Ke Au Okoa, Volume IV, Number 43, 11 February 1869 — KA MOOLELO HAWAII. NA S. M. KAMAKAU. HELU 108. NO KA NOHO ALII ANA O KAUIKEAOULI MALUNA O KE AUPUNI, A UA KAPAIA O KAMEHAMEAHA III. [ARTICLE]

KA MOOLELO HAWAII.

NA S. M. KAMAKAU. HELU 108.

NO KA NOHO ALII ANA O KAUIKEAOULI MALUNA O KE AUPUNI, A UA KAPAIA O KAMEHAMEAHA III.

O Minama-. Kekaulaohi ke Kuhina nni, i kona noho Kuhina ana oia ka hoomaka mua anu e kau p&lena ia ke au o Komehameha II a huli aku i hope, he wa i īke o!e ia e na noho ai aupuni ana, aohe he kumu kanawai ke kilo, a me ke kuhikuhi-pt;uone o ke aupuni. A i ka noho kuhioa nui ana o Miriama Kekauluohi i ke au o K«mehameha III. Ua hana ia ke' kumukanawai mua o ke aupuni Hawaii. He kuhion naauao no keia, a he akaheie ma kona noonoo, a ua punihei no nae ma ko hai akamai, a me ke akamai pahele a ka poe hoonioniolo olelo. Einkekahimea kaulana. I kona wa i noho ai i kuhina nui no ke aupuni, ua hoolilo ia o Eahoolawe, a me Lanai i mau halepaahao no ka poe lawehala i hoopai ia ma ka hihia karaima a me kekahi mau bihia e ae, kipi, o ka aibue, o ke oki mare, o ka pepehi k8naka i ku » ka pepehi o!a, a ane ka 'moekolohe.

ka halepaahao no na kane, aohe i loaa ka meluhia i ka poe lawehala, ua malama aku ke aupuni ia lakou i ka ai, a i kekahi wa, ua pilikia i ka pololi. O ka make i ka pololi, o ka make i ka moana, oa uu. ku ka make i ka moana, mamua o ka make i ka pololi. Nolaila, ua au kekahi poe lawehala mai Kehoolawe i ko po, a pae ma Honuaula, a aihue malaila i ka auwaa o kamaaina, a holo aku ma Ukumehame me Olowa- ' la e aihue ai i ka ai i ka po a hoiakuma Kahoolawe. Ina he laweliala moekolohe ka poe . i aihue i ka auwaa, alaila, aihue i ka ai a piha ka waa, alaila/lawe i ka oi i Lanoi *ma ka pali o Kaholo a Kaumalopau a pae i Kaena, aia o Kaena i ke ahupuaa o Kaa i Lanai o ka halepaahao ia o na wahine moekolohe. Okekahipoekane. ua lawe pu i ka' lakou mau wahine a hoomahuka i na kuahiwi o Maui. Kia^&ek^l'mea^aailana.i k.a nc>ho kuhina nui ana o Minama Kekauluohi, o ka manao ia ena e kiola kekahi mau kaukaualii, o Kanuha me Kinimaka i Kahoolawe. Ua 'pakele o Kanuha i ke kokual/ikaika o J. A. Kuakini ke alii aimoku o Hawaii, o Kinimaka kai hoolei ia ma Kahoolawe, o Kinimaka ke keiki a Kahikoloa, a o Kapiiwi ka makuakane, a o ko Hoolulu kaikaina no ia, a he mau pokii no Ulumeheihei, a o ka palapala kauoha a Ulumeheihei Hoapili ka mea i kapa ia ai he kipi, a no ka pohihihi kekahio na kanawai oia wa, e awiliwili aku ana no i ke aumoe. Oia ko Kinimaka hewa Karaima i hoolei ia ai, he ami makahiki i Kahoolawe. Aka, aole i pau na makahiki, ua kaia e ia no ka hala o ka makahiki eh'ikuO kekahi mea nui kaulana i ke au o ko Minama Kekauluohi noho kuhina nui ana, o ka hiki ana mai o ka moku manuwa Aritemese a me kona kapena o Lapelate, no ke aupuni o Farani. O ke komu nui o ka hiki ana mai o keia manuwa, a me kona kapena Lapelate. Ua ia mai e kona Moi i ke au e noho E">epera ana o Louisa Pillipi no ke aupuni o F»rani. Ua kaulana ke aupuni o Hawaii i ka hoomnau a me ka hoomainoino i ka poe kahunn, a me na haumana o ka aoao Kat<>lika Roma. Ua kaulana ia ma na aupuni nui o ka honua, ua hoomainoino pu ia na kahunopule Katolika a me na kamaaina pu i huli ma ia aoao. Ua welie ia na ili o na wahine, ua nakinaki ia i ka laau, a ua hahau ia i ke kaula, a ua hoohana ia ma kekahi mau hana hoomanaonao, ua hoolahaia ma kekahi mau nupepa na kii o kn poe i hahaua na kua i ke kaula, e na haole e noho aoa ma ke Capitala o Honolulu. O na kii kekahi o ka poe i hoopaahao ia, ua hoakaka ia ke kumu o ka hoomainoino ana na ke Kanikela Mr. Jones Aluli no Amerika. He wahahee kekahi mau mea, a o kekahi mau kumu, ua nui ka poe ike maka i na ha□a hookumakaia. O kein mau hana fea i hiki i ke aupuni o Farani, a ua hoouna mua ia mai kekahi moku manuwa, a o ke Komodoa Du Peti Tua ke alii no ke aupuni o Farani. O keia alii manuwa Farani ka mea i hoouna mua ia mai o ka Emepera o Farani e hana i kuikahi mua o ke aupuni o Farani mo lea Moi o ko Hawaii Paeaina. " E mau ke kuikahi ana o ko Farani a me ko Howaii." I ka hoi aoa o Kamedoa Du Peti Tua, ua ike maka ia i ke kipaku ia, a mo ka hoomanu ia o na kahuna Katorikn Roma, a me ka hoomainoino ia o na haumana Katolika Roma ma ko Hawaii Paenina. Aole ia'ma ka lohe pepeino walo no, aia ud huipuia ma ka ike maka kekahi. Eia ka mea e moopopo ai, aolo i hala pono ao na makuhiki elua mai ko nalowale ana o Komodoa Du Peti Tun. Ua hiki mai la ka moku maauwa AriteroeßO, a me ko kapena Lapalela

no Farani. Ua kauiana keia moku monuwa a me kona kapeoa, i ka hopuhopualulu i ka hoopilikia a me ka hoopai ino i ka lahui nawaliwali. He oiaio no paha ia, aole no nae he mau kumu e ae o ka hopuhopualulu i ka hoopai o kelfra)ii maouwa. Aohe he hihia o ke aupuni Hawaii, mn kana mau hana hooponopono aupuni me ko na aupuni e. Aole i hihia i ka waiwni, a i na moku, a i na mea kalepa a ko ke aupuni Famni,' a me n« kanaka o ke aupuni o Faraoi ma ka lakou niau hana me ke aupuni o.Huwaii. Oka hihia o ke aupuni o Hawaii i koi ia mai e ke aupuni o Hawaii he hihia kahiko loa, ua umi a keu na makahiki i hala mamaa o ka noho hoomaau ana o ke aupuni Hawaii i ka hoomana Kato!iku Roma, a hiki i ka wa a[ke aupuni o Faraiii i koi mai ai e hookuuia.

0 ka boomsau ana a me na hanaino a ke aupuni Hawaii, i hanaino aku ai i na kahuna Katolika Roma o ke aupuni o Farani. r Ua like ia me ka hanaino ana i ke aupuni, a me ka inoa o ka Moi o Farani. 'iNo ka mea, ua hoouna ia na kahunapule mH ka inoa o ke aupuni o Farani. ona koi a kapena Lapelate i koi mai ai eha raau paaku kuikahi i koi mai ai i na'lii o ke aupuni Hawaii e ae aku.

Oia mau pauku kuikahi i koi ia, oia wale no ka webe a me ka hookun ana 1 oa kahuna Ketolika Roraa, a me ka poe i hoomaau ia, e hoohaumana aku iwaeoa o ka lahui holookoa o Hawnii'me ke keakea ole ia. Ua olelo kekahi poe haore u.«- > kaūaka, a me ka poe noonoo me ka noiau, ua kupono i ka noonoo a me ka naauao ko Miriama Kekauloohi hopuhopualulu ana i ka hoaie aku i ke aupuai i oa haok i loaa koke mai ke dala e hookaa aku ai i na tausani dala i koi ia mai e ka mnnuwa o Faraoi. He kumu ia e maopopo ai, he naau aloha oiaio ko Miriama Kekanluohi i kona Moi a me na makaainana, a me ka waiwaio kona lahui e, e noho oua malalo oka malu o ke aupuni o kona Moi i aloha nui ia. Nolaila, ua hopuhopuululu o Miriama Kekauluohi ke Kuhina Nui, aie ke kakali ole i ka lohe a me ka olelo a kona Moi, no ka mea ua kahi i noho ai o kona Moi. O ka manawa kana mea i nana, a i noonoo no ka hala ae noahope, alaila, e hoolele ia mai na poka boma hoopahue hooneoneo ana i ke kulanakauhale, a e hoopau ana i ka waiwai kai lepa 9 kona &-he^kttsnu k Ta e loaa mai ai na moohihia i ke aupuni o kona Moi, a e kaiii wale ia paha. Aka, i ka manao o kekahi poe haole me ka hoopilimeaai wale aku o kekahi poe kanaka, he kuhina hohe wale me ka naaupo o Kekauluohi, aohe pela o losebeta Kinau. He poe kuhina ka poe e olelo ana pela, aole poo manuwa i ka wa e noho kuhina nui ana o Kinau, u« hai ia mai ka manawa e hoolele ia mai ai ka poka, na ike ia ko lakou huhn i ka wa o Kinau, he huhu ma ke kamailio ana, aolei kauoha ia ka moku manuwa e hoomaknukau n» ke kaua, aole i kauoha ia ka manuwa, aole i koi ia mai ma ke kuikahi, a i hano ole ia, aluila o ke kaua no ia.

CJa oi ke akamai a me ka naauao o Kekauluohi mamua o na kuhina haole me ka Lunakanawai Kiekiee noho ana ia manawa. Ina e hoohalike n;i kuhina h»ole me ka Lunakanawai Kiekie eiike ine ka Kauluohi, e ae aku ina koi ana. Ina aole e lilo wole Kamehanieha, aole hoi e poho wale na pu kuniahi me ka pauda a me kekahi mau waiwai o ke aupuni, a o ko lakou mau akamai i hoipapau ai, ua lilo i mea ole, a o na koi u kela aoao ua pau i ka hooko ia, koe wale no ke Kiaiiina o Hawaii, o ko ke aupuni waiwai nui paha ia a na poo aupuni i hoopaakiki ai. Pehea ih.) la ia ? Penei kekahi mau moa i hoolaha ia ma na uupepa a me na buke, e hoohenehene ana i na'lii no ka ae wale i na kuikahi i koi ia mai t kapena Lapalale. No ka makau paha i no pu nui, a me na poka o ka manuwa Farani, ua aeaku na'lii i namea p pau ana i kauoha mai ai. O keia mau olelo, ua ku ole i ka mahaloia Kekauluohi a me na'lii, ua makemake ka manao o ka poe i hoolaha i keia manao, a i hoike i ke akea, aole makemake i ka ae aoa a no'lii, o ko lakou makeinake, o ka hoole i ke kuikahi me ke aupuni o Furani, Ina e kaua ia mai a me na pilikia. Pehea iho la ? Kupanaha io no; eia kekahi mau pauku kuikahi i hoohalahala ia me ke aupuni o Farani.

loa e hihia kekahi kanaka no Farani mai, aole e biki i na'lii o ene na Lunakanawai k« hookolokolo ia ia. Na ke Kanikela Farani e olelo i ka poe Jure haole, a i ole o liooleia e k» Moi o Huwaii i ua poe nei, na lakou no e hookolokolo. Eia ka lua; aole e hiki i ka Moi o Hawaii oei ke hoole i ka waina, a me ka hauni i lawe iu mai mui Farani mai. Ua hana mua ia na kuikahi o ke aupuni o Beritania me ke aueunio Huwaii nei, ua hoohalike ia ke kuikahi o ke aupuni o Faraui, me ko ko aupuni o Beritnnia. Heaha la ka hoi ka mea i hoohalahuln ole ai i ke kuikahi o Beritania. He punalua paha ke aupuni o Furatii, he oiaio no. Aole mau hihia nui o ke aupuni o Faruni me ke aupuni o Hawaii ma keia mnu pauku kuikahi i manao ia, he mau puka liu keia muu pauku kuikahi e poho

ai ke aupuni Hawnii ilalo o ka moana^i«jjHF-- : nu. He mau aupuni okoa na aupunwianā'e hoopiha mai nei i ka rama a me na hale kuni rama ma Honolulu. ona hihia i loaa ike aupuni o Hawaii nei me ke aupuni o Fsrani, ua hihia ma ke ano hoomana a me na kula, ame na auhau ona kula ina wa i hala. I kekahi manawa, ua hakaka p«r»epine na kahukula me na makua mea keiki o ka aoao Katolika Boma no ke alakai ia ma i<a aoao houlepope o na keiki, a na aua na makuamea i keiki o ka aoao Katolika, a ua oki poppoe ia na kihapai mahiai o na niakua e ln a me na Lunakula o ka aoao ua lilo ia i kumu hoopaapaa me ka hakaka, a un hoopii imua o na Kahuna Katolika, a ua hoopii imua o na'lii. O-na Kahuna Katolika. I ko lakou hele ana e kaapuni i ka lakou hoomana ma kekahi mau mokupuni, ua kue enai kekahi mau Luna, me kekahi mau konohi<<i a mau iuna. aina paha, ua hakuka me oa Kahuna Katolike, me ke kipaku ia mai e hoi ma Honolulu, malaila kahi i ae ia, oole i ae ia ma kahi e ae ona molmpuni. 0 Honolulu kahi iae ia ma ke kuikahi, ua lilo ia i kumu hoopaapaa a hoopii imua o na'lii. Ooa kuke a na Kahunapule o na aoao elua ua hookuu ia lakou ina auhau oke aupuni. Ma kekahi mau apana, ua malu ole na kuke a na Kahunapule Katolika, ua kii na Luna Aupuni~e auhau e hakaka, aua hoopii ia imua o na'lii. A pela kela hihia keia hihia i hana ia, a ua hana ia imua o na'lii, a ua hana ole ia kekahi, a ua hooko ia kekahi. Oia ka mea i olelo ia e ka aoao Katohka ''Ua uhai ia ke kuikahi, ua hai ke kuikahi. Ma ka nana ana i ke kumu 0 na nihia i hannia iloko oia au i hala no ka hoomana, no ka hihia a me ka paonioni, oia mau paonioni ua lilo la i mau kumu hoohihia 1 ke aupuni, a ua komo io no ke aupuni i ka hoohihia iaa me ka pilikia, akaumaha, a oia ke aupuni o Farani me kona mau manuwa e kii mai ai. Da hai ke kuikahi! Ua hai ke kuikahi I '" C

No EA LILO ANA O KE AOPONI EAWAII MA KA lima o Lohd George PaDLET MA KA INOA o Beeitania Nui, a ME KA HOOKOŪ ana a ka Adjmarala Pelekane o R. Thomas. Ua hiki hou mai no ua pilikia i ke aupuni Hawaii i na makahiki o ka noho kuhina nui ana o Miriama Kekau luohL i.bala_ao. na makahiki eha o ka noho kuhina ana o Kekauluohi, ua hiki mai kekahi popilikia eui maluna o ke aupuni Hawaii, aohe he popilikia a lohe mai i ke ao aku, oka lilo maoli a kau i kaupaku oke aupuni Hawuii. O ke kumu o keia hao wale, a me keia lima hulu hulu a lima nui o ke aupuni o Borttania, i lima nui hao wale ai i ke aupuni Hawaii, ma o kekahi kapeoa moku manuwa o ke aupuni Beritania ma ka inoa ihiihi o ke alii wahiue o iia aupuni kaulana la. Ma ko kakou ikemaka aita i na komu i hao wa'e ia a: ke aupuni Hawaii e ke kapena moku mauuwa o Beritania/aohe kumu oia hana, be pakaha wale, a he huo wale, eia ke kumu oiaio, o ka manao lokomaikai, a me ka naau hohonu o ke aloha iloko o na'lii, ame keia luhui holookoa. Ua haawi lokomaikai me ke aloha o Kalanimoku i kona pahale muuka o na hale Mahoe (i keia manawa) me ke kumu kuai ole ia Mr. Richard Cbarlton oia ke Kauikela o Beritauia i holo mai mai BolabMa mai e noho i Kanikela no ke aupuni o Berit»nia ma Hawaii nei. Ma ka paiapala a ua Kanikela nei, ua lilo pu me ka pahale o Kaahuinanu o Pulaholaho a hiki i ><a Hotele o Mr. Loka Manini. Ua ike ole o Kaahumanu a nie kona pue hooilina i ka lilo o kela wahi, ua ike no o Kalanimoku a me Kaohumanu, i ke kukulu ana o ke Kanikela i ka hale pohaku o ua Kanikela la ma ka pa o Kalanimoku, mauka pono o na Hale Mahoe, a makai okapa o Mikapalani. Ua hanwi wale aku na'lii j kekahi pa hale ma ka aoao hikina hema o ka pa o Pelekane, a ua haawi aku na'lii i ka aina okoa o Wailele mauka o Mnnoa. Aohe i manao ia ka l»komaikai, he aloha oiaio, i ka poe i kapae ae i ko aloha ma ka lokoino, a me ka awaawa. Nolaila, ua ae no na'lii i kahi o Kalanimoku, ua lilo ia wahi ia Kanikela, a o ka aina o Kaahumana, aole i lilo i ka pnkaha walo ia e Kanikela. Oia hoi o Pulahnlaho. Ahea la hoihoi hnu ia mai i na hooilina o Kaahumanu e noho ae nei ? Aohe no iao na'lii ika booponopono ana a ka Adimarola Gimoa e hlo kela wahi io Mr. R. Charlton ke Kanikela no Beritanii. Oke kumu nui keia a ke Kanikela a me kekahi muu kumu liilii e ae i hoopii ai ike aapuni o Beritania. A e ik<Jauanei knkou i nn kumu i koiia mai ai e Kapena Lurd George Paulet. (Aole ipau.)

Na mea huna o kn liohunu—Heaha ka helud3 o nn iwi pau nle i ka helu ia, na niho a nie na unohi o na ia i na makahiki u pau e hele nei mnluko o nu wahi hohonn n ka Atflanika Pakipika amo ka Iniana. Aulieu la na moku ho nui i ala ia e na nalu o ka hohonu ? Auhea In nn pehaku nui i olokaain e na puu hau nui mni ka aina aku a loko o ke kai ? A owai la hni e liiki ke huli nku i na mea ku pnnuha iloko olnila, na ia hnu, na lnuu i ike ole la, na aneakon o kela mo kein hiio, na moo nunui oke kui a pelu aku. He oinioio na mea hunn o ko hohoou, ua nui e aku ia a kupunaha ao hoi.