Ke Au Okoa, Volume IV, Number 38, 7 January 1869 — KA MOOLELO HAWAII. [ARTICLE]

KA MOOLELO HAWAII.

NA S. M. KAMAKAU. EELU 94.

NO KA NOHO ALII ANA O KAUIKEAOULI MALUNA O KE AUPUNI, A UA KAPALA. O KAMEHAMEHA 111.

I ka make ana o Kaahumanu ke Alii wahine kaulaua nana i kukulu paa i ke aupnni o ke Akua, ma ko Paeaina; a nana no i hoohuli i-na 'Lii a me na inakaainana ma ka Hoomana-Akna hookahi me ka hookaumaha a me ka hoopilikia ika poe e hele ana ma ka Hoomana Akua e. Ua manao kekahi poe-akamai ma ke kaalau o ,na hale pua kaaona, " Aole na Kaahumanu," no ka mea, ua hanau a puka maka i keia wa, a ua kiko a maka na olelo paoniooi me ka hoalaala i ka hakaka; aka, ua-pomaikai ke Anpuī)i i ke ku kaawale me ka pili hoomana ole, aole e like me ka wa i hala ke poi pu ia e na ale kuwaho, no ka pilikia kakalalo o ka poe hookele oia wa, a ua hooili ia maluna o Kaahnmanu, na 'Lii a me ke Aupuni ka hewa o ka hoomaau ana i ka Hoomana Katolika Roma. I ka make ana o Kaahumanu, ua kupaa na kaikamahine a Kaahumanu ma kana pono i hooikaika ai, ua lilo o Kekauluohi i hoahanau ekaleeia no Kawaiahao. Oia ke komo ekolu ana, Maraki 2, A. D. 1828. A i ka malama o Maraki 1, A. D. 1830, ua komo o Kinau i ka ekalesia, ua like loa no keia

man alii me Kaahumaau ma ka paakiki, a lilo pn ka laaa mau kane e like me ka laaa man wahine alii, a ūa lilo lakou i mau maina no ka lehulehn, koe kuapapa nui a Kaahūmanu. Mahope o ka make ana o Kaahumanu, a he man malama mahope ino. Ia manawa, na huli iho.la ka Moi Kauikeaouli ma na lea]ea*a me ka hewa e like me ka ao-o mau o na 'Lii, aia ma kahi e hookahekahe ia'i ka inakemake o ka naan o na 'Lii, c.ia pn malaila pu ka manao. Ua nui ka olelo ma ke alo

alii a ma Ba kuaaina, na lilo ka Moi Kauikeaonli i k> hoowalewaleia e Kaomi; aole pela ka oiaio-maōli, aole i hoowalewale o Kaomi

Ua komo mua mai ka manao hoowalewale iloko o k"a manao o ka Moi, he hope loa ko Kaomi lilo ana i punahele na ka Moi. I ka wa no e ola ana o Kaahumanu, oia ke kaapnni ana i na mokupuni o Maui a me Hāwaii, a ma Kailna i Hawaii, ua hu ka hewa oke Alii. Ai ka hoi ana a hiki ma Oahu, a hala kekahi mau malama, ua ha loa ae la ua hewa nei i ke akea, a ua ike o Kaahumanu, me na 'Lii a me na makaainana. Ua kinai akn o Kaahumanu, a ua ao akn, me ke ao akir i ka Moi ma ka pono z laua i luhi ai, a i ao aku ai i na makaainana o ka pono o ka olelo a ke Akua, a me na kanawa? a ua Moi nei i kau ai no ke Aupuni maluna ona 'Lii a me na makaainana, " 0 ke Alii me na makaainaua e moekolohe. E hana oia Ika hana oolea." Aole hoolohe mai oke Alii Moi, "He ai kuli ke aloha mai na knpuna." Eia ka olelo aka Moi,E hana no au i ka hana oolea e līke me kuu kanawai i kau ai no ke Aupuni."

Haawi aku o Kaahumana i kekahi kaikamahine alii i wahine mare, aole ae o ka Moi. Ua olelo ia ua liana ka Moi i kekahi hana oolea i hoopai no kona hewa, ua hookaulana ae na haole kalepa ma Honolulu, "Ua hoopaiia ka Moi o ke Aupuni Hawaii ma ke kanawai o na Mikanele, a ua hana i ka Pa Bipi a na Mikanele, oia ka Pa Bipi a Eev. H. Binamu. He Pa Bipi keia e hoomaka ana ma ke kihi hikina akau o ka pa o Pelekane, a holo pololei aku la i ka puu o Puowaina, a iho ma ka aoao hikina o ka puu a holo pololei aku la ma Makiki a ma kai o Kapunahou, a pela aka. oka wa mawaena o Makiki a me Kapunahou; oia i ka Moi, aia hoi malaila ka pohaku loihi kiekie i kapaia o ka Pohaku Keopuolani, a ua hana ka Moi, ua kokua na 'Lii, me kona mau aialo a me n» Holumanu. Eia ka hoi la "He kapu ke kino oka Moi." Kupanaha no hoi. Oia ka wa i komo mai ai na olelo hoowalewale ana haole a me na Kanikela e noho ana ma ke kulanakauhale. Penei na olelo, " Aole o oe ka Moi o ke Aupuni, o Kaahumanu no, ma ko makou mau Aupuni, maliina o na 'Lii me na makaainana ke kanawai; aole kanawai maluna o ka Moi, he kanawai Mikanele wale no keia." Ua komo ka uluiloko o ka Moi, nolaila, i ka make ana o Kaahumanu, ua hulihia okoa ka mokapu'ni o Oahu i ka hewa. N0 KA HŪLI ANA 0 KA MOI MA KA HEWA A ME KA ULO ANA O KAOMI I PŪNAHELE. 0 ke kulana o.Kaomi, he keiki o Kaomi na kekahi kanaka Bolabola, o Moe ka inoa, he aikane na Kahekili Keeaumoku ke kaikunane o Kaahumanu ; a o ka makuahiūe, no na wahine Hawaii o Kahnamoa ka inoa; nolaila, he hapa kanaka Bolabola, a he hapa kanaka Hawaii.

Aole tna ka naauao ko ka Moi makemake ana e hoopunahele ia Kaomi, aole oia i ao ia ma ke akamai a me ka naauao io, aka, he wahi ' ihana akamai ma ka lapaan kana wahi'oihana i makemake ai kaMoi. He WBhi ike i.ana i ke ano o ka mai, a he wahi ike haha, ua ao ia e Boki a me Kaoo, a o ka laua oihana ia me Punahele ko ka Moi wahi ka-

huna lapaau. Ua oluolu ka Moi ke hiki mai o Kaomi i ka wa e mai ai o ba Moi, a me ka wahine a ka Moi; a ua hiki ia Kaomi ke hahai mai ike ano o ka mai, a me kahi laau kupono e pau ai oka mai. Ike kupono oka Kaomi mau hana, a ua ko e like me kana mau olelo; ua komo Jou aku la ia makemake 1 ka manao o ka Moi.

wahi hana i makemake ai oka

Moi ia Kaomi. He wahi kanaka lealea me ke akamai ma na olelo liookaau nia ke alo alii, aua o!uolu ka Moi iaia. Ma keia mau wahi mea wale no i kuleana aku ai o Kaomi ike 'ā!o oka Moi. Ika huli ana o ka Moi raa ka hewa. Ua haawi ae la ka Moi Kauikeaouli i ka inoa kiekie ia Kaomi, "He Moi kui, he Aupuni kui." A loaa keia iooa kiekie ia Kaomi.

Haawi akn la ka Moi ia Kaomi i mau alii koa, a i mau koa kumau "& kiaī no Kaomi. Haawi aku la ka Moi i ka inoa hanohano ia Kaomi. oke Alii, oka poe koikoi ame na aialo o na 'Lii, a me na kanaka i makemake i ka aina, i ka lole, i ke dala a me na mea a pan ake kanaka e makemake ai. Hele io Kaomi la, aia iaia ka mana e hiki ai ke haawi, ake hoaie ike Aupnni. &na 'Lii aina ole, ua hoowaiwai ia e Kaomi, a pela ke kanaka aina ole, a ua loaa ka aina ia Kaomi.

1 ka lanlaha ana o na hana 'lealea a ka Moi Kauikeaouli. Ua hoala mai la na hewa i kinai ia. oka loku o kapo, oka hookamakama, o ka inu rama, o ka hola, ua noa na kapuahi puhi rama; o Waialua wale no ka aina i puhi ole ika rama. Ua nlu mai la na hewa a pau. Ua holo mai la ko Hawaii, ko Mani ame ko Kauai. Ua pau ke kanawai mare ma Oahu; aka, na kapu ma na mokupuni e ae, no ka mea, na ikalka loa na 'Lii ma ia m»a inokapuni i ka hoopai ma ke kanawai e kapa ana no ka Moi Kauikeaouli, a e hoohana ia'na ma ke alanui, ke kui niho, ke ■ > "'"rvhi baka a rne na hewa luiii a pau loa.

Pebga la ka poe Loio ia wa ? Hookoia paha ka lakou ? Aole paha ? I ko'a manao, aole e hoolohe ia mai, o. o ka hoopaa puia'ko paha ika hale paahao. He hoopaakiki alīīiho no auanei kekahi o ua poe ls.

I ka lohe ana o na 'Lii, ua huli ka Moi i ka hewa; aole kekahi alii i aa e kii mai i ka Moi e hoohuli hon ma ka pono; aona Kahu makuahine o Kinan a me Keknuluohi, aole e hiki ia laua, o ka noho wale no ka laua pono, aole e hiki ia laua ke kainailio i ka pono a me ka hewa, Ua kau nui ka manao o na 'Lii; hookahi wale no mea e oluola ai ka manao o ka Moi, aia no a kii mai ke kaiknahine o Hariata Nahienaena, a lawe i Maui i ka Moi, alaila oluolu ka manao. I ka malama o lune i ka A. D. 1833, ua hiki mai o Hariata Nahienaena, ua kii mai o Hariata Nahienaena e lawe i ka Moi Kauikeaouli i Maui e noho ai a pau ka haunaele o Oahu. Ua ae oluolu no ka Moi i ke kaikuahine me ka manao i oluolu ke kaikuahine no ka holo i Maui, a hiki i ka la e holo ai oia ke ahiahi o ka la 21 o lune. Ua kii aku ke kaikuahine a loaa ma Kapamoo. Ua kuikui na lima me ka hoouka iho o na lima o ke kaikuahine ma ka a-i o ke kaikunane. A 0 ka iho mai la no ia a kokoke i ka Hale o Mr. Farani, a no&oi aku la ke kaikunane i ke kaikuahine, e ae mai i ke komo ana raa ka hale o Mr. Farani. Malaila i holo malu ai ka Mo* a nalowale. Ilaila ke kaikeahine 1 uwe ai me ke kuwo leo nui i ke kaikunane I ka hsi ana o Hariata Nahienaena i Maui, 0 Kekauluohi me Davida Kamehameha pu na 'Lii i holo i Maui, a oia ka makahiki i hele ai ua mau alii nei mai Papohaku ma Kaluakoi a hiki ma Maunaloa a iho ma Palaau no Molokai. Eia kekahi kumu i holo pa ai o Kekauluohi i Maui, e holo ana'e kukakuka olelo me na mnkua me Hoapili wahine a me Hoapili kane. 0 Hoapilikane ka mea nana ke Alii, aoia ka leo mana imua o ka Moi, a ua kauoha o Kamehameha 1., " 0 Hoapili ka makua o na Keiki Moi." Oia ke kuleana o Kekaulnohi 1 manao i'-.aika ai e holo i Maui, no ka mea, ua lonolono wa ia iloko oia mau la. E hoolilo ana ka Moi ia Liliha i Kuhina Nui ma ka hakahaka o Kaahumanu; a e hoihoi ana no kekahi i ke alii kaikamahine a lakou. He nui no na kii ana mai a Hariata Nahienaena e hoohuli i koua kaikunane e hoi bou ma ka pono a laua i luhi ai i ko laua mau la opiopio, aka, ua poho kanaiiooikaika ana. NO KA LILO ANA 0 IOSEBETA KINAU I KUIIIKA NUI A I ALII AIMOKU NO 0 OAIIU. 1 ka malama o Novernaba i ka A. D. 1833. I ke ahiahi, ua akoakoa na Kanikela a me na haolu hanohano, o na 'Lii me na Lniia koa a me ua koa; oia ka po e hooliloia'i o Kuini

: Liliha i Kuhina Nui no ke Aupuni. Ikj | ihe maopopo loa ana ona 'Lii ika lilo J i Liliha i Kuhiūa Nui no ke Anpnni; uak/. ■ j mai ka manao anoniooni iloko o Kinau a aie' i na 'Lii hoahanau ooa ame na makua, noka' > mea, o ka lilo ana o Kuini Liliha i Knhina 5 . Nui, a e lilo pu no ka noho alii aimokn p|V ■ ana oka mokupuni o Oahn, a e lilo no o PsS*' ki i hope Kuhina a i Kiaaina no Oahu, a he mau alii hoi kela i hoomaewaewaia i na lii o Kaahumann, oia na kumu i komo mai huluhulnii iloko o Kiuau ma. P : Nolaila,"ua hoouna aku la o Kinau a Kekauluohi ia Ulumeheihei Hoapili, e mai e kamailio pu no ka pono a me ka hewl?] a hiki mai o Hoapili me Kekauai eleele rda| Kinau Hale, aia malaila o Kekanluoh Olelo aku la o Kinau ia Hoapili, " I kii ia'a'a nei hoi paha oe e hele mai, e nana mai i )tā. pono a i ka hewa hoi o ko kakou noho ana.' "I ke aha ?" wahi a Hoapili. "ī he aha matj ka hoi kau, i keia po e hoolilo ia'i o Liliha ij Knhina Nui no ke Aupuni, a o oe no paha ke pono, i o makou e pilikia ana, Boka mea, o kau kaikamahine ia; s ' Knloo ino Ia ke poo o Hoapili ilalo a ?a ae la iluna, olelo akn la,o Hoapili ia Kinau, "He noho hale kuu kai-! kamahine, nou ka hale no ka imi hale, o ke kaikamahine a Kamehameha; he poe ho hale makou." Pane aku o Kinau, " Aia' no paha ma kahi e makemake ai o ke Alii. w Aole no hoi e uoonoo iho i ke kauoha m'ua; • pane aku o Hoapili, e makemake oe ike Knhina Nui'o ke Aupuni nou; alaila nou ia wahi." " Pehea uanei e"Eiki ai, aole alii e komo aku i kuhi o ka Moi,.ua paa i,na koa' me ka pu a me na koa haole, komo aku nal 'Lii he make," wahi a Kinau. ■He pn ki wale mai- no ia." A holo na olelo e hele ia po i kahi o ka Moi ma ka Haleuluhe ma ka : -: Pa o Pelekane. ; - Eia ka poe i hele ia po, o losebeta Kinau,'. o M. Kekoanaoa, elua mau kanaka o Kaniku:, me Kaaipua.. ne ka makaukau; o KekaTiJu-' ; ohi elua mau kanaka *o Halali) : ue Kilinahe me ka makaukau; a oUlumehei- ; hei Hoapili me Kekauai a Kaumiumi. Iko 5 lakou hiki ana maloko oka Pa o Pelekan§, ! ua kupapa ia ua koa me ka pa a \ a o na haole maloko ih'o o ua 'Lii koa me &a'| 2

lio a me na pahi. 0 Ularaeheijsei maoiua a r « - ihf7 na ir~ n '• —-.. .7r-r —ka wehe akuiloko o ka haiKi piukia o Kohnamoa. 0 ka imi ana no hoi o ka hanohano oia poe alii, aole no hoi i manao iho ia.mau kino alii nui loa la ea, a Jw.nkaj_a hes ia mai he kaikama'uine na Ka : mehameha, a kelkenw-Ēakou, ma ka hookolo ana i ka nui mana. X . - • — • I ke kokoke ana o lakou nei i na papakoa 0 na haole, a ike ia inai la o Hoapili me na kaikamahine, a hai ia'kn la ka lohe i ka Moi. 1 ka lohe ana o ka Moi, pa kahea a ka Moi, " He mai—He ma-i—Hele nai-mai—." I ka honi ana me na makuahine, o ka jawe ae lr» no ia me na leo uwe nui, a lohe na haole i ka leo uwe o na 'Lii, i kana hele liilii i kana puehu. I ka pau ana o ka uwe a na 'Lii, a no ka akahi o ike na makaahine i ke Eeiki Moi a lakou. • Olelo mai Ia ka Moi ia Hoapili, " Heaha mai nei kau e Hoapili o onei." Pane aku la. o Hoapili, " I hele mai nei hoi paha makou i ke kukui ae nei o ka lohe, e hoolilo ana oe ia Liliha i Kuhina Nui no ke Anpuni. E pe- ' pehi mua olua ia'u a make, alaila, hoolilo aku oe i kuu kaikamahine i Kuhina Nui, a hooili ia mai ka hewa maluua o'u o ka makua, eia ke kaikainahine a ka irai hale a Kamehameha, o kou kanaka ia, he noho hale aku ka'u kaikamahine no ia nei." Flme mai la ka Moi, "He aloha no au ia laua nei (ia Kinaa me Kekaalnohi). He aloha no hoi an iaia la, o ke kumu o k(s'n aloha ia laua nei, o ka malama o laua nei i kuu pono a ma kuu kanawai." Olelo aku lao Hoapili, " Eia ka'u noi aku ia oe i keia po, e ae mai oe o ia nei kou kanaka, a o na hana a pau o ke aut puni maluna o ia nei." Pane aku la ka Moi, " Ae-r« lohe o Liliha." ī ka imi ana ia Liliha, a loaa aku la ui ona i ka rama; a ua hni pu no me Kinau ma, ua ona ia i ka rama; ia mau la iho, na hui na 'Lii a pau o Hoapili, o Kuakini, o Kaikioewa, o Kiuau, o Kekauluohi, o Liliha, o Kekauonohi a me kekahi poe alii e ae. i|L ua ae pono loa ka Moi, ua hoolilo ia o losfbeta Kiuau oia ke Kuhina Nui, a oia no ljb Alii aimoku no ka mokupuni o Oahu. O jja Papu kahi e noho ai. I ka maopopo lopM» o losebeta Kinau ke alii o ka mokupaoipo Oahu. Ua pau no hoi ko J. A. Kuakini loho Kiaaina no ka mokupnni a me ka Pa/u, a ua hoi aku oia ma Huwaii, no ka mea, [ia no ke alii aimoku o Hnwaii. } KE ANO O KE ACPUXI MAHOPĒ 0 KA MLO ANI O lOSEBIJrA KINAU I KUHINA NUI. jf He mannwa hunnaele lealea loa ka mfnawa i lilo ai o Kinau i Kuhina Nni, ea/lilo na kanawai i mea ole, o ka hakaka mt! ka pepehi kanaka, o ka moekolohe, o ka hokamakama, o ka lnwe lehulehn i na kune i na wnhine, ua lilo ke kanawai mnre i meo ole. 0 ka ona rama mn ke pubi rainii, ua ia a puni ka mokupuui o Oahu; a ka >ae o

a Kaieiewaho, waiho aku ke kanaI '.i. " A Honolul»—poha ka waha ika io 'io." ona 'Lii iloko o keia hana, ahe auuni hou ia no ia Poe Alii. 0 Liliha, o Pai, me kekahi poe alii, me na kaukaualii a ie na Hulumanu, o na 'lii koa me na koa, o a aialo a pau o na 'Lii; aohe au olelo ae, ku aohe moe. 0 Kaomi ke poo " 0 pMoi kui." jloko'o keia wa, ua maopopo ka haipule r io 'o kekahi poe hoahanau ekalesia, ua kuaa loa na hoahanau ma Kawaiahao, aia no e ( man-anaiua haipuie; o Kinau a me Keioluohi'na'Lii, a o na hoahanau koikoi a 3'na heahanau hoomanawanui a pau. 0 ■ k'uma misionari, ua ikaika loa lakou i ka lipai ana i ka olelo a ke Akua, a me ke ao ina.kula, e hoonaauao ana i ua haumana, e i na haumana i Lahaiualuua iloko o makahiki hoohaunaele. Ua like pn ■-la hia Waialua, ua kupaa na hoahanau, a |a. malama ia na kula; aka, ma ua wahi e ae ppeni i) aohe mau hale halawai, aole ian'anaina haipule, a ua make hoi na kula. l3fei kahi olelo a ke Kuhina Nui i hoolaha vn ai ma ka mokupuni o Oahu, i ka A. D. hL : I"E na kumu, e na kanaka, e kupaaoukon ia.ka pono; mai hookiekie oukou. Mai hooP L na'e i ka oukou hana ana, no ka mea, o u'kē Akua hookahi, oia no ke ola, ka |Sna, ka ihi. Oia no nana e kokua ika kakou hana ana. Eka poe kumu, 1 hewa i na haumana ma ka poJ,"e naū3 i ka olelo a ke Akua malaila e ■ho tS.E ka poe kinai rama, e kinai ouP" * me ka ikaika. PTa Kikau." |He nui-ka olioli o kekahi poe i ke aupuni o Kaomi; a o kekahi poe ua nui ka hu'nn u : kaukiuki iaia, ua makehewa ka huhu *JQ« r • ' noka Moi maoli no kā makemake i ka no jka manao uluhua, aole i hookonomai e ko hai mansb, wahi ana. V NO BCA PAU ANA O EE AŪPONI 0 KAOMI. • : vTa'Voa3o ka ohumu o kekahi poe alii i ka paakiki mahope o ka hewa, a ua ieiii.e.pepehi ia Kaomi, a ua hooko il. o'Kaikioewa. Ua kii o Kaikanaka pu no ona o i ka hele ana o Kaikioe^a 'ii O ki~ fupepa keua ae la o Kaikioewa

Kaihuhanuna, e nakinaki ia Kaomi i ke a ua'paa na lima i ke kua; aole o.Kaotai i olelo ae i na koa e pepehi ia Kaikioewa, e Uke me ke kauoha a ka Moi, " 0 ke a)ii e koro»-Lk2J2ale_o_KaoraLS-™aka„'' aole o Kaomi i hana pela, ua-ae afiu e paa ī ke. kaula, a e make paha, e make no. Ua aku la o Kaikioewa ma ia Kaomi iloko o ka Papn, aia no ma ka Papu ke Alii wahine Bt»!iina Nui o losebeta Kinaa. Ika ike ana mai o Kinau ia Kaomi, ua opea ia na ,lfma i ke kua; uwe mai la o Kinau me ka puiwa me ka olelo aku i ka makuakane ia Kaikioewa, " Anwe no hoi oe i hana ino mai nei ika punahele ake Alii—e, a kuhi iamai au e owau pu leekahi i kokua aku i kau hana, e hookuu aku paha oe i ka pona--Dele a ke Alii, o ili n)fi ka hewa malana pu o kakou." • Olelo mai la o Kaikioewa, " Owai aku ke Alii o ke Aupani, o oe no boi paha ka Moi o Re Aupuni, e ae mai paha oe e make ae keia kanaka hoohaunaele ike Aupuni." Ia manawa koke no, komo ana ka Moi Kauikeaonli, ua holo kiki £ku la kekahi koa kiai i kahi o ka Moi ma Pelekane; aia o Kaomi la na make aku la ia Kaikioewa, o kahi kapa o Moi e piii ana i ka ili, o ke ku ae la no ia holo kiki ana ika Papu. Ika hiki ana oka Moi, e paa ana no na lima o Kaomi i ke kajula, o ke kii aku Ia no ia o ka Moi e wehe i 'ke kaula. I ka wehe ana o ka Moi i ke kaula i nakinakiia i na lima o Kaomi; oka lele mai la no ia o Kaikioewa, hakaka me ka Moi, m»lupa malalo, maluna malalo a paa i ka Moi o Kaikiōewa. He nui na olelo i puka ma ko Kaikioewa waha; aohe pano aku o ka Moi ia Kaikioewa. E olelo aku ana o Kaikioewa, aohe o oe ka Moi o ke Aupuoi ke mau kou noho ana mahope o ka lealea a me ka hewa. (He ano pupule palia kekahi o Kaikioewa,) a hemo o Kaomi, o ka puka nku la no ia me ka Moi hoi ana i Kahaleuluhe ma ka Pa o Pelekane. No ka hana ana o Kaikioewa pela, ua kapu loa kahi o ka Moi, aohe kekahi alii e aeia e komo. (Aole i pau.)