Ke Au Okoa, Volume IV, Number 25, 8 October 1868 — HE KAAO NO RIVA HOME. Ka lei aloha o Geremania. I unuhiia mailoko mai o ka Buke Kaao a George William, mailoko mai o ka olelo Geremania, a i ka olelo Hawaii. [ARTICLE]

HE KAAO NO RIVA HOME.

Ka lei aloha o Geremania. I unuhiia mailoko mai o ka Buke Kaao a George William, mailoko mai o ka olelo Geremania, a i ka olelo Hawaii.

• HEJLU 31. Ka Imee hele ia ana o Eiaīa a mena'lii a pau o Farani imua o ka lehulehu e hoo- , maewaewa ia ai, a me ko lakou make ana maluna o ka amāna. Ca lawe.hele ia na'lii a pau o Farani ma na alanui o ke kulanakauhale o Parisa, me ka hoomaewaewa ia e ka poe Pelekane i ua ike maka ana mai o ka labui o Farani e ha na ia ana ko' lakou hooilina Moi a me na'lii a pan e ūa lima o ka poe Peiekane, he oi aku ko lakou hilahiia a me ka weliweli i na mea e hanaia ana maluna o lakoa. O na koa ponoi o Pelekane nana e alakai ana ia lakou raa na alanui, aia ma ko lakou lima na huipa e hili ana ma ko lakou mau kua me be hoioholona la. Auwe ka hope o ka mea hana ino, aole he huaolelo e pnka ae ma ko lakou mau waha ia wa, o ka waimaka ke haule ana ilalo, elike me ke kahe ana o ka wale o ka hipikauo. Aole paha e hiki i kekahi o ka poe o Farani ke kue mai i keia hana ino ia o kō lakoa mau alii e ka poe Beritania, ua hoonran ia keia hana a hiki wale i na hora o ke awak-ea, i ka bora 12 oia la, ua hiki nku la ua poe nei ma kahi i hoomakauknu ia ai o na amaūa no lakou n pan e mike ai, aia malaila I ka lehulehu a pau kehi i noho ai, he muu minute i ha)a ae, oa hele mai la o A. R. Home me ka palapala make i kakao ia no lakou a p'aa ma kona ano Ilamuku nui no ke aupuni 0 Forani, malalo o ka inoa Moi o kona makuakane K. Home, a ma ia wa no oia i heluhelu aku ai imua o lakou a pau, a pau kana heluhelu ana.i ua palapalaJa. ua lawe koke ia aku la Inkou iluna o na amana. Ia lakon a pau e ku like ana maluna olaila, ua ano e ko lakoa mau helehelena i ka ike maka ana iho i ka hooko io ia ana o ka make maluna o lakou, oiai, oke kae ia o ka luakopapau no ko lakou mau kino, kahi nana e kaupale mai 1 keia nohoona ma keia ao, i ka wa i hoouhi ia iho ai-na pale ipaka a hookomo io ke kipuka o ke kanla li, ua pule ia e ke kahuoa Peiekaae ko. lakou makaukau ana e make, a mahope iho o ka paa ana o ka pule, ua haawi like inai la lakou a pau i ka haaolelo hope loa, aloha oukou a pau, ia wa lakou a pau i anuu like mai ai mailuna mai o ka amana, aia ka, ua lieo koke aku la lakou me he mann la e leleana iloko o ka lewa, a kau mai la ke onoano eleele a ka make maluna o lakou aj)au. I;ka wa a na tausani kpa Pelekane e ku akn'ana malalo o ua amana la, he mnu minute paha elima i hala ae o ke kao anā n ka poe i liia' maluna o na am*na, ua hoopuka koke ke keiki alii i kana olelo. E kipu ia aa kino o ka poe e kau ana iluna o kn atnnna, 'ia hooko koke na koa i keia olelo ia wa, me ka bs!;alia ole, he mea weliweli ka hana ia ana pela a lilo r>a kino i mea okaoka me kapokapuka ino loa, auwe! ka hope o ka

mea hana i ka hewa mamua, he hopena ioo kona e hiki mai ana, nolaila, i ko ai ka olelo a Solomona, aia he manawa no na mea a pau loa, mahope iho o ke kipu ia ana, ua hoobuu ia na kino make o ka poe i liia mailuua mai oka amana, ana ho-o ia lakou a pau maloko o kekahi pahu nui huina-ha me na mea kaumaha, a ua lawe ia ko lakou maa kino make a pau loa maluna o kekahi moku kaua a ia ma ka moana, no na mile 150 mai ka aina aku o Farani, a malaila lakou i moe kau a moe hooilo ai. E lawe ana ke au miki me ke au-ka i o ia nei, ua manao ke keiki alii o Beritania pela, i mea e hooo _ . . manao ole ia ai ko lakou wahi i kanu īa ai ma ko lakou aina ponoi, i hiki Ole .no hoi i na koko Farani a pau ke hoomanao ae no ko lakou mau alii, nolaila, ke ike nei oukou a pau e ka poe puni kaao ua lanakila loa ka poe Pelekane maluna o ka lahui noi o ke aupuni o Farani ame ko lakou mau alii a me ka moi. j\la keia wahi o ko kakou kaao, e ike ai oe e ka mea heiuhelu ia Ebala, ke kaikamahioe kaulana o ke Aupuni o Farani, ua pau koa ike hou ana ia ia maloko o keia heiu, a nae kona mau haoa pono o!e, no kamea nona keia kaao. Ua aio ae oia mai kou kiionohi ae e ka mea heluhelu, aole no hoi e ike hou ana oe i kana mau olelo maalea me ka wiwo ole, nana i hoolei aku i ke kaula siiika me ka poka hao maluna o ke kiekie o ka pa oR. Home.me ka makau ole, a henui no'hoi kana mau hana a kakou i ike ae nei maloko o keia kaao aole no hoi oia wale, o kekahi pee o kona ohana alii i hui pu mai me ia a me kana kane a pela aku no hoi kekahi poe e ae i pili ia ia. Nolaila, aole o kakou olelo ana no lakou i koe, e huli ae kakou a nana i ke anoo ka noho ana R. Home ma Farani i moi a hiki i ko□a hopena. Ea neho hou ana oR. Eome i Moi no Farani a kiki i kona hopena.

Mahope o ka pau ana o ke kaua a me kaliia ana o na ?ji o Farani, ua hooponopono hou ia ke ano o ka nobo ana oia ka inoa moi oR. Home, be nni na la no ka nooooo pono ana ioa aiea e pono ai ka noho ana ona makaainaoa o Farani me ko Peleka□e, ma ka hana ana ina pono kaulike mawaena o na aoao elua a na hai ia aku i mua o ka poe Farani a pau, a ua lilo ia i mea maikai i ko lakeu manao. me ka hai aku ia lakou i ke ano o ka noho ana me ke kue ole i na alii o Pelekane.

Aua hooponopono hon ia na kanawai no ia lahai, ikekahi la, ua hoomakaukau ae la ke keiki alii nō ka hoi ana i Beritaoia, a ua hai aku no hoi oia imua o R. Home a me kana lede alii no kona hoi ano, a ua bai aku o R. Home i kana olelo kauoha no' kana keiki | a ma kona mau makua, ma ka hoolilo ana.ia A. R, Home i pani hakahaka ma kona inoa kahina no ko na aina e ma Beritania, a e malama pono ia hoi « ka moi a me ke aupuni o Beritania kona mau makua a me kekahi poe e ae ana i hoohanohano ai malaila imua 0 kona aloiponoi. Pela oia i olelo ai imua o ka hooilina moi o Beritania. Ika hora e2 o ka auina la o kekahi la, ua makaukau ae la na moku kaua no ka hoi ana i ka home, a ma ia la no hoi o R. Home i olelo aku ai imua o kana keiki. E kuu keiki e, i keia la, ke hoihoi aku nei au ia oe me ke keiki aiii maluna o ka moku i ko kakou aina makaahina, ma kahi no aa i hoonoho aku ai ia oe maloko o ke kula nui, malaila oe e ao ai i na mea naauao eao ia ana « na kumu ia oe, nolaila, e hoomanawanui oe mamuli oia mea, oia ke kumu e hiki ai oe i kahi a'u e nobo nei me ko makuahine alii nei, a ke hooili pu aka nei no hoi au ia oe r ko'u inoa kuhina no na aina e, no ko kaua aina, a e haawi aku no aii ia oe i kekahi palapala' hope ma ko'u inoa kuhina no na aina e, no Beritania, kuu aina aloha o'u i noho ai mai kuu wa opiopio a hiki i keia la. E malama hoi oe i kou mau kupuna e tio bo la malaila a me kekahi poe a'n i hoohanoh.ino ai, a i loaa ia oe a rae kou mau kupuna na pilikia ma ke kino, e hai koke mai oe ia maua ma kau !eta, a pela hoi maua ia oe, ioa e loaa ka pilikia kuwaho no ka aina iho a me ka moi, e hai mai eo oe ia'u ia mau mea mamua o ka pilikia i manao ia e hiki mai ana a o na mea i koe aku ia'u ma keia ao ana ia oe, nau no ia e hoolnwa aku, elike me kou nuono ano he pnoo, o ka.paa no ia o ka R. Home olelo ana i kana keiki. Ma r xa hi>ra e 4 ponoi oia la, ua knu aka la ke keiki alii a me A. R. Home maluna o ka moku kaua, ma ia wa i haawi ia ai na iini a ke aloha mawaena o R. Home ma a me na mea e hoi ana 1 ka home i Beritania a na hoonoho ia kekahi ijau moku kaua Beritania ma ke awa o Parisa, ma ke kouoha a ke keiki alii i na'lii moko, na lakou no e malama i ka pono a me ka malnhia o ko R. Home nol& Moi ana ma ke ajjpuni nui o Farani, a ua haawi ae no hoi ke keiki alii i kona aloha hope loa ma ke ki pu ana o ka moku, a liiki walo i kona wa i nalowale nku ai ma koea nla bolo moana. I ka hiki ann aku o ka moku ma Beritonia, ua nui no ka olioli o ka moi a me ke aloha no kona.ike ana mai i kana keiki, a me ko keiki hoi a ke kanaka ilihune i aloha io, a i hoohanohano ai hoi iloko o kona mau la o ka noho moi aoa no ke aupuni nui o Boritania

Ua hoi aku n« hoi o A. R. Honae ma kahi a kooa makuokaoe i olelo ai ia ia maloko o ko kulanui, a me kona malama 110 hoi i konn mau kupuna, na hoomnnawnoui oia i ka imi hou ann i ka naauao mo ka hooikaika io no, o ua lilo oia i mea knulaoa loa ma Boritania no kooa helo opiopio ana iloko o ko ka-

ua me ka poe Farani, mamuli o kon"a kokua ana i ke koko ponoi o kona aina hanau, a ua hiki aka kona kaulaūa ma na aupuni a pau o Europa. Elike hoi mo ke kaulana o kona aiakuakane iloko o kona mau la. a ua kau no hoi ka weli o ua'lii a pau o Europa iua keiki la, aka, ua, kuko ia mai no hoi ua keiki la e kekahi o na aupuni o Europa no kekahi oihana e hooili ia ana ia ia, a ua haawi mai no hoi ka moi o Beritania i kekahi makana ia A. R. Home, oia hoi h| pahikaua hou i kuni ia i kona inoa ponoi a me na pono kaua hoi a pau, a he mea mau hoi ia ia ke hele pinepine ma kahi o na puali koa e nana ai i ka paikau ana, aua lilo ia i mea makemake nu loa nana, a ua komo kino maoii aku no oia ma ia oihana. I kekahi wa - paikau, ua iilo no ia ia ka mati ana i na puali koa ma ke ano paikau, a ua nui kona mahaloia e ka poe Pelekane ma ia hana ana. Mahope |ibo o kona puka ana mai mai ke kula mai, ua kikoo koke aku no ka inoi ia ia ma kekahi oihana hanohaoo loa, aka, ua hoole mai la oia ua koho mai no oia, e lilo oia i alihikaua nui no Pelekane, kona aina i hanau ai mailoko o ka puhaka o Suriana.

Ena h C oa heluhelu, ua lawa paha ko kakou olelo ana no keia keiki, oiai, ua loaa kana oihana nui hanohano, no.laila, e huli hou kakou a nana aku ia R. Home ma, ma ke aupuni o Farani. He alii oR. Home i roakemake nm ia e na makaainana o Farani, ua mahaloia oia no kona oluolu i na mea a pau, me kona kokua i.ka poe i loohia i na poiuo a me na pilikia, i nele hoi i ka- poe nana e kokua mei ia lakou, aole hoi ia lakou wale, i ka poe hoi i hoonele ia i kahi aahu o!e, a me na pono e ae o ke kino, iloko o kona mau la e noho moi ana no ia aupuoi, ua hoala ae oia he kulanei*ma ia auroni. Elike me ko Bcritania, malaila hoi e.ao wale ia ai na keiki a ka poe ilihune me ka uku ole i na kumu. 0 kana wahine alii Suriana, oia kekahi ku~ mukula maloko olaila, nana e ao ina kaikamahine a kela mea keia mea, ua noho oR. Home ma kona ano moi malaila me ke kue ole ia mai e ka lahui o Farani i noho^i 1 alii maluna o lakou, a hiki wale i ka napoo ana o kona la, he 1? makahiki o kona noho moi ana ma ke aupuni o Farini.

Ma ia hope iho, ua hoomakaukau ae oia e holo ma na aupuni eae o Europa.. Ikekahi la, ua hai ae la oia i kana olelo kauoha i ka poe ana i hoalii aku ai e noho pa me ia ma ia anpuni, " E na'lii, i keia la, ke hai aku nei an i ka'u olelo kauoha ia oukou mamua o ko'u kaawale ana aku mai o oukcvū mai, iwaena o ko kakou noho aloha pu ana me ka oluolu, oiai, aole hoi i ike ia kekahi hewa iwaena o ko kakou noho ana maanei, no k& miea, ua manao au e holo i na aupuni o- Europa nei, elauna pu me na'lii olaila; e like me na oihana i haawiia mai ia'u, ua ike paha oukou ia mea ma ko kakou aina, nolaila, ua makemake au e hai aku imua o e na'lii o Pelekane a me na makaainana o Farsni nei imua o ke akea, i lohe ai oukou i ko'a manao hope loa." Mahope iho oka pau ana o kana olelo, ua hai ia keia olelo a Eiva Home imua o ka lehulehu holookoa. Ka luā ana o R Eome i kana ole\o,*a me kona holo ana i Helone. \ I na hora poniponi o ke kakahiaka| nui o kekahi la ae, i ka wa a ka la e pu-a mai ana inaluua ae o ka ili o ke kai, aiafioi, ua Boōmakaukauia kekahi moku kaua no ka holo ana. Ika hora 10 oia la, ike ia na maka&inana a pau o Farani e akoakoa ana malokookekai. hale nui o ke kulanakauhale alii o Parisa; a ma ka hapalaa no oia hora, ua ike ia aku ka moi Riva Home e hele mai ana rae lona nani nni. I hoopuai ia mai hoi e na puali koa ma kona mau aoao, a i hoonanea maikai ia hoi e ka leo o na mea kani, e like me ke ano mau o.na moi. Ia ia i hiki mai ai ma kahi i hoomakauliau ia aole i liuliu iho, ua hai koke mai no oia i kana olelo. Ena 'lii o Pelekane >a me na makaainana a pau o Farani nei, i akoakoa mai maloko o keia hale, mamua o ko'u knawale ana aku me oukou a me ka'u wahioe alii nei, ua manao au e hai aku raa ke akea, oia hoi keia la, i lohe oukou a pau i ko'u manao, nolaila, i keia la e holo ana maua ike aupuni o k»'u wahine nei, oia o Helene, noloila ea, o oukou e na tnakaainana a pau e noho oukou mnlalo ona na 'lii o Pelekane r .me ko oukou kue ole ia lukou. E lilee mo ko'u noho moi ana me oukou iloko o na inaknhiki he 17, no ka me», aia mawaena o ko kakou kaawnlo ana, he kowa nui e mamao loihi loa ai kakou he wahi e hiki ole ai i ka ikaika o ke kanaka ke kaohi mai, nolaila, ina e poino au makeia hele an», alaila, eia no ko oukou alii o kuu wahine alii nei ; ina e haule like ana maua, e ili aku no ka noho nlii malana o ka maua keiki, oia o A. R. Home, ina aole i'a, e ili hou akn no maluna oka moi o Beritaoia me kana keiki, na L lakon no e hooponopopo mp oukou ina mea e pono ai. Aloha oukou, o ka R. Home olelo hope loa keia me ka lahui o Farani, a pau kona olelo ana, oa hoi ka lehulehu a pau ma ko laknu mau wahi. Ua hoi aku la o R. Home ma ma ka hale alii a hiki wule i ke kokoke ana akn i na minute o ka hora elima o ke ahiahi, uakau aku Ia laua maluna o ke kaa, e holo pololei anā i kahi i ku ai o ka moku ma kc awa, a ia laua no hoi i hoomakaukau ai e kau aku maluna o ka waapa, aia hoi, haawi mai la laua i ko aloha hope loa i na mea a pau o ka aina, ia wa i haawi aku ai ka lehulehu i na leo huro, a me na leo mele o na mea kani, i pnana iV, mai rnu kukalii mau lalani hiineni, penei : " E ke 'lii mana e, Kokua ia makoii."

Ma ia hope ilio uo, ua hukiia ae la ka hae

alii o E. Home iluna, oia no hoi ka v.a a ka leo nakolo o ka pu i hai mai ai, oia ka hoomaka ana o ka hana e lilo i ke alii moku wale no, no ka holo ana. oko R. Home hehi hope loa ana keia i ka ili honua o ke aupuni o Farani, i ka moku i mamao aku ai mai ka aina aku, aia hoi, ua lawe koke aku la o Lehua i ka la, ahe mau la ma ka moana ka holo ana o ka moku, ua ku aku la ma Helene, ka aina makuahine o ke aliiwahine Suriana, aua noho loihi malaila no na malama elua, a ma ia hope iho, ua holo aku la oia i Perusia, a pela aku ina aup«ini nui o Europa, ana no hoi i kaapuni' mua ai ma ia mau aupuni nui o ka honua nei, he ewalu malama kona helekaapuni ana, me kahookipainaikai loa ia e na'lii me ka oluolu, me na puuwai i ku i ke aloha mali'nini ana.

A pau kana kaapuni ana i na aupuni nui o Enropa, ua hoi mai oia ahiki maßeritania, aua nui no hoi na mea i ukali mai i kona o hoi ana, aka, o ka mea nui i olelo mau ia e na'lii ame kekahi poe e ae, o ka ninau mai ia ia i kona hoopaaia anai ma Farani, ua hai akū oia mai ka mua a ka hope, e like me ka mea i haiia roa na helu enua o keia kaao, ua ike oukou eka poe heluhelu, a ua lilo ia he mea kamailio nni ia ena mea ā pau. Ia iae noho ana ma Beitania me kana lede alii, he ewalu makahiki o ko laua noho ana ma Beritania, . me ka mau no o kona ano alii, a i ka iwa o ka makahiki o ko laua noho ana ma Beritania, loohia iho la o R. Homei ka mai, a i ka aneane ana e kokoke mai kona mau la

hope, na maopopo ia ia e make ana oia, mamua ae o kona make ana, na hooili oia maluna o kana wahine a me ka laua keiki, i ka hooiliria o ka lei alii o Farani, a mamua ae hoi o ka hookokoke ana mai o na setona hope loa o ka make malena o ko R. Honiekino holookoa, pule aku la oia.i ke Akaa.

" E kuu Akna—e, ke pule aku nei au ia oe, ano, ua hookōkoke mai kou lima mama e lawe aku ia'a ma kahi i hoomakaukauia e oe, a ke noi ae nei au ia oe, e kokua mai kou uhane mana i kuu hanu e noho pu me oe ma kela noho'na lani ma kela ao uani pau ole; ina ua ike oe ia'u, ua pono ka'u hana ana ma keia ao, alaila, e hookomo pu aku oe me kou mau anela hemolele malalo o kou nani a me kou mana, i hui pu aku ai ko'u nhane me Aberahama, ka makua hoi o ka manaoio. A e hoouna man mai oe i kou uhane, a me kou mana nui i na wa a pau loa maluna o kau kauwa alii wahine a me ka maua keiki, a me ko'u mau makua, a me ka moi a me na 'lii a pau o Bcritania nei; i hiki aku ai keia hanauna i na la hope loa o na makahiki e hiki mai ana, a i kaulana mau ai hoi ko'u aina i na aupuni a pau o ka honua nei, a e lawe koke aku oe i kuu hanu mahope iho o ka'u puīe ana. Nolaila iko ai kau olelo ma o kau poe kauwa la, he "Uahu no kc ola i puaiki ae a nalo iho," a e make ana hoi au iloko o ka hoomana oiaio a'u i hilinai nui loa ai, ma kou nani a me kou mana, i .hoomauia aku ai oe i na wa a pau loa, Amene."

Ia Riva Home i puana ae ai i keia hua amene, ua pau koke kona ola, a koe iho la ke kino lepo me Suriana, nana no i n i ke aloha minamina pau ole o kana kane, a ua hoouna mai ke Akua i kona nhane mana maluna o ke alii wahine kanemake i na mea e kapilikii ole ai kona puuwai. A malope iho o ka make ana o Riva Home; ua hai ia aku la ka lohe i ka moi a me na makaainana a pau o Beritania, na komo pu lakou iloko o ke ku'makena me ke kanikau nni o ka aina, ua ki ia na pu, na hookani ia na hele, na hoohapa ia na hae, ua nui ka minaminaia o Riva Home, no ka make ana o ke kanaka naauao. Ua laloa ia ke kino o Riva Home, | na waiho ia kona kino ma ka hooilina alii o |Beritania. i I ka' hala ana onala he kanaha oka wai | hoia ana o kona kino, ua hoolewaia kona kino kupapau me ka hanohano nui loa, ua liiki mai na'lii a pau o Europa i kona la i honlewaia ai, ma ia hope iho, ua lilo koke ka hooilina alii o Farani i kana keiki, a hiki i kona make ana, a ua noho no hoi o Suriana maßeritania a hiki i kona make ana, a mahope iho o ka make ana o kana keiki, ua hoihoi aku ke aupuni o Beritania i ke aupuni o Farani i kolailapoe kanaaina, oia ka pau ana o keia Kaao. He wahi olelo hoakaka imnao ka poe heluhelu, ua ike ae uei oukou i na olelo a pau o keia Kaao mai ka mna a ka hope, ua makaikai ae nei ookou i.kona mau aoao a pan, a ua ike oukon i koua kulana, he Uaao ano kupono i ka nana ana iho, e alakai ana i ka manao o ka hanauna hou i na mla okanoho naanao ana a niena pomaikai e hiki aku ai ka uhane ma kela noho ana lani, nolaila, na hala ka Puulena uia i Hilo, a ua pau ko oukou ike ana ia ia ma keia hope aku. Aloha ou"kou, ma keia pule ae, e puka aku ai ko kakou Kaao hou, ka mea nana e pani i ko R. Home hakahaka, he Kaao ia e pau ai ka makemake o ka mea heluhela, nana iho oe, hu ka mukani o ka pnuwai i ka ua mea he lealea o nei mea he Kaao, ahe mea hoonanea no|ioi ia no ko kakou mau la ma keia honua, na oki au maanei. Ke hoi nei ko Ewa keiki, oiai ua kau ka la ina pali. Aloha no. Mose Manū. Waiawa, Ewn, Oahn, Oct. 7, 1868.