Ke Au Okoa, Volume IV, Number 44, 18 February 1869 — Ke Komo-lima maka Popoki. KA MOOLELO O UA KOMO NEI. [ARTICLE]

Ke Komo-lima maka Popoki.

KA MOOLELO O UA KOMO NEI.

Mahope iho, haulehia iho la au iloko o ka hiamoe, no ba maluhiluhi a me ka eha kekahi ike kai alnpeia ana mai ena koa. Puoho ae la au, aewe 4 nani knu rnakau, kokolo mai la be anuanu, a ke kiki holo iho la na kulu hou mai kuu lae iho, i kuu ike ana ae, he moo nui kai komo mai iloko, ma kekahi o na puka-

puka liilii o ka pohaku, a e hookokoke.ae ana kona poo i ke hola waiu, ;i mahope o kona inu ana i ka waiu, ai ae la oia i na hua ai a pau, alaila, haliu mai la oia a nana pono mai la ia'e. Manao iho la au, o ko'u pakele wale no ka hoololo loa ia'u me ka moe malie, ahe hora weliweli maoli ia, oiai e lehapono iho ana na maka eua moo nei maluna o'u. Kiei mua mai la oia i o'u mau maka, aka, hoopaa ae la au i kuu hanu, a knhihewa paha ia he kii pohaku an, a i ole ia he mea like me ke kanaka« nolaila, lele ae la na moo nei a moe iho la maluna o kuu umauma, me ka pokaa ae a poepoe i kona kino, a'o kona poo iwaenakonu, maluna pono o kuu umauma. Ualike na hora me lie mau minute la, aka, mahope iho, lohe aku la o Crampton i ka rehe mai o na kapuai wawae o kekahi mea, me he kanaka la, oaka ae la kona mau inaka, aia hoi, he kanaka e kn ana, me konamau manamanalima i hoopa ae i na welelau o kona mau lehelehe ; e puka hou aku ana iwaho me ka palanehe ole o koua mau wawae. 0 ua kanaka la i hele mai ai, oia do kekahi hoa o ke -alii. Ma ia hope iho, komo hou mai la oia me ke bola waiu mahanahana, a kukulu iho la ma kekahi kihi o ka rumij a holo aku la oia e pee. Holb mai la ke ala o ka mahu o ka waiu, a ia wa i puoho ae ai ka moo, a lele aku la i kahi o ke bola waiu e waiho ana, e iūu ai i ka waiu. A i kona mauawa e inu ana, holo mai la ke alii Hinedu a hahau iho Ia i ka moo, aka, i kona wa e oni ana, ua pa o Crampton i kona kino a maule iho la ia, a pela oia i waiho maule ai no kekahi manawa, a i kona wa i puoho ae ai, e waiho ana oia iwaho o ka hale, a luai aku la oia no ka hoopailua. TJa malama maikai ia mai nae oia e na kauwaHinedn, a hanle hou aku la oia e hiamoe no kekahi mau hora.

I kona wa i puoho ae ai, e kokolo mai ana na ea hnihui oka po, a iluna hoi o k'e kaa hale kahi i holo ai. Hāawiia mai la kā wai e inu nona, a hoi hou iho la oia e hiamoe, no ka nawaliwali a me ka ohea i ka luai, aōle e hiki ia ia ke hiamoe lealea, aka, ala ae la ia, a i kona huli ana ae, e ku ana he mea kino loihi me ka uhimaka.

Nana aku la o Cramptona ia ia me ka hoomaopopo ole i koua man ano, aka, wehe ae la kela i kona uhimaka, a ike aku la o Crampton i ea hiohiona nani o fee kaikamaliiDe alii, me he m'ea la, he anela oia nōloko o ko" na mau moeuhane. Haman' iho la o Crampton no kekahi manawa ē knkakuka aiia, he moeuhane onei keia? Aole, aole, ua.aui ae. na hora hiamoe niponipo, a ke o mai la na kukuna malamalama o ka la, a o ka malu hoi o na laau, ke uhi iho la i ke alanui a lakou e hele aku ana.

No ua mea nei ka nani a'u i manao ai, oia ka oi o ka ohana Barahamina, he kino loihi maikai, a pio mai la kona poo i o'u la, me he tohe ana la o ka wilou uwe, (weeping willow, ka inoa o kekahi ano o ka laau wilou.) He veleveta omaomao koua kaliki o luna, i kinohinohi pu ia me ke gt>la, i uhiia mawaho iho me ke kihei olenalena. He'mau pihi daimana ka mea omau ma kona umauma, i okomo ia iloko o ka emerala ; a oiai hoi, e halii aku ana na opi o kona lole iluna o ka lepo me ka momoe maikai. No kona hiki ana mai iloko o ka hora i manao ole ia e a'u, ua ane pahaohao iho la au, aohe a'a e kamailio aku ai, aka, paa ae la kela i kona mau manapianalima i kona waha, a hoopili mai la i kuu pepeiao. Me ka leo haahaa i pane mai ai oia ma kana oleIo ponoi. " Owaa no ke kahuna wahine o ka luakini 0 lugenauta, a o kuu makuakane ke alii L o Sikiuede. Ua lohe au i ke ano o kou hopu pio ia aua, nolaila i manao ai au e hoopakele 1 kou ola. 0. ke komo a'u i haawi aku ai ia oe, he komo kupua ia, a nana e hoomalu i na ino a pau e ili mai ana maluna o ka mea i loaa ai ia. Ua kui aku no hoi kona kaulana i na lahuikanaka a pau o Hinedu nei, aole hoi he mea e aa e hoopoino wale ia oe, oiai oe e komo ana ia ia. He mana nui ko'u malnna 0 kuu mau ohana a pau, mai kuu kulana a'u e ku nei, aka, aole o'u mak£make e kueakea aku i kuu makuakane. E laweia ana oe i kuu luakini, a e hoonohoia hoi malalo o ka malama ana a kekahi onakahuna ; aka.mai maka'u oe, na'u no oe e hoopakek aku, 'o ka hoomanawanui wale no ka pono." Huli ae la ua kaikamahine nei e hele aku; aka, manao iho la'au o ka wa kupono wale no ia o hiki ai ke komailio aku, nolaila, kamailio aku la au i kekahi mau huaolelo hiki ia'o ke olelo ma kana olelo ponoi—a ninan pu aku la no hoi au no kuu huipa—■. Akaaka malie mai la kela, a kuhikulii ae la ma kuu aoao i ua huipa nei a me ka pahikaua, a mo kekahi mau mea e iho i pili ia'u ; huli ao la ia a hele aku la, me ka waiho mai 1 kekahi mau huaolelo o ke ahonui ia'u. A hala aku la kela, waiho iho la au iloko o ka lia moeuhane, mc ho mea la, ua a-a pono aku la na koii aua o ko'u pauwai i na lihililii o ua mea nani la i ku papio mai ai ma kuu aoao, kn waiho la na panapana malio ana o kuu manaolana iloko o'u, me he leta la i paa ilo-

ko o ka wahi a ua ane hakukoi mai la no hoi au i kela a me keia miuute, no ua kaikamahine nani lua ole nei o kekulana kiekie, a he kahuna wahine pegana hoi. 0 ! nani ka mamae ina eha o kuu manao. Me he mea la e nana aku ana au ia ia meheipoalohala na'u no na makahiki he nui. A ma kekahi hoi, me he mea la e hilinai aku ana au o ko'u Hoola, no ia e hoopakele ae ai ia'u mai na pilikia a pau i loaa ia'u mo kona aina. Aka nae, ke kupa mai la imua o'u na alina hoowahawaha o kana mau ano hoomanamana, me be mea la, e koiia mai paha auanei au e e kulou aku imua o ko lakou mau akuakii, a e kupee iho hoi i ko'u mau kuli imua o ia mau mea :—A ! A ! Aole ! aole no pela, he kuko wale iho no ia na ka manao e au ana i o a ia nei. I ka hala ana'e o kekahi mau hora ia makou i ka heleia, hoea mai la imua o makou ke alii, ka makuakane o ua kaikamahine nei; a ninau mai la kana unuhi olelo i ko'u ano oluolu, (no ka mea, ua hoomeamea aku la au, aole o'u ike iki i ka lakou olelo,) mea aku la au ua pohala ae au. Hoomaka hou aku la no ko makou hele ana, mai ia po mai, a ua wauano no hoi, ike aku la makou i ka luakiai o lugenauta, me kona lowela kiekie, e oi ae ana maiuua o na ululaau uliuli e hoopuni ana ia ia ; a oiai hoi, e loheia mau ia sku ana no ka ikuwa mai ana nalu hawanawana e kua—poi mai ana i na lae pohaku o kahakai, i kela ame keia minute.' Ua olioli loa, a pomaikai no hoi au i ka hoi hou ana mai o ko'u ikaika ia'u, a hoolana ae la au ia'u iho iluna e nana aku i ke alanui akea a ko Hinedu poe i hana ai, he haneri iwilei ke akea, e inoe pono aku ana a hiki i ka luakini o lugenauta. Ua ku lalani ia ma na hai o ua alanui nei, na hale o na kahnnapule o lugenauta—a aia hoi malalo ona malumalu o na laau Beniana, na puulu lepo, (na laka olohelohe,) e noho wale mai ana me he ilikini 'la; ua hiliia ko lakou mau lanoho", a e pukuku.i nui mai ana na lima. Hoomau aku la no makou i ka hele ana, a hiki i ko makou komo ana aku. malalo o na kaola o kekahi pa nui kiekie. Owau wale no ka haole e laweia nei e na Hinedu —alawa iki ae la au i ke akuakii a lakou e hoomana ai—pela wan i laweia aku ai a hiki i kekahi keena i hoolakoia me-ko ka Hikina mau mea nani. .Aia malaila, he punee no'u, he moena, a me ke kauwa nana e lawelawe mai. Ua oluolu ko'u noho ana, aka, aole au i noho ine he malihini la i hookipaia aku, aka, e like no me ke pio ; no ka mea, he koa ku mau kai kukuloia ma kuu puka komo, malaila e kiai mai ai ia'u i ke ao a me ka po. Pela au i hoopaaia ai me ke ano pilihua. Ua aeia mai'ane holoholo mawaho iho o ka lahai, me na koa eiua e ukali ana māhope o'o: ■ ; 0a makemake nui loa an e ike i kekahi mau mea e ae no ua luakini kupanaha nei, a'u i lohe wale ai no mai ko'u wa uuku mai, a akahi nae hoi au a ike eeaka. Ua hoao iho la.au e kamakamailio akn me knu mau koa nana e kiar, a hahai mai no laua ia'u i kekahi mau mea. Ma;muli o ka laua hahai ana mai, i hoomaopopo ai au i kekahi maa ano o ua luakini nei ame kona kukuluia ana. Ua kuknluia ua luakini nei he mau haneri makahiki he nui mamua akn o Kristo, i kapaia " Ka Luakini o Seri leva," oia hoi o lugenaute, (kekahi

inoa,) aka, na hoohioloia a kuknla hou ia, a he nui na manawa i kukuluia ai, a ua hoopaa loa ia i ka M. H. 1198, na ka MoißalimaDcve, o Orisa, oia ke alii i haawi he iwakaluakumamalima haneri tausani dala īio ka hana ana. He nui wale no da akuakii o loko oua luakini nei i hanaia ai, rae ko lakou mau kahuna pakahi, aka, o lugeaaut& nae ke akua nui, oia hoi o Yisenu—o ke akua oke ao nei ke ano. 0 kekahi mau akua e ae, o Budeo kona kaikaina a me ko laua kaikuahine, me Subadara, ua hoomana like pu ia lakou. Elua hele ana o keia mau akua i ka makahiki, ma ka la i kapaia, ka la ahaaina o Rata lataua. He umikumnmamalima tausani ka nui o na kanaka nana e kauo ke kaa o ua mau akua uei, aia a paa ka hale i hoomakaukauia no lakou e auau ai, alaila, hele nui ; he wahi hookahi mile a me ka hapaha mile ka mamao mai ka luakini aku o lakou. Iloko no nae o ia wahi pokole, ekolu la, alaila hiki.

Hala ae ana nala a me na pole o ko'u noho ana ilaila, ano pilikia loa iho la au i ko'u hoopaa loa ia aka, ua paulele nui aku no au me ka mauaoio i na olelo a ko'u uwao, me ka hoomanao i kana huaolelo hope loa i waiho mai aiia'u, " E hoomanawanui." Uaike maopopo iho la au i ke kauwahi e hiki ai ia'n ke pakele, aka, he oi ka pono o ko'u noho hoomanawanui mamua o ka holo malu ana. Ua haohao loihi no hoi au i kahi i noho ai o ua kaikamahine alii nei, a eia la oia i hea no keia mau la loihi a'u i noho pio ai ? 'A i kekahi la, loaa mai la'ia'n kekahi mau hiohiona o kona aloha, ma ka haawiia ana mai he mau bube heluhelu na'u ma ka olelo Beritania, ua apo koke iho la au me ka olioli, no ka mea, o kekahi kokua nui keia o ko ke kanaka noho hemahema ana, ona buko. Ua haawiia mai ua mau buke nei ia'u me ka hai ole ia mai i kekahi mau huaolelo.

A, ma ia hope mai, i kekahi po, hoala ia mai la au e kekahi me ke kauoha mai e hahai aku au mahope ona. Hoolei mua mai la kela i ka nhi mnluna o'u, mai lnna a hala ilalo, me ka owili mni a paa i kuu kino. Alakai malio mai la 110 hoi oia ia'n ma kuu lima me ka palauehe{ 010. Hele ae la maun ma kekahi mau ala loloao ka hale, alaila, pii aku ma kekalii mau annunuu mabela : a tna-

waeaa aku hoi o kekahi inau alapii wili, a hiki i ko maua komo ana aku iloko o kekahi keena nui akea, i puia o loko i ke ala o na wai rose e kilihune mai aaa iloko o na ipu wai pipii. Ua hoopowehiwehi ia ka a ana o ke kukui o oa keena nei, ua'maikai a nani no hoi o loko o ua wahi la i ke kahikoia i na mea nani oko ka Hikina, a o ke ano o ua keena nei i ka nana aku, he keeua waho mai no kekahi mau keena aku.

Malaila i haalele iho ai ke alakai ia'u a hele aKu la oia ma kekahi keena e aku ; no kekahi mau minute pokole wale to, hoi hou inai Ia oia, a loheia aku la no hoi ka leo hawanawana maloko mai—a alakai loa ia aku la au, a aia ka ! imua o Relia Sala Sooda, ke kaikamahine alii nani a'u i ike ai i kekahi mau hebedoraa i hala uiamua.

No ke olinolino loa o kuu mau maka i ke kukui, e malamalama inai ana mai na ipukukoi gula mai a me ke dala, nolaila, aole au i ike pono loa ae i ke ano o ua keepa nei i kinohi, ame kena inau kahiko. Aka, mahnpe iho, i ka pau ana a£ o kameapoliuliu kukui, ike ae la au i ka pale luna kiekie, i hanaia me na pio uliuli, a e hulali mai ana hoi na hoku gula kikiko iloko o ua mau pale luna nei. 0 kona mau paia, he silika i milo pu ia me ke gula, i ulanaia me ka lau a me ka pua.

0 ka moena Kerenauma huluhuln maikaī loa be Kalii ana a puni ka papahele, a iluna hoiokekahi puuee noluuolu kahi i moe hilinai aku ai ua kaikamahiuealii nei, ca kinohinohi ia kona umauma, kona poo a me na lima, e na pohakn makainae he nui, ke gula, daimana, ka momi a me ke topaza. He lei ai momi kona e lei ana, noloko mai o na momi maikai loa i loaa ma Banrein, a e alohi mai ana hoi ke daimana i okomo pu ia me na rubi ma komau pepeiao, a iloko hoi o na wili.o kona lauoho lupalupa, e kamoe loioa ana mai ka piko mai o koua poo a aneane no e hiki i kona mau wawae. Ua nakinaki ia me_ na kaula g-ula, a ua kikikoia hoi me na pohaku makannae he nui.

0 keia man kahiko a pau a me keia mau kahiko hoonani, he mau mea no ia e hoike mai ana ia'u i ke kilakila o kona kulana, a i ka hanohauo uo hoi o kona ano alii. Owau, o Captaiu Crampton, ua lohe wale no au i ko'a mahaloia mai, be alii mauuwa mikioi au ma ke komo lole, a hiehie.hoi na ouli o ko'u man kipoohiwi. A ia'o e maalo ae ai imua o na puulu Hinēdu, ua lohe aku an i ko lakou a—minamina mai ia'u, me ka makee i ko'u nani, a e lilo ana paha āu i luahina ka make; aka, aole nae au i haaheo no ia mau. hoomaikaiia mai, a, aole loa no hoi au i ake hoiooi ae ia'u iho, i mea e kohu ai ma ka hookano ana—a ia'u hoi eku ana imua oke kaikamahine alii, ua hoonaaupoia paai la ko'u lunamanao i ka'u mea e hana. aku ai imua ona, oiai, me hekuahu la ia'o kaihikapu waiakua, e hiki ole ai ia'u ke waie &e kJ

mea kn ole ika mea i makemakeia. Ke'hakukoi wale la wan i ka'a mea e hana aku ai, a pehea la au e haawi aku ai i man huaolelo mahalo a .mē' ka hoomaikai' imua ona, ua_ ku-ia mai la au i keia mau kukakuka aua, me he kuāaina la no ka nahelehele iahiu.

Aka, inē ka malie a me ke anolokomaikai, i kuhikuhi ae ai kela ia'n i kekahi nōho aia kona aoao iho-; oiai na mea ono a me ka ' waina, (mai ka malawaina mai o Niaapo»,) e halihaliia mai ana e na kauwa, me na hua ai hoi o kela ano keia ano. (Aole i pau.) Ua ike iho makon j kekahi pepai haiia mai ai ka lono mai Inia mai, ua loaa ia Dr. Bhau Dajee, ka laau e ola ai ka lepera. Ua oleloia, he omi rnau ano mai lepera ana i hoao ai, a ua pau lakou a pau i ke ola. Ua hoike ia. mai no hoi, ehikn, a ewalu ana mau mai hou e lapaau ner, a ua manaoia e loaa ana no ia lakou ka haawina like i loaa i na mai mua ana i lapaau ai. Ua laweia na kii pohaku o na haipale a me na kea e ku ana ma na kihi o na alanui o Sepania, mai ua man wahi la o lakou i ku ai. Ua manaoia ma Belegiuma, e anhauia aoa na kane a pau i mare ole i ka wahine, ke hala na makahiki he kanakolukamamalima mai ka hanau ana. Ua hoike ae o Mr. Winloeha, ke Kumu o ke Kulanai o Haravads,ua ike oia i ka a ana o kekahi lua pele iloko o ka mahina, i ka po o ka la moa o Dekemaba iho nei a me ka lua. Ua hooiaioia keia ike a Mr. Winloeh, e kekahi poe kilo hoku e ae. Iloko o kekuhi ahaaina hala nui mai nei o PBrisa, ua paiia na palapala kono i na hoa ai maluna o ke silika leeokeo, ua hoalaala ia h°i na wahi leto, a o na palapala, aa hoohinuhinuia me ka wai g*ula. ona kanaka ono koikoi o ka aina me na ona milionakai konoia aku, a hookahi lede, o ka nui o ke kumukuai 0 na pohaku nani maluna ona, he $200,000. Elua guinea ke kumukuai o ka buke a Yitoria no Sekotia, oia hoi hookahi Bilina okoa 1 koe, alaila, ahiku dola ponoi. Ua hoopuka ae hoi kekahi kanaka lealea, i kana mau olelo hoakaaka, ika i ana, " E hoopuka i nupepa o ka « Hokuwelowelo' ka inoa, me ka pnka mau o ka huelo kaao hou i kela ame keia pule." I ko makou manao aole e hiki ia ia ke hoopuka i ka nopepa o keio ano, aia paha a kii aku oia i ronu Pake ka poe nana e kakau i na manao no ua na- '/ pepa nei ana, i lako man ai oia i na hutlo(\ h°u i kela a me keia pule, mailoko mai o ko lakou la mau poo. / Ua hoikeia mai, ekolu haneri ka nui o n J wahme ī puka mai, mai na Kula Kauk*» W o Amenka, a ko lawelawe nei lako* nia i1 oihana.