Ke Au Okoa, Volume IV, Number 51, 8 April 1869 — KA MOOLELO HAWAII. NA S. M. KAMAKAU. HELU 110. NO KA NOHO ALII ANA O KAUIKEAOULI MALUNA O KE AUPUNI, A UA KAPAIA O KAMEHAMEHA III. [ARTICLE]

KA MOOLELO HAWAII.

NA S. M. KAMAKAU. HELU 110.

NO KA NOHO ALII ANA O KAUIKEAOULI MALUNA O KE AUPUNI, A UA KAPAIA O KAMEHAMEHA III.

I ko laua hoi ana i kolaua aupuni i hoouna ia aku ai i mau kanaka make, i raau kanaka luhi, i mau kanaka pilikia; ua komo kahi apana onihinihi i ka waha o kekahi o laua, a e aho ia ua kamau iki i ka la luu loli, aole nae ia o-ka uku kupono o ko laua luhi ana. O ka lua o laua, ua haalele e i koa kanaka, na lilo e i ke ala a ka hewahewa. Aloha ino laua na mea nana i imi ka ae ia mai o ke aupuni Hawaii i ke " Kuokoa" oia kela papa e loaa ai ka moolelo o ka laua mau hana. t Eia na kope oiaio o ka Mr. Rikeke a me ka Haalilio mau hona ma Amerika Huipuia, a ma Beritania, a ma Farani a me ke aupuni o Bele°fiuma ha wahi a laua i imi ai e ike ia mai ka Pae Aina Hawaii " He aupuni kuokoa." Ua waiho aku o W. Rikeke i ka laua mau paiapala a pau ma ka lima o ke Kakauolelo o ko na aina e o ke aupuni Hawaii, oiai aole i hookaawale ia na oihana kuhina o ke oupuni Hawaii. Ua koho ka Moi Kamehameha 111 ia Robert C. Wyllie i kakauolelo no ko na aina e. A mailoko ae o ka waihona o ko na aina e, e loheai ka Moi me na lii a me ka ahaolelo. » Nolaila, ua waiho ae ua kakauolelo nei o ... ko na aina e imua o ka ahaolelo i ka moolelo 0 ka Mr. Rikeke ma mau hana me ko na aupuni mana o ka honua no ke knokoa o ko Huwaii pae aina, penei : " Ma ke kumukanawai, ua hoakakaia kekahi mau pono o ka Moi, a ua ili mai no hoi ia mau pono no kona mau kupuna mai. I kana mau hana ana ma ia mau pono, ua hoonoho aku oia ia Gerrit P. Judd i kokoa nona ma ia mau hana i ka la e 4 o Nowemahai A.D. 8413Malaila aku o Mika Judd i ka hoohalike olelo a me ke kakauolelo, a nana no hoi i hana 1 ka ka Moi mau. hana me 'na Luna Beritania ka poe i malama i\l ca a 'f! a ?_ a L Ka o Fevtteruari a hiki i ka Ja 31 o lulai i k& A. D. 1543. Mahope iho o ka lilo ana ia ia ka hana i pili i ka na aina e, hana no hoi oia i ka hana a ka luna malama dala o ke aupuni, a nana no hoi i hana i kekahi hana i pili i na mea oloko o ke aupuni. No ka pono ole o na oiaka, a no ka nawaliwali o kona kino i kanahana nui ana i keia mau hana, nolaila, haalele oia i ka hana i pili i ko na aina e, a hoihoi aku i na sila oia oi- ■) hana i ka lima o ka Moi, i ka la 26oMaraki 1845. A ae aku ka Moi ia ia a haawi mai ia oihana ia'u, a koe ia Mi Judd ka hana oloko o ke aupuni, a me ka noho luna ana malana o na kokua o ke'lii. No ka pokole o ko'u oobo ana, na pili ka nni o ka'u olelo i na hana a ko'u mua. laia e hana ana i kekahi hana, e noho pio ana ke aupuni. Ia ia i haalele ai i kana hana i pili i ko na aina e, ua ae mai o Amerika.. Huipuia a me Beritania a me Farani a me Belrgiuma i ke kuokoa ana o keia aupuni. O ka pili ana o kana hana i keia kuokoa ana, e maopopo aaanei ia ke heluhelu ia ka Mi Rikeke, no ka mea, oia kaiuna hele a' ka Moi * / ' i hoouua aku ai i Wasinetona a me Ladana a me Parisa, a oia wale no ka i hoi mai nei. Ua wuiho pu ia no kela mau palapala me keia rfia ka papa. Ua hoomaka ia no ke kuokoa o keia aupnni ma Amerika Huipuia i ka la 19 o Dekemaba 1842 a hoopaa loa ia kela olelo kaokoa e ke'lii o kela aina i ka la 6 o lulai i ka A. D. 1844. ' ; Mai kinohi mai he aloha a me ke kuikahi wale no iwaeoa o ko Amerika Huipuia a me ko Hawaii nei. A no ka hana maikai a ko laila poe misionari ua haalele ia oa mea ino o ka wa pule i na kii, a ua hana mai i ka pono:o Kristo a me ka palapala, na mea elua e pomaikai ai ke kanaka i ka noho ana ma keia ao, a me kela ao aku. No ka holo nui ana mai o ko Amerika poe moku okohola a me na moku e ae, ua pomaikai ka poe mahiai, no ka loaa ana ia lakou kahi e kuai ai na mea ulu, a nui no boi ke dala i hiki mai i keia aina. No na makahiki he nui, na ko Amerika poe kalepa ka nui o ke kuai maanei, a i keia manawa, aia ma Amerika kekahi poe waiwai nui, ua pomaikai lakou i ko lakou kuai ana maanei. Aka, aa pomaikai pu lakou me ko Howaii nei, a e mahuahua auanei ka pomaikai ma keia hope aku. < Eia ko kakou mnkemake, o ka imi i mea e mau ai ia pono, a e hana hoi i kuikahi a maopopo ka pono o kekahi a me'kekahi. Mahope mai o lulai o kela makahiki, ua nui na mea i hanaia o knumaha ai kakou, no ke kuhihewa o keknhi poe i ke ano o ka liana ana a na Lunakanawai. Nolaila, ke kue

iwaena o ka Luna Amerika, a me koonei. E hoike aufinei ke*kcmu o keift kue ana, a me ke ano o ka hana ana i na'lii o Atnerika Huipnia. Ua akaka loa ia kakou ka maikai o ko kakou manao ia Amerika, nolaila, aole e ole ka pomaikai o na aioa elua i keia hoike ana. Aole e hiki ke kanalua i keia ke tnau ka manao o Ameiika, elike me ka olelo a Daniela Webster i palapala ai i na Luoa i hele aku oei ilaila. Penei kana palapala ana, " Ua akaka loa ia makou, o ko olua aina ka mea i pomaikai ai na moku i holo i kn moana Pakipika, o na moku nui hoi o Amerika Huipu'a, a he mea pono ke aloha maoli aku makou, no ka hana maikai pinepine ana a na'lii, a me na kanaC*,i na kanaka o ko makou aina nei. Ua manao ke'lii o Amerika i na'lii o Hawaii, he kupono ko lakou hooponopono aupuni ana, elike me keano, a me ka makemake o ko laila poe kanaka, a ua manao no hoi ke'lii 0 Amerika, e poino auanei na aina rnea moku a pau, ke kii aku kekahi mea e hoopilikia 1 na'lii o Hawaii." Ua ike pono ia no Amerika ka nui o na moku e holo nei iko Hawaii pae aina, nolaila, ua nui loa ke kuleaaa, a me ka pooo o Amerika Huipuia e mau ai kela pae aina, a me ko laila aupuni, a ua oi aku i ko na aina e ae a pau, a no ia mea, ua oluolu ka Parestdena ke hoakaka aku i ka manao o ke aupuni o Amerika Huipuia, e m«haloia ke aupuni o ko Hawaii pae aina, aole hoi e pono kekahi aupuni ke lawe pio aku ma ke kaua, aoie hoi ma ke ano panalaau, a aole hoi e pono i kekahi aupuni ke imi a loaa ke alakni nui i ke aupuni e noho oei, aole hoi e imi i pono nui, aole i punahele ia m» ke kalepa ana i na mea a pau. A no ka maopopo 'oa o keia mau manao, aole ka Paresidena i ike i ka pono ke hana i kuikahi maopopo i keia wa, aole hoi hoouna aku, a me ka hoouna mai i Luna nui o ke aupuni. E mau no nae ka noho ana oke Kanikela, a o ka Luna o keia aupuni ma ua pae aina la. E kauoha ia oia e noonoo pono m'e ke paewaewa ole ina hoopii i hoopii ia ai ke aupuni, ai na paha o kela pae aina i hoopii ia'e na kanaka o Amerita Huipuia, a e kauoha ia oia e hooloke i na

hoopiii) Vēlā aupnni aoKa newa o na Kanaka 0 Amerika, ke manaoia e kokuaaku keia aupuni, nana no hoi e hooiwa mai i keia hale oihana. O ka hoomaka ana o na hana maikai iwaena o ko Beritania a me ko keia pae aina, aia no ia i ka manawa o ko Kapeoa Kuke; i ka makahiki 1778, a i ka manawa hoi o Eapena Vanekouwa, i ka A. D. 1792, ame 1793 a me 1794, i ke kau ia George .111 a me Kamehameha I. Aole i pau ia noho maikaiana a hiki ikala 25 o Febraari 1843. Ia manawa ua olelo wale ia ua hewa ka haoa ana a na'lii. Hoole ka Moi, ano kona manao paa, aolo hewa, hoopii oia i ke'lii wahine o Beritania, me ka haawi aku i ke aupuni ia ia, oiai e olelo ana. Hana oia i keia mamoli oka olelo a ko'u mua, me ka lana nui o ko'u manao i ke'lii wahine, no kona pono nui, a me kona aloha a waiho aku i ke kuokoa ana o keia aupu'ni ma kona liona. Ua hoouna e akn ka Moi ia Haalilio a me Rikeke, a me Sir G. Simpson, i mau Luna nana e olelo aku i kana. ma Ladana. A mahope iho, no ka pilikia nui, hoouna hou ia aku o James F B. Marshall. E ike ia auanei ko lekou pilikia a me ko lakou kaumaha, a me ka hope o kalakou hana ana, ke heluhelu ia mai ka Mi Rikeke Ua kupono io ke aloha hanohano o Victoria Iko kakou Moi manaolana ia ia. Ua nana pono ia na olelo hoopii a pau, a huli ia ke ano, a hoakakaia.'alaila, holo ka olelo boapono i ko onei ma na mea ajpau-, hookahi mea iki i koe, oka aina o Kanikela ma keia kulanakauhale. Aofe nae i ahewa maoli mai lakon ia kakou malaila. Penei ke ano oka oleloi hooholoia. Ina be aina kaawole ko Kanikela makai aole i nohoie. e ke kanaka, aole he mea i hanaia maluna, alaila, e liio ia wahi kaawale ia ia. Ua opono loa ko'onei poe alii ia olelo, aka, aole loa i like ka manao o ko onei poe aliifme_koke Kanikela Beritania e noho la maanei. Iko makou manao, ua kuhihewa iki ke Knnikelu i ke ano o kekahi olelo i hooholoia ma Ladana, a nolaila, ua hoihoi hou ia kela olelo na na'lii o Beritania e hui mai i ke ano. A loaa mai ka lakou palapala, holo maikai paha ka olelo, me ka pilikia 010, alaila, aole paha he hoopaapaa e koe iwaena o ko onei, a me Beritania.

O ka manoo o ko Beritania i ke kuokoa ana o keia aupuni, ua aneane akoka loa ia mamua, no ka 01010 o Lo Palmerstou ia Lo Ingcsterie ika malama o Maraki 1840. Penei ka palapala ana a ka Haku Aberd<;en i ka kakou mau Luna, i ka la mua o Aperila 1843. CJa makemake na kuhina o ke'lii wahino, a uo paa ka manao e &e aku i ke kuokoa nna o ko Hnwuii pae aina, m&lalo o ko lailn Moi e noho la. Mahopo iho, kukakuka pu na kuhian

ritania oa kuhina Farani, e ae like lakou no keia kuokoa ana, a holo ka lakou olelo penei:

" 0 ka Moi ke'lii wahine o ke aupuni huiia o Beritania Nui a me Irelani, a me ka Moi ke'lii oko Farani, e manao aea oia ma ko Hawaii pae aina, he aupuni makaukau i ka hana pololei pu me na aupuoi e ae, nolaila, noonoo iho la iaua, ua pono ke ae like laua i ka manao aku ia Hawaii. He aupuui kaokoa ia, aole loa kekahi o laua e lawe i kela aina, a me ke kauwahi oia aina ma ke ano kuokoa, a me kekahi ano e ae paha. O na mea i kakau i na inoa malalo nei, oia ke kakaolelo nui no ko na aina e o ka Moi Wahine B"ritania, 3 me ka elele nui ano e o ka Moi ke'iii o ko Farani, ma ka'ui o na'lii ma Ladana, ua makaukau pono laua i keia oihana, nolaila, ke hoakaka nei Eaua ua ae pakahi na Moi i keia olelo aehke. Ano ka oiaio o keia 01010 ua kakau laua i ko laua inoa ma keia palapala hoakaka, a ua kau hoi ko laua wepa oihana. Kakau lua ia ma Lndana i ka la iwakalua kumamawelu o Novemaba i ka makahikio ko kakou haku, hookahi tausani ewalu haneri kanaha kumakolu." Aberdeen. St Aulaive. No keia hoohiki pono «na « Bert!inia Nui, a me Farani malalo o ke Akua, ua loaa i ke-

ia aupuni ke kumu e paa mau ai, a me ka uoho liki; uie na Moi ona aina e. He mea pono i ka Moi, a ke makemake nei hoi oia e

no i ka poe lawehala o ke aupuni, elike*ic»Srke ano kupono i ka ho'.-mau ia i ko na noho kiekie ana maluna o ke aupuni kuokoa. Ke hooponopono nei ka Moi i na aha hookoloki lii o kona aupuni, a ke hana nei no hoi oia i na luna o ko na aina e, elike me ke ano o ka Pauku IV, o ka palapala a ka haku Aberdeen, ke kuhina alii o koaa aina o Beritania. Penei kana palapala ana ina Luna a kakou ikala 12 o Sepatemaba 1843. " " lna i hoopilikia hewa ia kekahi kanaka Beritania, e ka poe alii o Hawaii, alaila, e ae koke aku ka Moi i ke Kanikela nui e halawai me ia, ke noi aku ke Kanikela ia ia mua, i mea e hiki ai ke hoopii no ia mau pilikia, 'a i ole ke kanikela nui, o kona hope paha. Ma ke ano4ui o keia palapala, o ka hoomalu" Mamua he pono ole ka hana ana, no ka mea, bolo koke kela .mea iMoi, dfih(? Kona inakemak'e iho, aka, ma ia palapala ua hookaka ia na mea e ponoai ka hele ana i ona la, elike me ka hana o na aina e i ko lakou Moi. Uahaawi ia ke aupuni i ke'lii o Beritania e paa i kona lims, a pau na piiikia i ka hooponopono ia. Aka, aole i lawe ke'lii i keia eupuni. Hoole koke. oia, aole nana kela mau hana i hanaia i mea e lilo ai keia aina. A imi wikiwiki hoi ia e hoihoi i ke aupuni i ka Moi poooi, a hana no hoi i kuikahi me Farani, i mea e mau loa ai ke kuokoa ana o keia aupuni. Mamua o ka hiki ana mai o ka lohe i keia mau mea, heie e mai la ka Adimarala Thomas, a hoihoi mai la i ke aupuni i ko kakou Moi no keia hana, ua maopopo loa ke ano nui o na puiapala a na'lii Beritmia ipalapala mai ai ia ia mamua, a nolailo ua ike oia, aole loa e hikj i ko Beritania ke apono mai i ka lawe ana i keia aina, me ka hoakaka oie ia o ka hewa mamua. Ua akaka no hoi keia manao o na'lii o Beritania ma ka palapala a Mi Foi i pnlapala ai i ke kuliina o Aroerika Huipuia, penei : " I ka hooponopono ana o na'iii o Beritania i ko lakou mau mea ma Hawaii," ua makemake lakou e kokua i na'lii o Hawaii, aoie e hoonuwnliwali ia lalou, a nolaila, ua waiho ia na hana ma ko lakou mau lima iho, na na'lii Hawaii e hana i ka lak .u hana iho.

Ua palapala aku hoi na'lii o Beritania i ko lakou Kam'keia ma Hawaii, a me na kapena 0 nn manuwi ma ia wahi, e akahele, a e lokomaikai aku i na'lii o ka Mo»na Pnkipika, a 1 ka hoomalu aoa i na kauaka Bertinia, e hana me kn manao maikai i na kanawai, a me na ( ihnnn a ko laila mau nlii, Ma ka palapala a baku Ab>-rdeen i ka la 1 o Apenla iolelo mn» ia, olelo mni oia penei. Aole o makou m.ikemuke i kekahi pouo paewnewa ro ke kanaka Beritania, aka, ua makemake maknu i ria haole o na aina a pau e n»ho ma leo Hawaii pae aina, e hana like ia lakou imua o ke kanawai. a e hoom.ilu like ia lakou h pau e na'lii. Oka hoomalu like ia o k<> BeritoniB, a me ko na aina e, oia waleno ko lakou mnkemake. Ua hoouna mai ke'lii o Beritania i kuiknhi ina ka lima o Genarala Mila, me ka makemake e lilo i olelo paa iwaena o Beritania n me Hawoii. Oke kumu oia kuikahi, oia no ka olelo i hooholo ia ma Ladaoa i ka la 12 o Sep itemuba 1843, a me kn olelo i ae mua ia ia Farnni ma ke kuikahi a Lapelate i hana'i. Ua pili pa me keia na kope oia rtiau kuikahi, a me na pepa e ae e maopopo ai. Aole e hiki ke hoole ia B<iritania i na mea i haawi ia Farani. Nolaila, ua hewa like kekahi olelo o ke kuikahi Beritania, a me ke kuikahi Farani, o ka pauliu 2, 3, a me ke 6, oia na pnuku hewa, a kue ko'u mua ia mau pauku, a hai ia aku kona kue ia Gen Mila a me ka haku Aberdeen. Aka, mahope iho o ka ike ana o ka Mui i ka monno inaikni, a oluolu o na'lii o Beritania, aole ia i manao he mea pono maoli ke hoole maoli ia kuiknhi no ka mea, ni Inna kooa mnnno i nn'lii o BcritfiniH, e hana hou i na pauku i hewn ke hiki aku i ka ninnawa e loho ai l»kou i kona manao no ia inau kuikahi. (Jiole ipau).