Ke Au Okoa, Volume III, Number 48, 19 March 1868 — HE MOOLELO NO KANEWAILANI. KE KEIKI A MAOLOHA. I unuhi ia mailoko mai o na Moolelo kahiko o Hawaii nei. [ARTICLE]

HE MOOLELO NO KANEWAILANI. KE KEIKI A MAOLOHA.

I unuhi ia mailoko mai o na Moolelo kahiko o Hawaii nei.

HEL.U 5. I ka hele ana o Kanewailani me kona mau kaikuahine i ke kuia aopalapala, ua hele aku la no ia ma kana huakai paani me na kamalii iho i koe, a i ka lawe liilii ia ana o na hoapaani o Kanewailani e hele i ke kula, a koe wale iho la no o Kanowailani epaani hookahi ana, me ka haniu e heeholua ai, ma na wahi ahua kupono a lakou e heeholua ai. Ano ka wela i ka la, ua hele aku la oia ma kabi mehameha e auau ai, he mau kaulahao ke kaawale mai kauhale aku o lakou, a he pā i hoopuni ia mawaho ae o kauhale, a mawaho o ka pa kahi mahiai, a malokoo ka pa kauhale ame kahi hanai puaa. Ua hele loa nae ka papohaku a hiki i kahakai, a he palaau aku, ama iakua o ka pa o Kanewailani e auau kai ai, oia wale no, a hiki i ka wa e hoi aku ai kamalii mai ke kula mai i ke ahiahi, alaila, hoohui aku la oia me kamalii e paani ai, oiai nae oia e noho nanea aoa me kona wahi papa heenalu haniu, oiano hoi kahi haniu heeho>ua ona, oia oo ka hoi ka papa heenalu. A auhea la ka nalu, aole no he oalu e heenalu ai, he kahaone, heloko, ua nahaha nae, he loihi ke kohala iwaho lilo loa, aohe oo he nalue hiki mai iuka. Aka, ma ka manao lealea a paani o ka kakou kamalei, he hiki no ka hoi ia ia ke heenalu raa ia kahaone. Ae, he hiki no wahi a Kanewailani, a e lalau ana oia i kana wahi papa heenalu haniu, a holoholo aku la a hoopse a hiki loa i ke one, a pela oia e hana mau ai.

A ma ka nanea o kana wahi auau kai malu e heenaiu ai, aole oia e ikeia ekekahi mea e ae, ke hoomakaulii mai nei ia ia ma kekahi aoao o ka pa, oia oo ke kumu kula oia wahi, oia oo hoi ka luna ohi kamalii, oia no hoi ka mea e hoohoka mau ia nei e Kanewailani, a oia no hoi ka mea hoomaka-uka-u ia Maoloha ma, ina e hele o!c o Kanewailani i ke kula, e hoopilikia ia no, wahi a ua kanaka nei, e pee hoomakakiu mai nei. Oiai, ua.ike ae nei no kakou mamua, ua pau loa na keiki i ka hele ike kula, a o Kanewailaoi wale no koe. A no kona koe hookahi ana, ua imi hoomanawanui loa ia oia, a loaa io oo ia ia, eia ke auau kai nei oia hookahi wale no.

A mn ko Kanewailani hoopae mau aoa iuka, a hele mau ana hoi i kai, a ane maloeloe wale, nolaila, hoolana malie iho la oiai kahakai, e hooloihi ai i ka hoolana ana, a kokoke loa e pae i kahaone, aia no nae na wawae iloko o ke kai, a o ke poo o ka papn haniu, ua pae aka la i ke one, a be mau minute o kona hoonanea ana, ia wa no, ku mai la ke kumu kula, a hoike mai la ia ia iho imua o Kanewailani, a hooho mai la me ke ano olioli, a paulehia oo hoi.

Ka olelo a ke kdmu ia Kanewailani. "E ke keiki hoopaakiki nui wale i ha holo i ka nahelehele, a ke keiki hoi e hooluhi mau nei ia'u i kela manawa i koia manawa, ua huli hele ae nei au ia oe ma kela a ma keio wohi, aohe loaa iki, eia ka oe maanei kahi i noho ai. Ua p»u na keiki o keia wahi i ka hele i ke kula, a o oe wale no koe, nolaila, eia ke'u k;tuoha ia ne, a popo oe hele ae i ke kula." I ko Kaoewailani nana ana iho i kona kulana ia wa, aole e hiki ia ia ke holo, ua kokoke loa ke kumu, ha ke kumu ka ike mua, ina p»ha na Kanewailani ka ike mua, ina ua holo hou no i ka nahelehele. O ko Kanewailani ae hoopalaimaka aku la n» ia, a hoi aku In laua m« ke «r>o hoopalaimakii, a hiki i knuhale o lakou, e noho nna no o Maoloha ma; a ia Kanewailani no e hele ole nei i ke kula, be mea mau ka niakau o na makua, co ka -hookanmahaia mni e ke leumu kula, a no ke koe-i na makau no hoi kekahi o ka wa kahiko, no ka ahiu loa o ka laua keiki. A i ka loaa ana mai i k« kumu, ua oi aku ka pihnihoi ona makua, no ka manao e ka-i ia ana puha ka laua ke/ki e hoopaa naa kahi o ke kumu kula. A i ka olelo pu ana o ke kumn me na makua ma ke ano oluolu, ua olioli no da makua, a un knuoha iho nae ke kumu, a popo ae hele i ke kula. KA HELE ANA O KANEWAILANI I KE KULA AOPALAPLA A'ME KEKAIII MAU ANO KUKIHEWA E AE 1101 ONA. A kakahiak» ac, i ka m. n. 1737 pahn, oia paha ka umikumamalua o na makahiki o Kanewailani, ua helenku la o Kanowailani i ke kula anpal.ipala, he nno ilihune no na makna, he wahi welu kapa i huipuia me ka palnhnlo, oia knhi kapa i akuku ia e Kekahnlaumano, a he wauke kekuhi i nwili pu ia me uh pnlaholo la, i mea e mahuahua ai, oia ih<• ln kc kapa o kn hel<> nna i ke kuln, a pela no hoi kekahi poe keiki ne. Hc knkniknhi loa na keiki i ike in nku e nnhu wnhi kihei |010 mai nnn, a wAhi mumu'iu kukaennlo, a ninakini hoi, ho keiki hnnohnno ih'< la in o nn makua. A i ka hiki nna m> kn hnle kula, ma Knluaweli, ae noho nna kn hnole keokeo mnluila, o Rcv. Harevo Lohinu, he kumu mision«ri oia, ua pna konn hnle polinku i hnmoin i kn puna, ua pna kn hnle pule mo kn awni, ua p«a no h»i ka linle i<i)lti 1 ka nnna nku i nn keiki oloko o ua liale kula nei, ua nui no, olua hanori a |

oi aku, a kokoke no ekolu haneri, ma ka papaiua o ka hale kula, ua paa i na noho a me na pnpa hilinai e kakau ai, a me kahi no e waiho ai na palapala malalo, a he papakaukau palahalaha kekahi e ku ana iwaenakonu, aia malaila ke kumu e hea inoa mai ai.

Penei ka hoonohoia ana, ua hoopuniia ma ka paia a hiki ma ke kala, mai ka hapalua aku o ka hale, a pela hoi ma kela aoao i kona hapalua, he papa noho a me ka lakou hilinai e kakau ai, e huli ana iwaenao ka hale, a pela e hoopuni ai, a kulike me na noho ma ka paia. A o kekahi hapalua oka hale, he papa noho no a puni kahale ma ka paia, aole nae he hilinai, oiai he kamalii A malaila a me ka hookuikui, a he mau papa r.oho iho no mawaena, e hoohfli ana i kahi a ke pakaukau e ku nei iwaena, ua lehulehu wale ia papa noho i hoomoeia ma ka laula, he hale lepo i kawiliia iloko o ka pahu liilii, elua kapuai ka loa, hookahi kapuai ka laula o ka lepo i kawiliia. Ikawa a ke kumu i kuhikohi mai ai ia Kanewailani ma kana wahi e noho ai, ua noho oia ma kekahi papa noho mawaena, e hookaawale ia aoa kahi o ka poe A a me ka poe keiki komo hon. Ika nana iho o Kanewalani ia ia iho e nobo ana ma kahi o ka poe keikiliilii, ua ane hilahila oia, a ke amuamu ia mai la e kekahi poe, aia kela keiki nui ke noho mai la ma kahi o ka papa kamalii A. KA HiAWIIA. ANA. MAI O KA HUA PALAPALA IA KANEWAILANI. 1 ke kauohaia ana mai o Kanewailani e hele aku ma kahi a ke kumu e noho mai ana, a e kuhikuhi i ka palapala, ua pau ia ia na hua nui pakahi a me na hua liilii paknhi oka papa A, oiai, aia no iloko ona kahi i waiho ai me ka poina ole, kela mau hua i kuhikuhi ia ai e Kalawemaunu, oia no kela kumuao maa a lakou i hele ai i ka hookupu olona, īnai poina kakou malaila, ina e huli hou aku i hope o keia Moolelo, e loaa no. A kuhikuhi hou ke kumu i na hua palua, aole no he loaa ia-ia, oiai, aole oia i lohe mua; a o kela mau hua pakahi nae i olelo mua ia ae nei, nole no he ike pono i ke ano o ka hua, he paanaau wale no. Eka poe heluheiu, ehaohao pah.'i auanei oukou i keia kumu, ae, he haohao ao, o keia kumu, oia no o Kalawemaunu, ke kumu mua oo nana i kuhikahi i kinohi, ma kela aoao oka aina. A auhea la ka hoi kahi kumu nana i koikoi e hele i ke kula ? Aia no oia ma o, he lehulehu oa kumu kula o ua hale kula nei, he iwakalua paha a oi ae. elua a ekolu paha kunou oi oe, oia o Kae-ie a me Kamani, a poioa ia'u ke kolu o na kumuao oi, ioa o Keola paha. Aa ka nui iho, he muu kokua kumu lakou, a o ka haole no ka mea hooponopono maluoa iho o na kumu a pau. I ka hoi ana ae o Kanewail£ni ma kona wa- | hi iho, ke nana aku la oia i na kaikuahine ona, e noho mai ana ma kahi o ka poe ike i ka heluhelu a me ke kakau, a o kahi hope mai ona, aia oo ke noho uuku mai la ma kahi o ka poe nui ma ia papa hookahi, a. ke nanala oia ma o a maanei, a ike aku la oia i ka poe akamai e kakau mai ana i ka papa eleele ma ka paia, a me ka pada pohaku kekahi, e hoonakeke ai, eia ka be hooiaio ana keia i ka loaa a kekahi, a koe-koe hoi kekahi, e hoole ana. A mahope iho oia nana ana, komo mai la ka 'naole, a nana hele mai la ma oa maanei o na kamalii, e like paha me ka mea maa mau ia ia, a pau kana naoa ana ma kahi o ka poe nui a ike hoi, hele loa mai la kela ma kahi o kn papa A. Ai ea ike ana naai la ouahaole nei ia Kanewailani, he keiki nui ike ole, e nohp pu ana me ka poe liilii. Nana hoohewahewa mai la kela uie ka maka ho-aa, a olelo aku la i kekahi poe, " Nohea keia keiki nui ke ole e noho nei me keia poe keiki liilii ?" Pane mni ka poe ike, " 0 ua keiki nei hoi na e holo pinepine nei'i ka oshelehele, ke kii ia aku e hele mai ike kula." Na lakou la ka olelo mai pela/ka ho-aa lna aku la hoi ia o ua hnole nei me ka nau ona ku-i, " Kahnha ! Pehea oe ? Aole mnkemnko e hele i ke kula, a ke makemake nei anei oe e hele i ke kula ? " Kunou poo aku la o Kanewailani imua o ka haole, e ae aku ana paha.

A pnu keia la kula, hoi no lakou me na kaikupliine s me na hoa paani ona, he paani no lakou ai;: ke alanui i ka hoi ana a me ka hele onn mai no a lakou. Ama ia ano paani no, ua lealea o Kanewailani i ka hele ana' i ke kula, he paani no ka wahi ana. Ika hala ana o ka pule hookahi, ua> hiki loa ia ia ke hookuikui i na hua palnn, ma ke kuhikuhi pa-o-o ia ana. A eia keia wohi mea kupnnaha loa ia ia, o ka hikiwawe o ka paanaau o ka papa inoa o na keiki a pan o ua bale kala nei, me konn ike ole nae i ka nana ana i na hua inoa i kakauia ma ka hua kakaulima. Ano ka pnannnu ia ia, ua hnolnko mai ke kumu e hnna aku o Kanewailnni i un papa inoa la, me ka nana nna o Knelele i ka papa inoa mnu, a ua kulike io no me k» moa i kakania ma ka papa inoa. Ama ia nno, un lilo o KanewaiInnl ka mea nnna o kahea i kd papoinoa i keknhi mnnawa, me ka nann ole i ka popa. Ina nne nano e kuhea, un kiko ia koknhi pop, no kn wikiwiki loa o ke kahea ana, a un hnhnu ia i kn lnau, a hoohnnii ia i kn hann, a no ia inea, ua maknalo mau na keiki a pau i ka hele ana i kc kuln me ka lohi 010.

A ma ia ano kiko mnu n hoopni mau ia o Inkou. (kn poe lohi?) un ukinki no ka poe kainnlii nui, a e hoonlukiii ana ia ia ma kn nnlielehele o pepohi ai, a o hoalnli. ai paha. A aole oin wnle noka moa holo i Ua hoopnannau ann, o ke nlualun koknhi, (pnpa hoonui) mo ko Knnewailnni ike 010 nne i na hunhelu. Ua haln p.ihn nu innlanm ehii 9 ko KnnHWnilani helo ana i ko kula, ua hoihoi ia aku la oia ina

ka papa hilinai o mua, a o hope paha, e hoao ana i ke kakaulima a me ka heiuhelu no, ao ka liua a kakaulima ka hua e ao ai a me ka heluhelu hookuikui no hoi. I ka pau anao ke kula, ua lawe aku la ke kumu i na haumana o hoohana, ma ke kauoha a ka haole, he hookahi lepo a ka mea hookahi, he lepo nui no, he pa bipi, he hana pu do me kamalii wahine, o Kaoewailani a me na kaikuahine ona, ekolu lakou, akolu no hoi pahu lepo nui e kawili pu ai me ka weuweu, aia ka pau i ka poeleele, hoi aku o ka loa, o ka poe keiki ikaika, a nunni ae hoi, ua piha e ka lakou pahu, a o ka poe ikaika ole, lohi no lakou mahope, a he inea no ka imi naauao ana, a noonoo iho la ka naau o Kanewailani, no ke aha la keia mea e hana nei, no ka hele ana paha i ke kula? Eia ka nolaila no, a he mau wai e ae kekahi a ke kumu e kau mai ai, i wahi e hihia ai a hana iho la, i wahi e paa ai ka pa nui, na kauhale, a me na kaupapaloi. A pela iho la ke ano o ka imi ana o keia mea Jie oaauao i loaa ai ia Kanewailani.

No ke Kula Sabati. £ ka poe heluhelu, ua ike ae nei kakou i ka imi ana o ua keiki ahiu nei i ka palapala, a ua holo do, aole paakiki e like me ko keia wa, a he kumu no ia a kakou e nana ae ai, a ninau iho. 1. Ua hoakaka mua ia oia he keiki ikaika i ka imi naauao. 2. No kaike aopalapala oleiakekahlahiki i kona wa i fae!e ai i ke kula. Ma keia mau kumu, ua akaka mai la ia'u kona ike, ina e pakuwa iho na hua palapala i ke kamalii i ka wa liilii, he mea ia e nui loa aku ai ka paakiki, a kohu ike ole maoli no, a ina no hoi o ke keiki e holo mai ana o ka ike, ua pono no ia. No kela poo e kau ae la maluna ka olelo, no ke Kula Sabati- Ika la Sabati, ua hele na keiki i ke Knla Sabati, e hoopaanaau ana ka poe ike i na pauku ehiku o ke Sabati hookahi, a hookahi pauku no kela ame keia la noa. A oka Kanewailani ma, he puala, a he haawina kamalii, a na ke kumu e kahea mai, pualu like mai la na keiki a pau, oiai, i kona wa e noho ana i ka papa Jl, akahi no ia a komo aku iioko o ka luakini, a Ue kali malie mai la a hiki mai ka haole. Ai ka pule ana oka haole, ke nana la 0 Kanewailaoi me ka hopohopo loa, no ka pule ana, e like no me kona wa kamalii. A 1 kona ike ana aku e leha koke ae ana na maka o ka haole a kokoke i ka uhi moena oluoa, a manao kuhihewa ae Ia o Kanewailani, aia □o ke Akua maluna ae o ka moena, e noho kino iho ana no, a e hoolohe koke iho ana no ika pule. O luana nae oua halepule nei, ua uhiia i J?a moena, aua hookuikui ia ma ka humuhumn ana me ke kaula, a no ka nahaehae ana o kekahi wahi, ma ka hemo ana o ka humu, nolaila, ua ike poulioli ia aku o luna ae o kaupaku o loko o ka hale, a manao loa iho la no ō Kanewailani, aīia io nO"ke"Akff£ iloko oia wahi, he mea kino no, a e hoolohe iho ana no i ka pule. Ēia nae ka mea kupanaha, o ka kamailio ana mai a ka haole, aole no he akaka pono o ke ano i ka wa liilii, heaha la ia a ka haole e kamailio mai nei ? Ma ka olelo kamaaina no nae ia Kanewailani ma, aole ma ka olelo haole, he pohihihi loa iho la no ia, (ae, pela no kamalii ma Kawaiahao,) a no ke akaka ole, pee malu ae la malalo o ka punee a na hoahanau kanaka makua e uoho ana, a hiamoe aku la, i ikea i ke kuku- ana o kanaka iluna, eia ka « pule ana. Ikawa e pule ana, ke hookokoke lakamalii ma ka puka, i lawa no a | pau ka pule, o ka holo iho la no ia, e ake ana e oi e mamua, a e hiki e i ka hale, a i kahi oioina hoomaha paha, a hiki ae ka nui mahope, e mahalo ana ika mama. Pela iho la ko Kanewailani mau ano i ka wa kamalii, ia ano hookeke ana no nae ma ka puka, no ka manao e pnka e mamua, ua nahaehae loa kahi kapa paupau, a ua hoi wale rae kahi welu i ka hnle, a ke huhu mai la na makua no kooa haehae o kahi kapa, a ma ke ahonui o Maoloha tna, ua loaa hou moi no he wahi welu kapa hou no e hele ai i kula, a ina aole, ua biki ole ia lakou ke hele i ke kula, a ua

hoopai ia do paha e ke kumu kula oo ka noho ana i ko kula, oia i"ho la na mea kuhihewa ia Kanewailani i kona kamalii, a pela no hoi paha konr. mau kaikuahine. Kekahi mau an'o lealea a Kanewailani i hana'i, Mai ka wa. e noho' ana mawaho, a i ka wa no e HEI.E ANA I KE KIILA PALAPALA. ■ E o'u pne haku, oia hoi ka poe< heluhelu, mai uluhua mai oukou i ko'u hele i kn lala, a hoi ae i ka muku o ka kakou Moolel'o. ' E hapai hou au i kann mau liana lealea o ka wa kamalii, oiai oia e noho aoa mawaho, a oiai hoi oia e hele nna i ke kula, o na hana lealea ana ia wa, oia ka kakou mea e hapai hou qe ai. Ika pau ana ae oke kula a hoomaha iho ln, uu mfla o Kanewailani ma i ka hele ana e makilo ma kohi o ka haole kumu, e noho mai ana uo oia me kana wahine, a me kann mau keiki kane ekolu. Hookahi keiki i' like me Kanewailani ka nui, a hookahi mnlalo iho, a hookahi wahi koiki uuka loa, ko makilo hele aku la kamnlii mawaho, me ka manao e loaa mai onn wnhi apana knlo a uala hoi, ke holo mai ln ke ala o na meaai, oole nae e loaa mai, he poe no i maa m« ko lakou wahi, aole no o lom» mai, oiai, noln no ia he ai mai ko Inkou aina mai, o Kahikimokukele; nn nahaumana no ia kalo a me ka unln, i haawi aku, i kokua no ko ao ana mnl pnhn i U palapala. Aka, mii ke kuhihewa o Kanewnilani ma, he like In ko ka hnole mnnao me ko kn poe kamaaina, lio hilei no ko loaa mai kuhi knlo a mo ka uala, ko makilo in aku. CAole i pau.)