Ke Au Okoa, Volume III, Number 50, 2 April 1868 — HE MOOLELO NO KANEWAILANI. KE KEIKI A MAOLAHO. I unuhi ia mailoko mai o na Moolelo kahiko o Hawaii nei. [ARTICLE]

HE MOOLELO NO KANEWAILANI. KE KEIKI A MAOLAHO.

I unuhi ia mailoko mai o na Moolelo kahiko o Hawaii nei.

HELU 1. E ka poe heluhelu, ua ike ae nei no kakou mamua ae nei o keia inoolelo, ua halawaiike mua ao o Kanewailani i ka lio ma Kalauwai, a pehea hoi maanei o Pukoaku, no Palamimo ma kekahi lio, na na keiki no aoa e hooholo mai, oia hoi o Kaaimoena, he keikikane, a me Kulikeole, he keiki kane no, a me-Ka-pahiaku, he keiki, kane no, a na lakou no hoi e hooholo mai, mai nae mai o Pelehunui, he mau Ahupuaa aku manae o Kawaihoomalu, a he lio keokeo kekahi, no Keaweikiawalu, he luahine akamai ole i ka hooholo lio, ina e holo mai, he holo lulu wale no, me he luhee la, a o ka mea iho la ia a Kanewailani ma e lio'oho ai 'me ka uwauwa a me kō akaaka, a hoopnka ae la kamalii nui i keia olelo, " Ke-Io ! Ae-ae ! ! " A he mea fiuhu nae ia no ua luahine la, (a e huhu pono no, no ia la no ka ko ia la lio, a he uwa aku hoi k» keia poe kamalii.) Ao ua luahine nei nae, he konohiki oia n» Kaikoo, he Ahupuaa oia manae aku o Kawaihoomalu. Ano ke Kiaaina 0 Kaimalolo kekahi lio, i kapaia o Uleu, a no ka haole paha kekahi lio, ke lohe hewa ole nae au. Ama ia aoo, ua kamaaina loa no ka kakou kamalei i keia raea he lio, a nolaila no ia e pnani hooholo lio la, a he kukuli kekahi ilalo, me he mea la eha wawae, a kau iho la kekahi keiki ma ke kuamoo, a hooholo 110 iho la. Ahe pii ulei kekahi hana a kannalii, a me ka ohelo, a me ka hualama, a me ka ohia, ke hiki mai nae i ka wa e pala ai, a anunu wale aku Ia no o Kanewailani i kela a me keia, a i ka hoi ana mai, ua kaumaha, a ua lohi mahope, a no ka lohi mai o Kanewailani mahope, ke hoomaka-uka-u mailakama--111 nui, " Aia aku ke akua huluhula o ka mauna mahope ou la—e, a pau oe i ke akua ama-uma-u 0 uka !" A ina e makau o Kanewailani, e haalele auanei oia i kana mamaka ohia, a ina e maka.u. ole, e hoi malie mai no oia mahope. Oia na hana i loaa i ko kakou mea oona keia moolelo. E kakau ananowau 1 keia, oiai, ua'loaa no keia haawina like ia kakou i ka wa kamalii, a aole no paha oukou e hoole ann, a e paa ana keia mea iloko o na moolelo o keia Aū aku, mamua aku nei o kakou e hiki mai ana. Ao ka uianao nui no ia o ka poe naauao kakau moolelo, o na hana o ka wa kahiko, na olelo kahiko, na mele kahiko o kakou, i lohe kakou ena hoa. A nololaila, ma: kati%lua mai kakou no keia wehewehe ana, o ko'u lima no ka hoi ke maloeloe ana ike kakau. A ina he molowa kou ika heluhelu ana, e waihe no a ka wa kaawale, alaila neluhelu.

Ua olelo mua aku nei no au ia oukou, he moolelo loihi keia, o na hana lealea o ka wa kamalii, oiai, e noho malihini ana lakon ma Pukoaku, oia ka'u leale? s kamalio nei, a hiki aku no kakou i ka ~wa e noho ai no ma ia wahi aku, e kamailio no waa i kolaila mau hana, mai kona wa kamalii mai ka'u mea e kakau ai nona, a hiki i kona wa elemakule, he pokole ka moolelo o Pakaa a me Kana, ke huiia, he oi loa aku no keia, e hoakaka nku ana wau i ka loina, a me ke ano o kela a me keia hana pono ana i haoa ai, a hana hewa paha, a he mea no ia na kakou e ike like ai i ke ano o kela hana keia bana ana i hana ai, n o ka mea no hoi e eha ai ka manao, e malama no. E hiki no ie'ti ke waiho i kn noea a'u e waiho ai mo ko'u kakau ole aku, e waiho loa no hoi ia mau mea, a o k« manawa hope o kona msu la elemakule, mahila kakou e noonoo ai, a e hoopoina ae i na mea i hala mah"pe. Aole no kakon e waiwninna ma ko kakou hoopuka anai keia moolelo, oiai hoi, ua hoopukn ia mai no na kumu waiwai ma ka Eae Hawaii, a me ia mau nupepa mua aku, no ka mahiai, laiki, kopp, kalo, ko, ipuhnole, ili kao, hanai bipi, hanai hipa, humu lole, oki ma£u, manuauwa, kalepn, knmann, nn hann pono o kela ano keia ano. Ua lawa kakou ia mau hana, nke paa nei no ko kakou mau lima, a o kein mea hoi he moolelo, a kaao paha, i hoolehaia ma na nupepo, a i paiia paha maloko o na buke, he mnu mea hoonanea walo no. E hiki no ia'u ke kakau i na moolelo liilii o kela ano keia ano, ke loan ia'n a me na h»na lealea kupopono. O keia mau hnnn lenlea nne a'u i kamnilio ae nei maluna, no kn wa aole i hole i ke kula kekahi, a no ka wa no hoi ua hele i ke kula kekahi. Ikawa e hele nna ike kula, o ka wa hoomaopopo ia nku ln no ia o ke kula a me oa palnpnla; A ika wa e hoi mni ni ma kn hale, nole no he hoomaopopoia aku, o kn lenlea wale iho la no ka men nui.

0 ka Kapnnoluukiaknaha ma, mnu lealea no hoi e hana ai, oin no na lealea e kulike ann me ka kamalii kane, a o n.i lealea kulike ole no hoi. hana okoa no lnkou. Ua ike aku o Knnewnilani ma, e kii ana na kaikunhine ona i kn limu-kele o knhakai, a o ka loko nne opilopilo, a lawe ao la a luna o keknhi pauku lanu, a lalnu iho la he wnhi laau uuku, a knkii iho la, e like mo ka hnna ana a Keknhalaumnno, (a e no ana paha i ko kuku ona o ko kapn,) n he palakahuki maia kokahi, oia ka maia i hina ilalo, a ua palahu kona kino,

a oia iho la ka me.i e kii ai e kuku, aole i.ae e hiki kc aahu, oiai, aole no i paa poū", (e like no hoi me ka Kanewailani mahini ano kainalii.) A ike aku la oia i kona mnu kaikuahine, e hana mai ana ke la-i, i uhae liilii ia, a kohu lauoho, a kaei ae la ma ke poo, a hana mai la me he mea la he oho maoii io 00, a me kekahi mau hana kupono e ae no hoi i kamalii a kakou no hoi i ike ai, s he okoa paha ka hana a :ia kaikamahine o keia wa, he wahi eke humuhumu. Eia no kekahi lealea a Kanewailani ma e kamailio wa!e ai no, a he hiki no nae ke hui me kamalii wahine, a ma ko lakou nanea ana, a ina e bolo paha, a i ole ia, he lio paha, o ke koho ae la no ia o kekahi keiki, " Na'u ka lio," a koho ae la hoi kekahi, "Na'u ka moku," a koho ae la hoi kekahi, " Na'u ka lani." A noka manao o kekahi keiki nui, e hapuku nana wale no na mea a pau. Nolaila, ua ohihuikau aku la oia i kole a me keia, e helu papa ai, "Na'u ka mea, a na'u ka mea," e ohiku ai ka waha. A no ke koe o kekahi, ua hoopuka ae kekahi, Na'u ke Akua o lehova,'' ina e olelo mai kela, e make oe, a pehea kou pono. Ama ia ano hoomaka-u-ka-u, uameha ihola ka pane aaa akamalii līilii.

E na hoa heluhelu nupepa, he hewa hoi auanei wau ke hookelekeleau wale ae maanei ia kakou, aole e hewa, no ka mea, eia no ia'u ka pepa, nolaila, ke i ae nei wau ia kakou, i ko'u hele ana ma na hale pepa hai—lo— keaka-kemu. Ai ka ike ana aku i kekahi poe e pepa ana, a pau ia haawina pepa i ka uhau ia, a pili ke keaka, a pih oie paha, o ka olelo ae la no ia, "Ina ia'u ka eki, ina ua pili kela keaka ia'u," a pela iho la e haanon ai. Nolaila, puka wale ae la no hoiia'u kela mau olelo a kamalii, (a Kanewailani ma a pela aku,) " Na'u ka lani, na'u ka lio." Ua hoopuka kela poe kamalii me ka manao na lakoa io paha, aole paha, aole nae he hope o ka lakou mea e olelo nei, a pela no kela kaoaka pepa e olelo nei, ina ia ia ka eki, ao ka hai paha, e pili auanei ke keaka ia ia, aole nae he hope. Noiaila, ina he fnea poina ole keia* mau wahi olelo wehewehe ia oukou, e ka poe e hoomaopopo ana, aiaiU, e pane malu ae no auanei oukou, a e pane hoike ae paha, ke lohe oukou i kekahi g hoopuka ana ia mau huaolelo ano ole, e like me ka hana ana o ka wa kamalii. E na hoa, o keia mau hana kamalii.a Eanewailani ma, oia no ka wa e noho ana ma Pukoaku, a he okoa no na hana ma kekahi wahi e ae ana e noho aku ai, aia no hoi a biki aku ilaila, e hoakaka no au ia mau hana, oiai, na hana o ka wa kamalii loa a me nahana o ka wa mahuahua ae, a. me ka wa nui loa, a me ka wa ui, a me ka wa kanaka makua, a nie na la elemakule ona, oiai, ua olelo ae nei au, he moolelo loihi keia, a s uiha na maka ī ka nana ana. Ae, ua pono ka loihi ana, ua nui ko'u hoo-kui.pinepine ia mai e na olelo, no ka pāu e ana o ka moolelo o Pakaa a me Kana, aole ka i pau ko lakou makemake iho. Nolaila, ke hookuu aku nei au i keia moolelo a kakou, e hele i ka loi a me ka laula, i ike ai kakou i ke ano oko kakou wa kamalii, o like iae ka mea nona keia moolelo a kakou e heluhelu nei. He moolelo ano oui no, ke hoomaopopo i ka heluhelu ana, a ke kuawili hou aku no hoi mahope, me ka hoomaopopo, i akaka ai ke ano.

Ke ano o ka noho aNa o Maoloha ma PuKOAKŪ. « O'na hana nui a pau a Maoloha, oia no ka mahiai kaupapaloi, i hana puepue ia ame ka mahiai uala, mahiai wauke, mahiai maia, mauka o Pukoaku. I ka nana ana'ku nae a Kanewailani i ke aoo o kona makuakane, he luhi maoli no. A hf. wi pinepme no, a he pololi mau na keiki, a i ka hoi ana mai mai ke knia mai, aole nae he ai ma ka umeko, ua kii aku la no o Kanewailani, Kapauoluukiakaaha, Kekulianaia, i ke ahuahu ko ma na kuauna, r hele no i ka eli uala,' a e ka-i kalo opiopio, o ka huli ko nui, loaa iho la ka mea e knmau ?.i o ke ea. Hc pii hoaimu ki kekahi hnna, ina nae i ka wa e oo ai ka ulu, hala ia l;i pololi malaila. A he inea io no ka noho'na o ko Maoloha ma ohana, a no ke kalohe mau 0 Kanewnilani, olelo hoolana mai o Maoloha 1 kana keiki k3ne, penei: " E kuu keiki, aole o'u makemake i ka paani a me ke kolohe, hookahi a'u mea makemnke nui ia oe, o ka mea au e hele la, oia hoi ka imi ana i ka ike mailoko mai o ka wailannhu a ka haole, oia hoi ka imi ana i ka ike i ka palapa(fi." Aheaha iho la in mea i ka mea nona keia moolelo. Ka hoopalaū ana o KapaoolūūkiakaAHA I KE KANE, NA ANO O KA WILIKO. I ka nui kupono ana o Kapauoloukiaknaha, e kuponoai ka hoopalan ana i nei mea he kane, ua hlki mai kekahi haole mai Uihama mai, he haole nae no na ainn e mai, aole o«e no na mamo mai a labeta, nole hoi no ka Sema, aka, i.oloko mai nae o na mamo n FJ»ma a me Kahekili, he wiliko knna hanu i hele mni ai, he ko na kona mnkuakane, oia ka mea i hele mai ai e wiliko, a he mea hou hoi ia malaila ia manawa, i loa no a pnu ke kula, o ka hele liko mai la no ia o na keiki mai o a o, e oann i ua mea hou la, a lile ibo In ia wahi i wahi e lunna ai na kamalii a poeleele, oia ko lnkou wa e hoi mai ai, a o nn kamalii knmaninn no nne, ua noho no lakou malniln, a kohu hinmoe no malailn. O ka wiliko nae, ma kn Kanewailani nann ana'ku, hn holowna nui ko Inlo, n he mau pnuku laau pnopoe loihi ekolu i kukuluia maluna iho, i likeole ke anapuni, okn pahu nui mawnena a me na pahu liilii elua ma hai o kn puhu nui, ua hannia me ka nihoniho ma ke poo maluna, e honhui aoa i ua mau pahu la ekolu, ua hoopaaia i ka lanu

moluna iho, a mawaena o ke poo o ka paliu nui, he laau nui loihi malaila, a ma ke poo elua o na laaa la, e paa ai na kanaka a me na kamalii, a e holo puni no iakoa, a ma ke ko\va o ua la ekolu, e ho-o aku ai ke ko, a ua maloo loa no, a lilo ke oka ; wahie, a hookahe ia'ku la ka wai-ko iloko o kekahi pahu, a iloko o kekahi auwsi, a hiki iloko o ka ipuhao iloko o kekahi hale, e hoaimu ai. A ma ke akamai ana o ua kanaka nei ma ia hana, a ma ka pipili ana aku hoi kekahi o Kapauoluukiakaaha ma, Kanewailani ma, na kamalii e ae no hoi malaila, ua makemake o Hale, (oia knna inoa,) ia Kapauoluukiakaaha, i wahioe hoopalau naoa, a e mare aku mahope. A hele mnu o Hale e hoopipili ma kahi o Maoloha ma, me ke noi aku ia Maoloha, e liloo Kapauoiuukiakaaha, i wahi.oe boopalau nana, (.vahine mare.) Ua ae hopohopo mai no o Maoloha, me ke kuhikuhi aku no nae, aia no i ke kaikamahiue ka ae a me ka hoole, oiai, he maka'u paha kona. Aka, iko Kapauoluukiakaaha manao, he hopohopo no kona, oiai, he ano kamalii no. A ma ka hoohua pinepine a hoopipili mau o Hale, nolaila, ua manao o -Kapauoluukiekaaha, e mare me Hale. Ika hoomaopopo loa ia ana, ua hele aku laua kahi o ke Kiaaina, e hoike ai no ka mare ano. I ninau mai ka hana oke Kiaaina, " He ike no nae paha oe i ka heluhela palapala ? " Hoole aku la o Kapauoluukiakaaha, aole ona ike, o ka hoopauia mai Ia no iake Kiaaina, me ka i mai, aole e mare ka poe naaupo. Ama keia hana ana, ua hoohokaia ko laua mare ana, a nele loa mahope; aka nae, he ike no o Kapauoluukiakaaha i

ka heluhelu palapala, koe nae ke kakaulima, a he kuhihewa nae kona, no ka ike kakaulima la, eia ka no ka ike helahela palapala no ka ke Kiaaina ninaa ana mai, a hoole ai keia, oia na mea e pili Aia ia laoa. Ka make ana o Moloha, a me ka hoi ANA A LAKOŪ I KE O.KE HANAU. Ia Kanewailani e noho like ana me kona rnau makua ame na kaikuahine, ua loohia ia iho la o Maoloha i ka mai, a no ka mahuahua loa ana mai o ka mai, ua hoolana aku laua me kana wahioe a me keiki nuku i hanau na laua ma Pukoaku, ua hele aku la laua ma Kawaihomalu, a o na keiki nui wale no koe ma ka hale o lakou, e hele ana i ke kula ma Kaluaweli, ao'.e no lakou i hele pu me na makua, a i kekahi maoawa, i ka hoi ana mai mai ke kula mai, ua loaa ia Kanewailani a me Kapauoluukiakaaha, ka hakaka kuloko, ua kii aku la o Kanewailaoi, e nhuki he mala ipu haole, na Kapuoluukiakaaha i kanu, a i waele, ua hoomaka nae ka ipu e kolo, pau e keia ia Kanewailani i ka ohuki ia, (kona buha iho la ka hoi ia malaila e uhuki ai,) ke aliialu hele la o Kapauoluukiakaaha, e pepehi i ka mea nona keia moolelo, ke holo hele la kela i ke kula, aole no e loaa aku, ke minamina. la ua kaikuahine nei i ka mala ipuhaole ana, no ka uhuki ia. Ia ahiahi iho no, hiki mai la ka lohe, he nawaliwali loa o Maoloha, nolaila, ku ae la o Kanewailani, Kapauoluukīakaaha a me Kekulianaia, hele aku la lakou ma kahi a ko lakou mau makua e noho kaumaha ana. A i ko lakou hiki ana aku, e noho nr<u ana no ua mau luaui nei o lakon, me ke ano mai no.

I ko lakou noho ana a hala he maa la, na make iho la ko lakoa makuakane ponoi, aole he wahi olelo hoomaikai mai a ko lakou makua ia Kaneweilani, malia paha ua hoomaikai mai ina kaikuahine. Ama ko Kanewailani hoopili loa no i kona makuakane, nolaila, ua ike pinepine oia i na wahi hilahilao kona makuaKane, a i kona make ana, ua ike aku noo Kanewailani i ka elema o kona makua, - a oia no ka haawmn hope loa i loaa maii ka kakou kamalei. A nona paha ka olēlo kahiko e olelo ia nei, " Heaha kau loaa e na keiki, a eia mai kau la o ka elema," (ole wale.) I wahi no nae paha e ko ai ka.oa luahine i olelo mai ai Kekahalaumano, nolaila, aole i hoololi pono ia mai ke ano hoomaikai a k"\ [ makua, no ke-an» naaupo no paha kekahi ia nianawa. Mahope iho oka make ana o Maoloha, ua hiki mai la ke kane a Kahaailana- t wai, a nie ke keiki, a me ke kane a Kalohia- ' kainuu, (ke kaikaina nae,) a o ka hoihoi ia aku la no ia i-ka aina hanau o lakou, (knpanaha no, he lepo no hoi ko ia wahi, kanu iho no ilailn, eia ka he hoihoi no i Ilunaikawao.) Ma ke ala waa ka hele ana, a hiki i Pukoaku, a hooili he al maka, (he kalo,) a holo loa a pae poeleele ma Punalaula, i kahi oia kaiknahine, a popo ae, pii aku ia kula, a iho ika pali, a hele aku be honua, ekolu paha mile, a hiki aku i kahi o ua lehulehu ona a pau, a ilnila kahi i uwe kumakena ai, kekahi uwe nui loa, o na kaikunhine ekolu, a me ka uwaka ana. Ika wa nae i Kawaihoomalu, ia kohi i make ai, ua hiki ae ka wahine a ia keiki a Keopuhau, ko Kepuhipele kaikunane, na keiki kane a Kalunikona, oiai hoi malalo mai, kahi hanau ia aia ka hunona, a no ka lnhe nna ua make ua makuahonowai, hele ao U ia hunona, a o ka nui no hoi, aia no i ka «ina hanau, a ua waiho pu~aku la o Maoloha mo konn mau kupuna, a me ka makuahine " ho wahi okoa no nae ko Kahalemaluokekoa i waiho ai. Oia na mea e pili ana ia Maoloha. Ua ike Be nei kakou ua make o Maoloh'a, ka mea i manao nui i ke ola o Kekahalau' mano knna wehine, & ua haalele iho oia i kona one hanau me kona lehulehu a pau, a hele aku la ma ka aiua malihini ir hoolanalana ai. Aua kohu ola io no o Kekahalaumano, a eia ka hoi e inoe pu aku ana oia no ka huakai hoolana mai o kana wahine a hoi uhann ae nei oia i kona aina haoau,' a halawai kino wailua ae nei me kona poe makemaka.

Ma keia hope iho e hoopaneeia ana ke kakau «na mai o ka moolelo o Kanewahilani, oiai hn mea hoololohili walo pnha, a lilo i mea e hooomi kua ia ni ko kakou makemake i ka pepa. Ua olelo wuu mamun, he moolelo maoli no keia, ua hoololi ia nae ko kaiimilio ana, a (iia ka manno an« o'u he mea nui poha ko kalai ana mai o kela mea keia mea i ka moolelo e honpanpna ai, nolailu, ke kauoha nei au ia lakou u mc na L>una Hoopooopooo e kala mai i keia, mo ka hoopnapaa ole, o wau no me ka maholo. J. H. Kanepuu. , Palolo Maraki 26, 1868.