai keia poe hui. Nolaila, owau la, ke pane nei au i ka niuau ma ka ae aea, owau kekahi o ka poe hui. " Owau a me ko'u (poe) kaioa, Ke puili kaai nei au i ka makemake o ke Akua, A me ka make i kaana e ia." Ano la, he kipi anei au ? He ohumu j kipi au€i ka Hui Hooponopono o (Eoelani ?)i ' aba' mie kefeahj mea; he uuku loa ka manawa a he ake nui ole no hoi iloko o'u, ke kamailio ana no na i mea pili aupuni; he kakaikahi no hoi ke anapuni o ko'u poe i launa ai, aole no hoi au i halawai me kekahi, no ka manao maoli ana e kuka no keia mea, aka, aole nae au i ike, ma ia hana aūa, e lilo ai kekohi i ohumu kipi ; aole no hoi au i huna ihoi ko'o manao, aole nae au i ike e manao nui ia ana ke ano o ko'u manao. I ko'u wa i liloaii Ake Hoohui Aupuni, ua olelo akea ae uo au i ko'u mau ma. nao me ka hoohaiki ole, e like me ka'u olelo ana no na mea pili i ke dala pepa, a i ole ia, i ke kuikahi panai iike paha, a, e like no hoi me kn'u manao, ua hiki loa ia ia ke olelo, a nulaila, e hooholo iho au, aole au he Ohumu Kipi. O ka ninau no ke kupono o ka Hoohai aua 0 keia Pae Aioa me ko Aa)erika Huipuia, he kumu kupono loa ia no ke kuka akea aoa, e like me na mea eae a pau, a aole be pono o ka hookomo iho i oa manao ino, a hoopili aku 1 ka poe e paa akea ana a e kokua ana ia mea. Aoo la, no ke aha la wau i lilo ai i Ake Hoohui Aupuni ? Ua hiki mai au ia nei i na makahiki moa o ke kanalima, me ka piha o ka manao ino e kue aku aoa i na Misionari Aoierika a me ka poe Hooponopono Aupuni Amerika. Manao ibo la au, ua loaa ia'a kekahi Aupuoi maikai, i oi ae mai ke Aupuni o Knleponi a'u i haalele aku ai, kahi hoi a'u i hele mai ai mai kuu aina hanau mai. Lilo iho la hoi au i mea kokua ikoika i

ke Aupuoi Hawaii, aka, ma ke aoo akahele; no e like me a'u i keia wa, he Ake Hoohui j hoi-P»» ka.hoe»i»ifti» »e,-o maf hoi kauwahi pono mai ke Aupnoi mai, a i ole ia, o ka loaa mai hoi o kanwahi Oihana Aupuni. Ue ao ia iho au, e aloha aku ioa Aiii me ka mahaio, ua manaoio au i na Aha Kanawai, a ua lilo i mea nui a me ka hoomau ana aku no ioa kanaka maoli. Oka oiaio, | i ko'u wa a pan o ka noho ana iwaena o lakou, aole au i hoopoino ia ma ke kioo a ma ka : waiwai e lakou, o ka lokomaikai wale no kai mea a ko'o ike, i ike ai, a o ko'u louna pili oluolua me ko'u hoomaoao hemolele loa ana, aia oo ia me na kanaka o keia aioa. Iloko o na wa hope o ka noho Alii ana o 1 Kaaikeaouli, a me ke au o ka noho Alii okoa | ana o kona pani hakahaka hanohano, aoie e loaa kekahi mea manaoio ma na Oihana o ka noho ana Aupuni Hawaii, e like me a'u. Ua , hoomanao au i ke ou ia Kamehameha IV., ua hoouhi aku ke Paipaiepnla Aupuni i ka Aahu i kupono ole ūo na kanaka, a hoopuka ka ae i ke kue ana i ke Kumukanawai, ua like me ke kaula pakepake wale, ka mea helelei wale ke hoopaia e kekahi waha olelo no ia mea, a me kekahi mau aoo lehulehu e ae e like me keia i puka mai, mai ka aoao maioke Paipalapnla Aupuni ; aka, ua ike au he kanaka kakau nui oia i na mea e ko ole ana, a aole no h"i au i hookuu ak« i ko'u manaoio iloko 0 ke kupaa ana o ke alo Alii, o na Alii a me na kanaka i mau kahu malama no ko knkou mau pono ma ke Kumukanawai, a iloko hoi o ke kukulu kahua ana o ke Aupuni, e hoooaueue ia. Ika waj kahea ia aku ai o Knmehnmeha IV., i kona mou kupuna, ua ike no au i na hemahemn o ke Kumukanawai i pili no ka Hooihna, aka, he ae p»no no au i n» pani hakahaka.kupono a pau,. a ua hauoli po--001 iho oo hoi au i ka noho ana mai o ke Keiki Lei Alii, i p&ni hakahakanona ma ka noh<> Alii, ka mea hoi ia wa i ae aku aii na oihana hoano kapu oia m«a, ka mea h«i i like me ka malama ana o Uekahi a o na mea noho Aupuni a pau. Ke olelo nei au, ua manao wale boi au, e hoopuka ia maiana kekahi mau hoololi o ke Kumukanawai, aka, ua manao no e hana ia

ana me ka uhai ole ia, kekahi nai- puno i haawiia, a ua ulu ao la ka inanao mahulo no ke anoo ka noh« ana Aupuni noho malalo o ke Komokanawai, a e makee loa ia ka malama nna, me ke kue no oke " kaula pakepake wale," he mea i maoao wale ia e ka mea moeuhane no na Mnkupuni o Polaneaia nei. Ua hilinai ako «u iloko o ke Alii a me kona mau Knhioa, (ka tnea a'u i lohe ai, ua olelo pahaohaoia me ko'u Inuna ole aku ia mea,) a iloko h«i o na kaoaka ka poe a'o i hilinai ai. Ua hoomoe iho no hoi ko'u hilinai nna, i kekahi poe haole e noho nei maanei, ka poe i manao nui ma ka malu .ia o ke kino, a ua hilinai nui ma ke kulana paa o ke Aupuni.

Ikawa i kahea ia ai ka Ahlg| e | e ma ano Kumukannwai, ua hapai i:| e o i u hilioai ana ma ka hui lokahi ana o n?^ ea a pau, na ke koho ana ina kanaka e ko!fe ;k e ano 0 ke Aupuni a me ka ponolike C|ameaapau. Un ike iho au ma kekahi mau|i a> ua hiki ke hoololi ia ke Kumukanawai, >£f Joaa oka pomaikai ma ia hoololi 'oa iohe au i kekahi o na Kuhina oke Aup»|4 © olelo akea ana, e waiho pono ia aku ana*4j 00 | o |i [ raanaoia ika Ahaolelo i hookohwk ODO i 8) aka. aole nae i hoakoakoa ia. Ua «k ! 0 o i a j o a e au, ua hooenaka ae ko'u pahaohao Aj Qj j kuu ike ana, ua hookaumaha wale ia M manao o ke kahi poe kanaka maikai, ma c> o | e | o hookiekie iloko oia Aha Eiele, a i li' u ike ana i na ano ku ike keakea ona KuhK B j e hoao ana e hoohaiki mai ana i ka oa kanaka, £ me ka huai akea ia ana ae a «awale na kumu oiaio oia mea, ka hoi o ka pio, a'u i hilinai nui ai malalo-o k< I ka wa i hiki mai ai n£ !tt:. ( ka pouli—; kuu wa i ike ai ika hooki?ui»^ a o ia poe—a i kuu wa i ike ai ike kinai ifeS, ta i a a oa oke Kumukannwai—a i kou wp 1 ;e a j jna Kuhina ame ka poe pili Au[suni i^ e | a a no keia ano, e hoopoina wale ana i ka koa mau hoo hiki.an<vino ana—a i.ku«lwr be ai ika poe ma kahi o ka noho Luna AliV la, e hiki ole ana ke hoomanao a'e, ua ia n'a Aupuni a pau no ka pomaikai oka la^jikBnaka —a i kuu wa i īke ai he makemakeK ii ke anaiaa haole e waiho nialie ia akn ]ak| a—i kuu wa i ike ai i ka hoopepe malie anao ia kanaka—i ka wa i ike ai au i ke Aupuni, 9 Hke me ia i keia manawa—" He kahua ff, hee hoolealea no ka moeuhane." ! ; Olelo iho na Aha Hookoloko® a me ke ano a pau e noho aua malaio o ke s|o kaulike, a ; i kaulana loa' no ka hoopono p i ke ano kauiike, na lilo iā i mea paaninj ka maoawa,

• a ma ka olelo ana a ke kaoak| hookahi ka. mea naiia e kailī ae a e hoomaeae i kahiee. i keia wa, aa ike ao, ua helmaku an e hann i ka'u mau hana o kela la «j(ia la me ke kaumaha. He pinepioe loa ko'£hoonaokiaki ana i ka poe Amerika, no ka hnnaele a me ke kupikipikio e noho ana ilokop Kaieponi ; aka, ua oleloia mai aa he kahuapaa kolaila, a e lilo ana no ia i mea mau a o na bana holo imna, e lilo ana no-ia i'nelo kiai no ia mokuaioa ; aka, ia nei, aom he kahua. Pela, ke ike pooo nei au i keia 'ma. Ua hele aku aa e makaikai aw ia Kaleponi, i ka wa e ulu ana ke Kom '\e Makaala, (no ka hoomalu kulanakauhale ai a.) Ikeiho la au ia wa ua hooiaioia ke kula akahua paa o ko laila noho ana, ma ke ano», kahua o ke kukulu Aupuni ana, a ua ikaikl £>a no, no ka hoopuka ana mai i na uiea mal Ka mea ole mai, i mea ano. Ua noho ia £b puni iloko o ka hoomaoawanni ehaeha kuma ena, a ma' [ laila mai ua puka mai oia me fci kapa mae- ! mae, roe ka maemae o ka Kan j* ' -Jrtr~*m«reSiiie ō am ; & ikē iho la au he Aupuni kulanalana ole ia. 1 keia wa, he Ake Hoohui Aupuni au, no ka mea, hemanao akahele ko'n. He makemake au.e loaa no i ka haha ia kekahi kahua paa loa. Aole o'u makemake i ka loli wale. He maI kemake au e ala ae i ke kakahiaka e like me ikuu moe ana iho i kapo. Ua moe iho au i ka la 19 o Augate, 1864, me ka hoomaikai aku i kuu mea nana i hana, ua moe au mōlalo o ka haawina akea loa o ke Kumukaoawai o j Hawaii nei, me kekahi mau pono pili loa i ke ; kioo ; ala ae la a ike iho la aole he Kumukanawai, a aole boi o'u mau pono. Ua hoi ihn au e noho malalo o k« Aupuni (ooho malalo) 0 ke Kumukanawai; ala ae laau malalo oke Aupuni mana hookaumaha. I keia po, mahope iho o ke kakau ana i keia mea, e ike ana paha au i ka maluhia o kekahi mau palapala ma ko'u waihona, a ma ka waiho loihiana ma ko'u lima, i loaa ai au i ka mana, ke kuleana a me ka pomaikai o kekahi inau aina i keknlu ia ma ke kahua o ka hooko ana o ka Papa Hoona Kuleana Aina, i kukulu ia i ka wa e 1 kokoke ann me ka Hooholo ia ana o ke Kui inukanawai. 1 ka )a apopo ae paha, e helu- ( helu ana au i kekahi Olelo Hoolaha ma ke j Alanui, ua hoopau ia ka mana kuleana aina, a e uku aku au i ke kumu kuoi e like me ia i keia wa, a mahuahua ae paha, iloko o ka Waihona Dala Alii. Eia ma ko'u lima kekahi palapala kikoo dala, noloko ae o ka'n wahi hoiliili liilii ana, ma ka hana i kela la keia la mamuli o ko'u haawi aua aku no ka lioaie ana i kekahi mau dalu; a ina i pau ka manawa i keia la, he ! hiki ia'u ke olelo iho he dala >oia ko'u lima. Auwe 1 i ka la apopo ae paha, e heluhelu ana au i kekahi palappla kauoha alii, ua haawi ia ka mana i ka waihona dala, e lioopuka aku i ke dala pepa, a e hoolike ia dala me ke dala paa maoli, a ma ia hana ana e pakaiia ai he pauku hou no ke Kumukanawai ma ka h;.awi aua ia mana i ke Knhina Waiwai. Ina paha aii i hoopiiia no kekahi karaiina 1 keia la, ua hiki ia'u ke waiho aku ia mea i ke Jure. I ka la apopo ae paha e poka mai kekahi kanawai e olelo ana, n ka poe i hoopii ia no na hewa, e hoopai wale ia no lakou me ke keakea ole ia e ke Jure. Ua hana au i na mea kopono no ka hiki ana ia'u ke koho i Lunamakaainana, ako, ua liai ia mai au ma ka ike loihi ana a ua maa, ina e kne nna kuu Lunamakaainana i kekalii mea i waiho ia mai e na Kuhina, a uo lehulehu ae ka poe i koi.i.a iaia, e hoopau ia no -ananei ia poe nie ka hana nui ole ia. Nolaila, e ninan, *' Pehea la e keakeaia ai keia inau mea ? E 1 o ka manoo o ke akea puha ? Ka hoohiki Alii ana paha? Na Ahakiekie paha ? Ke ala ana paha o na kanaka."

Ua waiho aku au i ko'u manaolana ma keia mau mea mamua aku nei, aua ko ole. Ua ahai ia na hoohiki ana, ua hoole ae na aha i ke keakea ana ae, a ua ko ole (ka makemake d) kanaka. Nolaila, ke ike nei au aole o'u nialohia c noho inau aua iloko o lea poino ko'o man pono kivila a me ko'u waiwai. Aole-a'u mea e nana as ai iloko .o keia aina, ka mea nana e haawi mai ia'u i ka maluhia; aole i loaa iah> kahi'e kalele hope ae ai ina e lawe ia ana ko'u man pono, nolaila au i manaolana ai no ka hoohui anpuni ana- No keia mau mea, ke manao nei au he mea ana makee wale no, no na mea i pili i ko'a kino ponoi, pela hoi e pili ai i ko'o hoalauna nona kekahi mahina ai, ka mea i aa ole e nana a ike i koua kahua; no ka mea, ua ike oia aole he kupono e like me ka maka'u ana a kekahi poe, i komo iloko o ka aie nui ana ma ka hoopukapuka v;aiwāi ana ke nanaia na buke. Ma ka naea ana i ka aoao akea loa o keia mau mea, ke ike uei ap, ke poino nni nei ka aina, no ka holo nui ole imua o na pono kalepa moana me na'pono mahiai; ua kakaikahi ke da!a a ua maka'u ka mea dala i ka hoolilo nui akn; aole he man wahi makeke nui e lilo ai na waiwai, e waiho wale ana na eka aina i ka la a me ka nahelehele, ka mea kupono ke hana ia i mea e olioli ai ka naau 0 ke kanaka; ua palaualelo na kanaka no ka mea ole nana e paipai i ko lakou ikaika. Ūa kukula ku-honua ia iho keia Paeaina no ka pomaikai o ke kalepa moana ana, aka, aole nae he mahuahua. Aia keia mau aina ma ka laina e holoia mai ai e na Mokuahi, aka, aole nae i kipa ia; a he oiaio no hoi, aole i loaa ka hookoia ana o kona man pomaikai e like me ka mea i manao ia nona. 1 ka wa a'u e manao ae ai i kui houhou o ka hooulu hana ana e loaa ana i na kauaka, ina hua o na awawa a me na mauna e hoohua raai ai, i ke kalepa moana e o ana i kona maii knkuna mai keia kiko waena akn. E ninau au, pehea ka nni o ka mea e noonoo ia, no ke keakea ana i keia Paeaina i kona kulana knpono ma keia honna.

Ma ke ano o kona kulana iwaena o na aupuni i keia wa, ua haahaa loa malalo o ka mea i manao ia nona ma ke ano kulana supuni nni. la'u eku nei i keia manawa, e hoololi ino ia paha auanei kou ano hookupa ia ana i ka la apopo ae, ma ka olelo hikiwawe ana paha a kekahi Kuhina a e loaa ai ka manao ino ia mai e kekahi aopuni nui e ae. Ua ike no hoi au i ka hoike pinepine ia o ka hnowahawaha ia o Amerika Hnipnia e na Kuhina elna e noho anpuni nei. Pehea au e hooiaio aku ai ina ma ia lili ana, e hoohui ia ai keia Paeaina ia Enelani, a i ole ia Farani paha i mea e oluolu ai ka huhu o hi mea hookahi e kue ana ia Amerika. Ma na hana a ka poe pili aupuni e hooikaika nei i ka paipai ana i na kanaka e hoowahawaha aku i kekahi poe haole, (ano koke ae nei no •Ka lKeia ana""o' nāTßāīblelō ēTūaTanā e like me keia ano,) e kupone ai ke keakea ana o kekahi mana e ae i mea e maluhia ai; a ina io pela, e lilo ana ka noho'na kuokoa ana o ke aupuni, me ke komo ole o kekahi haawina no ka malama ana i ka pono o na kanaka maoli, ka mea hiki ke hana ia, ina i hana ia kekahi kuikahi no ka hoohni aupuni ana, i mea e makaukau ai ka aina no rta hoololi i manao ia, a e malama-ponoia ai na kanaka

maoli. I keia wa ke ike nei an, "He mea Ake Hoohui Anpnni au," no ka mea, aole i loaa ia'u ke aupnni i mahnahna kona kulanalana ole, i mea e paa ai ko'u mao pono, a no ka mea, he makemake au e noho malalo o ke aupuni paa—no ka mea, ke ma-naoio nei BU, aia malaila ka pomaikai o ke aupuni a ka pomaikai o ka noho Bna lahni—no ka mea, he manaoio au, aia malaila ka hoomahuahua ia ana o ka pomaikai a me ka olioli o ka lahui—no ka mea, he manaoio au, e ae oluolu ia ana no na anpuni a me na kanaka o na aupuni e ae—no ka mea, eia iloko o'u ka manaoio iloko o ke kaulike a me ke knlanalana ole o ke Aupuni Amerika—no ka mea, he manaoio au, e lilo akn ana no keia anpniii i kekahi manawa akn ia Amerika Huipnia, a no ka hoino o keia aupuni e noho nei, e hookokoke loa mai ia manawa, a no ka mea, oiai, pela iho la ko'u manao, he makeineke au e hana pono ia keia mea me na haawina knpouo, no ka hoopaa pono ana i na kuleana, a no ka hooko pono ana o na aelike, &c. A ina he mea hiki ke ae pono ia, ke mannoio nei au, he mea hiki ke hanaiakekahi haawina e hookaawale ana i kekahi moknpuni hookahio keia Paeaina i mea e hoikeike no ka malamalama loliloli o ke ano o ka noho ana Knmnkanawai o Hawaii nei. Nolaila, he mea Ake Hoohni Anpuni au, a ina ma ka manaoio ana pela, e lilo ai an i eneini no na kanaka Hawai, a he mea ohnmn paha. Alaila, he mea ohumn io no an, ina e paa kela mea keia mea i keia man manao, me ka mahalo pono ana i ke Alii o na 'Lii a mo na kanaka o keia Paoaina, e hoike oiaio auanei lakou i ko lakou manaoio, alaila e ike io no auanei au owan kekahi " Oia poe Hni." *•