Ke Au Okoa, Volume IV, Number 44, 18 February 1869 — HE KAAO NO BAONA HILA. Ka nani oi kelakela o Beletane, i unuhi ia mai loko mai o ka olelo Beritania, a i ka olelo Hawaii. [ARTICLE]

HE KAAO NO BAONA HILA. Ka nani oi kelakela o Beletane, i unuhi ia mai loko mai o ka olelo Beritania, a i ka olelo Hawaii.

HEIAI 4. I kekahi la, hele hou aku la ua keiki alii nei ma na kula a me na ululaao, e like uo me kana hana mau, aka, iaia i bele ai a kokoke ma kekahi muliwai, oiai hoi na kukuna wela o ka la e pelii ana maluna ona, aia hoi, komo ae la oia mal&lo o ka malu o kekahi kumulaau e ku ana, malaila oia i hooluolu iho ai no kekahi mau minute, iaia no e hoonanea ana i ke kolonahe maikai o na welau makani; ia wa, huli ae la oia a nana aku ina 0 a maanei o i.a moliwai nei, ia manawa oia 1 ike aku ai i keia puaa nui e hele ana ma kapa o ka muliwai, a me kekahi puolo e paa ana ma kona waha. Ia wa koke no, kau pololei aku la oia i kana pu. me ka manao e ki aku i ua puaa nei 3 make, aka, i kona hoomaopopo pono ana aku i ka nana, ua kanalua mai la kona lunaikehala no ka ike ana aku i ka puolo ma ka *waha o ua puaa nei; a oia iho la no ka mea nana i liookuemi mai i ke kani ana o ka pu a ua keiki alii nei, a pau wale kona mauao e ki aku iaia. la wa, pili koke ae la oia ma ke kumu o ua laau nei me ka huna iaia iho, no kona manao o ike ia mai oia e ua puaa nei, a oia no ke kumu o koua hana ana pela; aole nae i liuliu, ike aku la keia i ka hookuu ana iho o ua puaa nei i kana puolo mai kona waha aku. Aia boi, noho kukuli iho la ua puaa nei, a ma ia hope, owaka ae la kona waha a kuha aku la ia, oia no ka-wa a ua keiki alii nei i ike aku ai i ka lele ana'ku o ke kuha me he lapalapa la no ke ahi; a he mea hou no ia i kona ike ana, a ma kahi i hanle aku ai ua kuha nei ilnna o ka ili o ka wai, ia wa koke no keia i ike aka ai i na ano i-a a pau e haluku ana ma ia wahi. A mahope iho, hele mai ia ua puaa nei a au aku la iloko o ka wai, a he mau anaua paha i hala iaia, ia wa oia i hoomaka iho ai e luu a hala kekahi mau minute, hoea ae la oia iluna o ka ili o ka wai me kona ano kino wahine maoli, a nalowale aku la kona kino puaa. No ka mea, o ka maka mna keia o kona hoike ana iaia ihq i wahine kino maoli,. a o kona ano a me kena mau hiohiona, ua like no ia_me ka ula ahi enaena e a ana ke nana ' aku i kona mau helehelena mai luna a lalo. (E nana hoi pe e ka mea helnheln i ka mooolelo o ko Hawaii nei kamaeu oia o Kamapuaa, ma Kipu oia i hookanaka ai, a o keia hoi a kakou e ike nei,. ua hookanaka hoi ka mea nona keia kaao maloko o ka muliwai.) I ka ike pono ana o ke keiki alii i ua wahine uei, na lilo ia i mea ano e loa i kona mau kiionohi, e like hoi me ka olinolino 6 ka la i ka ili'o ke kai me kona nani nui, pela iho la ke ano o kana mea e ike nei. Aka, i kona hooiuaopopo ana i ke ano a me na helehelena maoli 0 keia wahine, aole ana mea e hoohalike ae ai me ia, aole nohoi ina Pejekane a poni, aole hoi malalo iho o ka malamalama o ka la, aole no i ke kulana o na'lii aimoku a pau o ka honua nei, a aole no hoi iwaena o na lahai a puni holookoa keia ao. Nolaila, o ka uani wale no o ke daimana kana mea. i hoohalike ae ai, o ka nani a me ka ui i kau aku maluna o kona mau hiohiona, aole ia mamua o na mea kino a pau .o ka honua nei. 0 kona ano a pau, he hiki iaia ke ume a kauo aku i ka puuwai a me ke kino holookoa o ka mea e nan£ aku ana iaia iloko o kona kulana, a aole no hoi he mea lanakila ke ku imua oua. Nolaila, o ka mana i loaa iaia.ma kona kino puaa, ka mea nana e hoolako mau iaia i na wa a pau, a zna kona ano mana no hoi e hookoia ai kona makemake iho, aole he mea hiki ole iaia ke hana—a ke olelo ae i kela mea keia mea, he hiki hoi iaia ke hele ma na wahi a pau o ka honua nei a me ka moana, a pela no hoi oia ke lele aku iloko o ka lewa a hoopuni i ka wa hookahi. Ua olelo ia hoi ma keia kaao, i kona wa ka e hoike kino maoli ai, aole e hiki i na manu ke lele ae maluna ona, a pela no i na holoholona a me na mea kolo a pau, a ua malu like lakon imua ona, a pela aku kona aeo. I ka wa i ike maopopo aku ai o ua keiki alii nei iaio, ua lele koke kā hauli e like me ka owaka ana a ka uila mailoko aku o kona pnuwai iloko o ka wa pokole, a ano e ae la kona helehelena, ia wa no i haule aku ai oia ilalo o ka honua, a oia ka poina ano iaia na manao kino a pau, a waiho iho la oia no kekahi mau minute loihi; iaia nae i ala ae ai mai kona loohia aua no ka mea ana e ike nei, a hoi mai la kona noonooo kanaka e like me mamua. Ia wa no oia i hoomakahon aku ai e nana i ua wahine nei, iko aku la oia iaia e kaulai ana i na lole ana i holoi ai, pela oia i hoomau aku ai i ka nana ana a hiki wale i kona wa i hoi ai, (Nolaila, e kanaailio iki kakou no na kumu o kona hoike ana iaia iho imua o ke. keiki alii ponoi, ka mea i hooliloia i hooilina no ka leialii a me ke kalauno o ke aupuni o Pelekane, i kuma e kaulana ai oia, a o loaa ai hoi ka pomaikai nui i kona makuahine, a i

kumu hoi noiin e oi ae mainua o kona mau kaikuaana, na mea hoi naua i haūa al«lia ole

iaia, a c ko io aua no paha ia manao aua pela, aka, e nana aku no kakou maloko o ka moolelo o keio kaao mai ka mua a ka hope, oiai, ke kokoke nkr t«oī e ike i kana inau ha-

na kupua a pau, pc!i.oi c maopopo pono ai ia oe e ka mea heluhelu.)

Ua noho a hakilo inau aku no ua keiki nei ma keia aoao aku o ka muliwai me kona hoomakaulii nsalie, i ka wa a ka la e hoolei ana i kona wela maluna ona, ua ike koke la oia i ua Baona Eila nsi e noho mai ana iloko o kekahi hale nani, ua like ke ano o ua hale la me ke aniani, aia hoi, puka mai la oia mailoko mai o ua hale nei, a opiopi ibo la oia i na lole anr. i kaulai ai, a poolo ae la a paa. A mahope iho oia wa, hele aku la oia a ma kapa o ka muliwai, a lun hou aku la iloko o ka wai, a hoea ae la-oki e like pu me kona ano kiuo puaa, a nalowale aku Is kona kino kanaka a me kona nani a pau mai kona mau maka aku me ka eliaeha o kona naan.

Ia wa, he mea haohao loa ia na ua keiki alii uei, me kona olelo iho iaia, " Kainoa he wahine ano kanaka maoli keia, eia ka hewahine ano kino kupua, a pehea la uanei oia e lilo ai ia'u," iaia e ualu wale ana no i keia manao iloko ona. I nana aku ko ia nei hana e hoi ana ua puaa nei me ka puolo ma kona waha, o ko ia nei wa no iai hoomakaukau iho ai iaia iho, a hele aku la a hiki ma ke kae o ka muliwai, ke nana pono la keia i kahi e hiki ai iaia ke au aku, a ke hele nei oia iuka a i kai, a hala kekahi mau minute; ia wa, o kona lele aku la 110 ia iloko o ka wai me kona man pono kino a pau, a o ko ia nei hoomaka aku la no ia e au.

laia nei e au ana, alikealike palia o ua muliwai nei, nia hoi, ua aneane mai la keia e paupauaho, a ke papai waie iho la eo oia maluna o ka ili o ba wai, a ke aneane mai la hoi na lima o ba make e hopu iaia, a he mau manao kupilikii kona ia wa, me kona maimo ae i kahi e pau ai o kona pilikia, a i kekahi mea hoi naua e hoopakele mai iaia, a hoomaka ae la oia e uwe kakea me ko leo nui, " E ka maiua, ka mea nana i hana i na mea a pau ma keia honua, ua pilikia au mamuli o ka mea a'u i ike ai i keia wa, a'u hoi i huipu ole ai me ia, aka, o na kuko a me ka lia ana iloko o'u iho, oia ka mea nana i kono mai ia'u e hele aku mahope o kona mehea, aia hoi he mamao kahi i koe a'u e au aku a pae au ma kela aoao, -uolaila, ina wau e poino io ana ina keia muliwai, he nani make ana ia o'u mamuli o ka'u mea i manao ai." '

I A pau kana olelo ana pela, na halawai koke mai la oia me na puaa he lehnlehu \?ale, a na lakou i hoopakele iaia a kau ma kela aoao o ka muliwai, ia wa, he mea kupanaha a haohao no hoi iaja, aole he wahi pulu iki o kona mau lole komo i ka wai, iaia no i kan aku ai ma kela aoao, iawa no i nalowale akp ai na puaa a pau nana i hoopakele iaia mai ona aku, a ik'e ole aku la oia i ko lakou wahi i hele ai, aka, o keia mau puaa a pau ana i ike ai, aiole no oia i paulele nui maluna o lakou a pau. No ka mea, aole e pau kona hoomanao mau ana i kela puaa, oiai hoi, mai loko mai ona i puka mai ai kekahi ukana nui makamae i ike oleia imua o kona mau maka a me kekahi poe e ae oia aupuni.

A ma ia hope iho, hele aku la oia e hookolo ma ka mehen o ua puaa nei i hele aku ai, aole no hoi i liuliu, aia hoi, ike koke aku la keia i kekahi wahine nani luaole e hele ana mamua ona, ma keia ike ana o ua keiki alii uei, hoomauao hou ae la keia, " 0 ua wahine nei no paha keia a'u i ike mai nei i ka muliwai," nolaila, wikiwiki akn la keia i ka hele me ka manao e loaa aku la hoi iaia. Aka, ke pupuhi loa aku la kela i ka hele ana mamea ona, a pela wale no ka ia nei hahai hele ana mahope, a hiki wale hoi i ka wa i uaiowale aku ai ka malamalama o ka la, a hoopunana iho Ia na eheu o ka pouli maluna ona, a oia ka mea naua i kaupale niai iaia no kana mea e ukali nei.

Ma keia hahai hele ana o ua keiki alii- nei ma kana mea i manao nui ai, ua poina loa iaia koua manao e hoi i kona home, a na ka pouli i hoomanao mai iaia ia wa, akalii no oia a manao ae e hoi i ka hale; oiai, ua hooneleia mai oia e kanameai ake nui ai eloaa, ku malie iho la keia rae ka noonoo i kona wahi e pono ai, a huli ae la oia me ka manao e hoi hou ma kahi ana i hele aku ai, me ke poho a luhi hewa o kona mau manaolana. Ia manawa, i alawa ae ka hana oia nei, e kiei mai ana ka malamalama o ke kukui ,ma na puka aniani iloko o ku, pouli, a manao ae keia he hale kahl i ku ai, ia wa oia i hoopau ae ai i kona manao & hoi i ka hale, a hoomaka aku la keia e hele, no ka mea, o ka malamalama o ke kukui ko pailata nana e alakai pono iaia a hiki ma ua hale nei.

(Qe wahi manao hoakaka iki uo ka hale, i maopopo no hoi ia oe e ka mea heluhelu.) 0 keia hale a ko keiki alii i ike aku ai iloko o ka pouli, na 6aona Hila no ia, a oia no ka wahine a ua keiki alii nei i hahai hele aku ai mahope, aole nae keia o kona hale ponoi me kona makuahine, ma kona ano mana wale no keia e hoike nei iaia iho, me ka hoauwana hele ia o keia keiki alii iloko o ka nahelehele, a o kona kino puaa hoi, ua hoi loa no ia i ka hale me kona mama, a o kona mau kino ano lehulehu wale no keia ana e hoike nei, pela e maopopo ai ia oe e ka mea heluhelu, i ole oe e haohao iho'iloko o kou wa .e heluhelu ana i keia koao, a i hiki hoi ia oe ke lioomaopopo pono ma na olelo a me na hana a pau, e huli ae kakou a e naua nku i ka hiki ana o ua keiki alii nei i ka hnle uua i ike ai maloko oia wa pouli ana e hele nei.

Nolaila, iuia i kokoke ftku ai ma ua j hale nei, a nana ae la oia me ka i keia hale, ua ano e loa ia< ko ia nei kiionohi, a o na ano a pau o ua ha-le nei a nie kona mau hiohiona, me he mea la, he aniani wale no i hoopuniia a pau, mai kona kaupoku a hiki ilalo, a pela no hoi ma kona mau'aoao, a iaia hoi i kiei aku ai, e noho mai ana kekahi, wahine ma ka puka komo me ke keiki e hii ana ma kona poli; ua ano a oo nae keia wahine ke nana aku i kona mau helehelena, no ka mea, aole ht)i i like me kana waliinu i ai, hoomnu aku la do keia i ka hele aua a halawai pu nie ua wahine nei, oia fea -munawa i haawi ia'i ke aloha mawaena o laua.

I ka ike ana mai o ua wahine x*si iaia, &a hoomaopopo iho oia, he keiki alii keia ana e ike nei, nolaila, o ka maka mua hoi keia o ko Baoua Hila kamailio ana ma ka olelo maoli e like me ke kanaka imua o ua keiki alii nei; a ma ia wa oia i hookipa maikai ia akn ai e ua wahine uei, a noho ae la l'eia iluna o kekahi noho inaikai, i hoonaniia hoi i na mea gula wale 110, a ua lilo nui ka manao, o ke keiki alii i kanaiia ana i na mea nani a pau oloko o na hale uei, me ka iho iloko ona, " He makuakane alii nui hoi ko'n, ko mea noua ke aupuni o Pelekane nei a puni, aole nae au i ike i kekahi hale e like pu mekeia," aole no hoi i liuliu ibo, ike aku la keia i kekahi mau kanaka opiopio elua e hoomakaukau mai ana'i na mea ai a pau maluna o ka papaaina, a halawai mai la keia me ke,aU o na mea ai a pau loa. ! A ma ia hope iho, hele mai la ua wahine nei a olelo aku la i ke keiki alii, " Ano, e hele koke oe e ai i keia wa me a'u," aku la uo hoi keia. Iloko oka wa a laua'e ai ana, ninau mai la ua wahine nei iaia i jīona wahi i hele aku ai, a me ke kumu o kooa liiki ana malaila, hai aku la no hoi keiaj" mai ka mua a ka hope, (ua ike hoi oe e ka|mea heluhelu i kana hana o ka hele ukali aba a wale ilailo, a e like no me ka hai ia ae nei mamua o keia kaao.) Pane mai la ka mea haku hale, " Oikau

mfc.i c hai mai nei ia'u i keia wa, aole n<j hoi au i ike niaka iaia, aka, ua lohe wale nae au i ua wahine puaa la au e olelo mai nei |a'u, a he makemake hoi paha wau la e ike jiono iaia, eia ka liewa nai, o ka manawa kaa|vale ole hoi, aole hoi he mea nana e malama ta'u keiki, ina la paha o ka wa e ola ana o kuu kane, ina la ua pono." (Aole auauei de e manao ibo e ka mea heluhelu, he mau olelo maalea wale no keia me ka hana hoopaeaohao a ka mea nona keia kaao, aka, peld io no paha kou manao. ua like pu no koulme a'u.) Mahope iho oka pau ana oka ai ana, lawe aku Ia ua wahine nei a kuhikuhi i ke keiki alii i kona rumi moe, " Eia kou runi e moe ai, ua makaakau no ina mea a pau loa no ke kino no kon moe ana." Ia wa, īuna ae la keia i na mea a pau maloko o na moe nei, aole ana mea i ike.ai ma kona liale alii iho, pela wale no lana nei o ke kamailio ana a hiki wale i na hora o ke aumoe. Ia manawa keia i hooluolu iho ai i kona mau lihilihi, a ume holookoa aku -4a ka aiumoe nui me ka hiolani ana iloko o ka malu"hia, a hiki wale hoi i ka wa i hohola mai af ka o ka Ia maluna o ka honua; ia wa, ala ao la oia a holoi i kona inau maka me ke kawele, a nana aku kein ua makaukau na mea ai a pau maluna oka papaaiua. A hele aku la oia a ai ai pu me ka haku tnea liale, iaia nei no hoi e ai ana, o kona ike koke aku la no ia i ka wahine ana i hahai mai ai, e ku ana ma ka puka owaho o ka pa o ua hole nei, ia wa no oia i ku koke ae ai iluia a hele aku la, me ka hoopuka mai hoi i ka huaolelo i ka niea hale, " Auhea oe e ka haku hale, ka mea nana i hookipa aloha aku ai i ka mea auwana me kou ahonui a moe ms ka malu o koii hale i hanaia me ka hanohaūo, a nolaila, aia ua wahine nei a'o i hnhai mai ai iuehinei, a ke ike pono ae la oe i kono inau ano a pau, 110 ia mea, e hai mai oe ia'u i ka uku o ka rumi a'it i moe ai i keia po." Pane mai la ka mea hale, '.' Auhea oe eke alii, ka mea hoi uona keia noho maluhiaana malalo o ke aupuni o kou- makuakane, aole o'u makemake e haawi mai oe i ka uku no kou moe ana ma kuu hale nei, no ka mea, aole paha i oi ae ka nui o kau dala niamua o ka'u e waiho nei, nolaila, aole oe e uku mai ia'u no ia ano, a ina oe e makemake i ka'u mea e hai aku ai iinua ou, a oia ka ukn oi loa mamua o ka nku dala, oiai, ke ae oluolu mai nae hoi oe i ko'u manao e noi aku ai ia oe." " E hai mai no i kou manao, a ioa lioi he mau mea ku i ka oiaio a me. ka pololei, alaila, he mea hiki no ia mawaena o kaea a i elua ke noonoo rpe ke akahele, oiai hoi, eia au malalo o ka malu o kou home kahi i noho ai," wahi a ko keiki alii.

1 mai la ka mea hale, " A pehea no hoi oe e lilo i kane na'u, a ua ike pono iho la no oe i ka hale & me na mea maikai a pau, a o ka hale no keia noho.iho, oi hele ole na wawao ike nlanui." I aku la hoike keiki alii, "Ua maikai no kou manao e ka moa hale, alia hoi oe e pulale mai, e aho hoi e hoopau a£ aif i ke kuhihewa, aia hoi au a ike maka -iaia, alaila, paa ko'u manao 'a'na nona, aka hoi, be manao no ka hoi kou e ka moa hale, i hea la hoi oe noi mna mai ia'n ma ka po nei, oiai, ua nalowale hoi ku'a mea i hah&i mai ai iaip, iua Ia hoi ua hookoia kou niakemake, aka, e kali a mahope, alaila, e kamailio pu hou kaua no kau mea e noi mai uei, e lilo au i kano nau, a pela hoi i wahiue na'u." (E ka mea heluhelu, o ka hookoia ana aku keia o ka mea a ke keiki alii i ukali ai mahopoona, a he man hona hoohunahnna wale no koia a uu Baona Hila nei imua o Lcaen*vc. ( Aole i pau: )