Ke Au Okoa, Volume III, Number 49, 26 March 1868 — HE MOOLELO NO KANEWAILANI. KE KEIKI A MAOLOHA. I unuhi ia mailoko mai o na Moolelo kahiko o Hawaii nei. [ARTICLE]

HE MOOLELO NO KANEWAILANI. KE KEIKI A MAOLOHA.

I unuhi ia mailoko mai o na Moolelo kahiko o Hawaii nei.

-i HELU 6. A ua maa no hoi ia mau olelo kamaaina ia lakou e oleloia ana,_ "He palaualelo kane, he ai no i ka uala nui, "a he palaualelo wahine, aole no e loaa mai kahi pa-u pa-u a kekahi wahine 10-ea." Ahe kuhi la ko Kanewailani ma manao, ppla ko ka haole, aole ka auanei. Oi kali wale lakou, aole no he loaa, hoolalau no lakou ma kekahi wahi e ae. e kali ana oka manawa kula oke ahiahi. Aole no nae o lakouohumu no ka loaa ole mai, a he biki no nae ia Kanewailani ma ke aihamu, he w:ihi aina-ko a me ona wahi iwi ip.u haole, a mea eae paha e hiki ana ke ai ia. Ina nae e ike mai o Kanewailani a me kona mau hoa kamalii i ka poe nui, e huna malu ae anei lakou, me ka ai malu no hoi. A ina nae e ikeia mai e kamalii nui keia hana aihamu a Kanewailani ma, heoi aku ka uwa a me ka akaaka, me ka hoohenehene mai a na kamalii nui ae. a ma ia hana ana nae peia, ua uwe kekahi, a uwe ole no hoi kekahi. A olelo aku la kekahi keiki noonoo kupono o Kanewailani

ma, " Heaha la auanei ka hewa oka ai'namu ana? Aia no paha ka hewa o ka aihue ana i ka hai." Ano keia mau olelo naauao ake keiki'āihamu i hoopuka aku ai, ua mumule ka waha o ka poe keiki-nui aihaoiu.ole.

I ka wa e noho ana o ma ko lakou hale ponoi, a he mea mau ia ia ka paa ana i wahi uala, kalo, a hakina ko, a mea ai e ae paha, ke hele la kela e hooioi i kamalii, a ke hoomalimali mai Ia ka poe kamalii nui, me ka olelo mai, Aia a hoi oiai kona makua mai uka mai me ka ai a me ka maia, a pela aku." Ama ia hana ana pela, ua puoi akulg kekahi poe keiki, a oia ka wa e haawi aku ai o Kanewailani na kela keiki hoomalimali, a ua loaa io aku no, 'ke lelele la kamalii no ka hoihoi, a o kekahi poe kamalii e aenohoi, aole no e loaa aku kana, ke lelele pu mai la no nae iloko oia haawina-like'o ka olioli. A i ka loaa ana aku hoi o ka kela keiki nui, a hoomalimali mai la no hoi kekahi, a pela no e hana mau ai a pau, a ina ua ike mai la iakou, ua pau ka Kanewailani .ai, a mea e ae paha ana e paa nei, alaila, hoolalau aku la ka poe kamalii nui ma kahi e. e akaaka malu ai, no ka puni waleo Kanewailani ia lakou, a hoohni aku la ua poe kamalii nui hooipalimali nei, me kekahi poe kamalii e ae, i lako i lia mea ni e paa mai ana. Aao ke kokoke loa o ko Kanewailani ma wahi i kahi.e paani nei, a e akoakoa nei o kamalii* ke hoomalimali hou mai la no e kii hou i ai. Iha ua loihi loa ka hele ana mai o Kanewailani,. aole uo e hubu mai o Maoloha, ina e hoi koke aku e kii hou i ua ai, alaila, e hūhu, mai auanei o Maoloha. '

£ kapoe heluhelu, mai huhu mai oukou ia'u no ko'u kakau ana i keia mau mea ano liilii, aka, alia ukou e bana pela, o oe kekahi i hana pela i kou wa kamalii, aoTe nae au i ike maloko o kekahi buke i kakauia ma ka olelo Hawaii, e like me keia mau olelo iiilii a'u e hana nei. Ua kakau au i keia mau hana ame keia maa moolelo, i mea e nalowale ole ai kehi mau moolelo a kakou a me kekahi māu hana o ka wa kamalii, a e pau aku ana paha ka hanauna Hawaii holookoa i ka nalowale, a koe aku ka iianauna Hawaii hapa-haole, a hapa-pake, a hapa-pukiki, a hapa-nika, a hapa lahui eae paha. Ana lakou paha e malamn'i keia mau moolelo a kakou, (ole wale.) Ua kakau iho nei o Rev. L. Anem, i buke piliolelo, e hai ana i na olelo kahiko o Hnwaii nei, ua pau no nae na olelo ano nui, a he mau .wahi huaolelo uuku paha i koe. A ina hoi maioko o na moolelo a makou e kakau nei, a me na mele kahiko, alaila, e loea no he man huaolelo hou i komo ole iloko oia buke piliolelo, a nolnila ko'u kakau 4na i na olelo ano liilii a pau, oiai, ua hookuuia mai ia'uhe mau kolamu, i wahi na'u e palapala ai, a he mea ane inakehewa ko'u huna ana, me ka poe elemakule nana i olelo mai, a ina e make lakou a me a'u paha, aole no ia he mea e hooili iho ai i na hooilina, e like me ka hooili ole ana mai o Kaleikuahulu i ka lakou buke moolelo a me kekahi poe malama moolelo e ae o ka wa kahiko, ua hele pu nomo ka lakou mau buke. Lla olelo au ia oukou mamua, ua oi ae paha ka maikai o ka kekahi, a eia nae hoi, aohe o'u wnhi mea a ike iki i ka lakou mau moolelo iloko o na nupepa a elua i keia wa, (koe nae oS. M. Kamakau,) a ina paha he manao ko lakou e hoopuka, e koi ana paha lakou i uku nui, i wahi e mo.kau ai ka pne nana ka nupepa, a koe wale ua moolelo la, a loohia paha i ka moi ku-hewa, aole nae i paInpala oa men malama moolelo nei, pnhea la e laha ai iwaeoa oka hanauna hou ? Huna kele lon ia no.

E o'n mau haku, nn hoa lawe nupepa, na hfle loa oe nei au iuno, a e hoi hou ne knkou mn kc kunmo(ro ka kokou moolelo, oiai hoi, n i keknhi la ne, ua halawai paani houo Knnewnilani me kona mou hon, aole nne i Inwe mni kamalii nui hoomnlimali i ka ni a Inkou i OMO mai ai in Kanewailani, a hoole mai la lakou me ka hoolalnu noa. A olelo aku la o Kanowailani ia lakou, " Halepo owekaweka

oukou e na kamalii, hoomalimah oukou i ka'u, a awekaweka oukou ika oukou." Aole nae o lakou la hoomaopopo mai, a aole no hoi ia he mea e hoomauhala ai kamalii, a heaha iho la la ia ia lakou ? A i kekahi wa e hoomaha ai lakou i ka paaui ana, ua hoi aku la kamalii kokoke ma ko lakou hale e ai ai, a aole nae kela e kahea mai, o huhu mai auanei na makua, no ka lehulehu loa o na kamalii, o pau loa auanei ka ai, a ma ia ano, ua hopohopo no kela, me ko ia la ai hoopalaimaka mai no nae. Ai ka maona ana o kela keiki, ua hele hou mai la no e paani, a no kolakou nei huhu ia ia, ua haku iho la lakou he wahi mele hookanikani pihe ai, penei: " Na hoa no na ho—a, Na hoa pa—-i umau—ma, Ai walemai iia"SMnao —na, Hoolealea wale mai no ia makou." A pela iho la lakou e hana man ai, i wahi e launa ole mai ai kekahi keiki me lakou, n he ano hoopaakiki mai no nae ko ia la, i wahi e loaa ai kona hoa paani. A i kekahi manawa 00, ua hoopili aku la o Kanewailani i kamalii nui, ma ka hoaimu liilii ana, he imu wale no, aole nae he ai, a he mea hoao wale no paha i ke ano o ka hana ana o ka imu, ke hana la kamalii nui i ka pāe 0 ka imu, a ke kukulu la i ka nuku owaho, he mau pohaku loihi elua, a pela ae ana hoi ua mau pohaku e ae moloko, a hoouka iho la 1 ka pohaku liilii maluna, he mau hana akamai no hoi keia a Kanewailani e ao nei me ka poe kamalii nui, a ke hoouna mai la kela ia Kanewailani ma a me kekahi mau hoa kamalii e ae, e hele i ka wahie a me ka opala; a o ka lau ko-li, oia ke kauwewe, a aole naehe ikea ia aku oka aj. Ai ka punohu ana ae no o ka uwahi, aole nae i enaena pono iho kaimu, o ka ulu ia iho la no ia, a kalua iahe pōhaku wale no, a aole no hoi i liuliu iho, o ka huai ia aku la no ia, aole nae i moa ka ai, wahi a lakou, a pela no e hana mau ai, a hiki i ka wa e hana imu ai io aku ai lakou mahope. A ina e mo-a ka imu a kekahi .keiki nui, (aole

nae o ka imu pohaku wale no,) e pipili ioaku anei na keik? liilii e ae, a e hoowahawaha loa auanei lak.ou i- ke keiki mo-a ole o' ka iuiu ni io maoli. I loa no i kamaliinui-a pane mai, he manawa ole ia i kamalii liilii/loaa ka wahie a me ke kauwewe, ke kamakamaka a me ka wai hawai. Heaha la ia, he holo paha no ka hana ? A ma ke kamalii.nui mo-a o ka imu, ua nui kona poe kamalii, ke hana hookahi mai la no kela keiki i kana imu, aole no e pipili ia aku e kamalii, no ka mea, he keiki imu kolekole. A mao ae no e pipili ia ai, oka ai nae, he ai liilii no, he hawaewae, he haaweawe, he haapuapu, he oulu, he ai ua haalele ia eka poe mea uala, ua uhukiia, a ua alaaia, a koe wale no o ka lepo a me ka awelu kaiina paoo, a i ka ua ana o ka ua, ua ulu omamaka ae ka lau o ka uala, nolaila kela iooa. maluna, aa

loaa no ia Kanewailnni ma, a lilo i ai hoaimu no ka lakou imu liilii, aole nae no ka pololi maoli', no ka lealea wale no, e hoao ana paha ika hoaimu, i makaukau no ka wa e nui ae ni. Aia lakou nae e huli uala nei ma na pahulu paoo i haalele ia, ke hookolokolo la kekahi keiki ma ka anakiu, a ina e ikeia he a'u nui, e hoihoi anei, a he mau wahi hua puie no ma ka waha, e hooma-a-e-a ai, penei no ia : " Uala i—ki, uala nu—i, Pa i ka la—ni, koheoheo." A pela no e hana mau ai, a na ke keiki nui e hana mai i ua mau hua pule la paha, (pela hoi e oleloia ana ia wa ) Ahe hoopili wale aku no ka na poe kamalii liilii, oole nae e lilo keia hoaimu liilii ana i mea e kii aku ai i ka ai kuapue, oia hoi ka ai i kii ole ia e kohi, aole loa no, koe nae ke keiki manao aihue maoli, a hoihoi na kona makua e hoa-malu mai. Ua ike no ke kama'ii, aole aneie mo-a kela ai i ka lakou imu liilii, a he mea hana ino ai wale no paha ia hana ana pela.

I ka loaa ana o ka nala nui i kekahi keiki, be raea olioli loa no ia, a o kn ni liiiii no kana e haawi i ua mau keiki lawelnwe imu nei ana, a kōe no ka uala nui na kona makua paha, a nana iho nokekahi. A i kekahi wa no, he hiki ia Kanewailani ma, ke waele i pulu uala, a pela no ng keiki e ae, a kanu iho la i ka lau, kanu knpukipuki nae, a kakahiaka ae, -miki koke aku la no o Kanewailani e hulihuli i kana mau lan, me ka manao ua huo no kana uala, aole ka uanei i hoa iho, a no ka hua ole, kii i wai e ninini, a ina e po-alua a po-akolu paha, oke kii hou aku la no ia e imiimi, ina ua hoomaka iho ka hnluhulu, e olioli loa no o Kanewailani ma, a olelo iho la, ua hua ka'u mala nala, (ka hna iho la no ka ia o ka huluhulu wole no, he ike'na no nae hoi ka ouko'u, malnila no la hoi ka uala e hua iho ai, ke hiki aku i ka wa e bihi loa ai ka uwala). Ein kekahi mea kopanahn loa i ko Kanewailani ma wa kamalii, o ke kii o kanaka makua e kalohe i ka nawala kamalii, he hoolnpo i kona lepo ioo*ffeko o ka pne uala, a me lahea. A i ka wa a Kanewnilani ma e hele ai i ka lakou mala uala, « paumaelo ae nei ko lakou lima i ka ulu a kela kanaka kalohe, (he keu io no paha kela kannka hu-wa, nluhua wale aku no ka i ka lakou lahann nialie mai no, m<<lie no hoi paha oia no kekahi i hnna i kona wn kamalii, kalohe wale aku no i ka lakou la.) A mn keia hana mau ana no noe, ua uluhua no kekahi poe kamalii no ka hua ole, a ua uhuki e no, aknka iho la no hoi ka hana a kamalii i ke u lun. Ua ai oe, u, aolo oe i ni u. A he hooholoholo waa no keknhi hana a Kanewailnni mn, he waa la-i, oia lau a me kona kumu c pili ana i ka auki mnoli, a koo ka la-i mua he mea ohikihiki pepeiao ia no ka manea, a o ka ha iho hoi, ua uhae ia ae

mawaho, a koe iho kabi maikai, ama ka hapalua o ua la-i la, ua pokeia ae kekeūi wahi o ka lau, a koe uuku iho i !iIo ai i kaula ke hoopio mai, a hikii iho ma ka a'u o ka la-i, a e hooko. ana nae i ke a'u i pola e kahuli ole ai, a e poniniu ole ai paha ke hooholoia, he waa maikai keia, he waa holo, aole ūae e po--00 ke hooholo ina he makani mai ma ka aoao, aia wale no a he makani mahope, aole nae he pono o keia waa no ka wa malie, e poholo wale auanei. Ina e hooholoia keia waa e Kanewailani ma, a ina e laiku iho iwaena o ka muliwai, a i ole ia, o ka loko paha, e poho auanei. 'O keia «aa, he waa luhi ole no ke kaoialii ke hana, a aole no hoi e hooluhi wale aku i ka makua, a ina he waa maoli, e hooluhi auanei ika makua. He hiki no iaa keiki 1 koopunaheleia e na makua, ke hana i waa na lakou, a o ba makua hoihoi ole, aole no ia e hana waa. (E nana ika moolelo no Hamanalau, e pili ana ia Kaukanapokii, e iho pinepine ana i kai o Waianae.) He nui no na ano waa liilii e ae a Kanewailani ma e ha. na ai, o kala a me keia ano laau hiki ke lana ma ka ili o ka wai, a kukulu no lakou be wahi kia wale no, aole nae he pea, ua pono no ia, aia ka pooo o ka hala o ka wa lealea, he hako maloo kekahi, a he ko maloo no kekahi, i hoapipi ia, a kukuluia ke kia a me na pea, a hooholo aku la. Ahe ko loihi hookahi kekahi, he elua a ekolu paha kopuai ka loa, a ua "hoopili paaia ae he pohaku pahoa malalo, a he kakaki hoi ko keia wa, a kukulu iho he mau hulu eheu o ka peleha, e like me ka hulu kupono e holopono ai me ke kahuli ole, ina ekolu, a eha paha, he like keia me he moku !a ka hoohio oka holo ana, a me he mea la o Keokoi ka moku, a o Manuia ke kapena. O na waa maoli hoi, oia ke kaukahi a me ke kaulua, aole no e pono i ka hoe,. mamnli no e kahuli a pokakaa, aia wale no ka pono o ka laau loihi e kau ana ma kua-iako, oia wale no ka mea nana e ka-oo o bope, a e pololei auanei ka holo ana, e like me.ka hoe Jca o ka waapa huelo-poki.

O ka maika kekahi hana lealea a Kanewailani ma e hana ai, he pohakn na kalai poepoe ia, rae he hoaoa kaa la a ka poe kamaaa o keia wa, he nui loa hoi ia, he uuku iho oo kela, e hiki pono ana no i kamalii ke maika, a ina no hoi o ka mea ci, ua make ia 'ia, ama ia hana ana, ua ukiuki a hakaka no fakou. A i kekahi wa na hele o Kanewailani me na hoa paaoi ona, ma ke alanui e maika ai, a ua pepehiia e kekahi poe, a holo hele lakou, a uwe iho la o Kanewailani, no ke alafa e kela poe kamalii, a naholo aku la lakou la, a ike mai la o Maoloha, e uwe ana kana keiki, be h)he aaa aku ka Kanewailani i ka leo o Maoloha, e huhu ana i kela poe keiki kalohe ia ia. A ma ko Maoloha kokua ole nae i ko Kanewailani 'manao koiohe, a lealea paani hoi, olelo mai la oia, " Ua_ike no nei keiki e pepehila "ana^ō"ē"kamālirīiui, alaaiu aliu ana no ia lakou la, he hewa ka oe i ka noho malie, a e uwe no oe a e pono." . E ka poe heluhelu, ua ike ae nei kakou ia Maoloha, aole no ona hoihoi i lea hele o kana keiki i ke kalohe, ae, aole no, aole no oia i hana ia mau wahi mea milimili lealea no kana keiki, e like me kekahi poe makua eae. A eia hoi kekahi man hana lealea a Kanewailani e hele ai e paani, o ka pahee, he welau ko, oia hoi ka welau loa o ke ko, kahi hiki ole ke ai, ua pa-e ia nae ka lau, a koe aku o ka hope loa, a oki poe ia mai la ua mau lau la i hookoeia, a oia ka mea e pahee ai, ae pahelo ai paha, a ina hoi o ka mea ōi, e helu no oia, akahi oia, a pela aku ina he umi ka eo ana, ua make ia ia. A ina hoi e hiki mai i ka wa e pua ai o ke ko, oia ibe pahee no ia, i ka wa nae e hoomaka ana 'ke ko e okai aku ka pii ana oka pua. Oke ke-a pua kekahi hana lealea a Kanewailani, he pua komaloo, ua oki poomuku ia, a hikii ia i ka welu lole oahaehae konaha, a kuaula, a wauke, oiaka omuo maikai, a ina e paa, e ho-o ae iloko o ka waha, a ma-u i ka wale, a e omilomilo iho i ka lepo, a oia oo ka mea e kaumaha ai, a e ohea ole ai ka pua ke ke-a eku. Aole oo he pono o~keia lealea ana, he ku ka maka o kekahi kēiki nui, a keiki liilii paha ma keia hana, a kohu maka paa no hoi.

Eia kekahi, i ka ike aoa o Kanewailani, a me kekahi mau hoa paani e ae ona, he mau haole wili-ko, a hoa haole e ae, e noho ana ma Pukoaku, e oFelo nna lakou aaa ka lakou olelo kamaaina, (Olelo Beritanin paha,) a kau ae la no nae i ka ipu-paka ma ka waha, a ke namu la laua la, a pela no o Kanewailani ma e hoopili ai, aia nae ma kahi e aku, ke namu la, a ke hiohio la na wahi waha, a ke kau ae la he wahi apana laau ma ko Eanewailaoi oia waha, a ke pakake la laua la, aole nae be akaka pono o ke ano, i ka nana io ana aku no nae, he hpohiolo lua ua mea he pakake, (hiki wawe no ka 4oaa ana, ae la o ua mea he namu haole, he lohi loa ka poe e ao mai nei ma Kahehuna ame Kapunohou.) Ahe hooholohololio kekahi mau hana lealea a lakou e hana ai, o kekahi keiki mamua a mahope kekahi, ke uhuuhu nei me he lio la, ke peku nei me na wawae, a o ke kaula nae, ua hoopaaia mai la ma ka waha o ke keiki mamua, a o ka piko o ke kaula i palua ia mao a maanei, aia i ke keiki mahope, ke hoomaka nei laua e u holo, ma ke one o kahakai e holo ai, a ma ke olanui, a mana kauhale, amana wahi ano maikai e ae, he holo paani ano lealea no keia, he mea hoomaloeloe kino noe, aohe nae he i ae o ke kamalii e he maloeloe, be lealea loa nae o Kanewailani mn ia wa, aohe eha, aole no ho ano omaimai mai, o Mnoloha ma nonae ka uwe mai i ka ehn, e ake nO e hehi aka o Kanowailani ma i ke kua a me kekahi wahi e ao. I loa no nae aao ae, ko kau-koe wale la no o ua o Maoloha i ka mahiai, aoho i ae e he eba, o i ke ahiahi ana iho, e hoi iho ai e moo, e oheno mai auanei. (Aole i pau.)