Ke Au Okoa, Volume V, Number 1, 22 April 1869 — KA MOOLELO HAWAII. NA S. M. KAMAKAU. HELU 112. NO KA NOHO ALII ANA O KAUIKEAOULI MALUNA O KE AUPUNI, A UA KAPAIA O KAMEHAMEHA III. [ARTICLE]

KA MOOLELO HAWAII.

NA S. M. KAMAKAU. HELU 112.

NO KA NOHO ALII ANA O KAUIKEAOULI MALUNA O KE AUPUNI, A UA KAPAIA O KAMEHAMEHA III.

- O ko fe«ii»wūi i kuknaola. O ko4[ a „ me; ka maka; o ka v p"»o a ka.hew» inau konawai eluu oia i ipaln t w e k» Moi, n i hoomalu ia maluna o ko t> puni. O ke konawai o kn hoomana Akun, uo\ lehulehu ke aoo, n i uhai i na kanawai o kJ, hoomnna Akua, o ka ukn no ka muke, a i pilil ko kanuka i nu knnuwui liaahau o ka hooma-| na akuu, o kn puu i ka liao ia o ka ka uku. Ina la a i na inulnma e kauwnlu ai\ ku-kupu o ko akua o ka Moi. un knjiu ku ua k«|i{| kn inoo pu ino kn wuliine, uo luipU! kn niu, u« linpu ( ko kiinukn luknpu o i li.iJ hkila, n 1110 konii hmaii, hu kunuwni iknikli • lon o pili nna i ka nu.ko, () |<„'iii e innlnina,] i knmiwni o lui hoomiinn nkuu, uu kii|ium he» 8l:i liuipulo i ko nkim, n u lionn iiupiini hn nu>| Puni kunpnpnnui, uu mnluhm koiin nolio mif' piim eljko hio ko ka Moi a Kimlii. Ho nlii kaulimn i ka hnipulo n mu ku inuliiliia o koni" nolio uiipiini, n mo kn Imln o konu nolio Moi nnn mniuna o konu nupiiui, o oi nnu mnmuii o fen htineri mnknlnki, n nonii ku «1010 kuuln>.n u ko'lii i knu i kn puannouiie ko «inUmn m.';-, : hooknih' i ilio i imlal.'iulinla, o Kunlii ko'/il i pna i kā lfa ja i 1 koko.:: O Punlii;Uo'lii huipulo i ko Akua i loihl nn mnkahlki, « QAo 175 nmknhiki o ko oln ana),sp ko ok ii/i/'ko ukua wnhi n ku 01010 lo [uaiiUemaka ko l kupunu wnhine in Ku*« n im iko muka ii ko'u kupnniiwnhine,.a; ua ola pu nu mu' i na mnkahik: ho II]." 1 Uu.make o K' Jii i ka 17UO, ua nmkfr ko'a ku'punuwuhino i kjllB'2o. Nolniln, uuiko ihaka.oin, a.ua iko «u in ia, o ko ola ia a ko nkun, 0 kft'malamn i ko kunuwui 'o pili ann i ka hoomMiiu uknu. ' O kB kanaWai i k.-ilannnolu, o kn mnhini, o kn iuwuia, oi4o lluliu, o liu kiipiijn, o |to kukulu hilo, o ka hoolnko i nn pono kino n mc kn inuloliiu o ko nupuoi, n mo Uo kiinpnpmiui. p kn lahuiliiinuku, O ko knnnwai i knlnnuoln, un pi|i i kn huilinln nnn, u mu ke Imln nnu i kft p'io'liiwohilln o pili nnn i ku mnke, n uu hookmi <iliu k« Moi nie ka liuiknlii, n un kiiln iu kn llikou.hown, ua luimo in i ko kuhliwn i o ke knlnhun'ola, O ko kiilniinnoln, lio hunoU'lo imiikni lou koiu i pili i korii\ uno 'iho, n no konu inniluii lon iiu liomo lluliu o n'a kulnim pulo, •. iloko o

0 ka pono o lu'ia iuau !< uimik:, i a w„, elun k;\ ka pon ulii i nnlio m ti, : , ku n >|~, M,., ; ninlnuia »o l,a poii.) o k<> 1« kou imlio aii,>ij<■ t ana Ua nialuina iu r n.i M„i kalnko » luki i iko pulapnU a n,e ka hooniiauuo ium mn nu k<in., wiii ka olelo paa e pon» ni na'lii n iik: i,i, niakaiiiiiniia, u na k<s kiuiawni e lioniiiaopopo i ki, oli'lo paa ekolu mau uiou kulu.ma paa iloko 0 ko uupuni, 0 ka Moi, o na'lii ;< me na i niukuninana, i Ua ike koko na'lii i ko ka Mui kulaiia, ua ! loua i ka ,Moi ka pommkai he nni, ke lilo ke kuiiiuluinuwiii he olelo pau no ke nupuni, u j 0 ko kuli'una o ī-a'lii a iue na inakiiuinuna, e j impu una in ii luimiuo. Uu liko na'lii u n,e j na inakuuiniina ine ke kumu laau nui ine ko-j na inuu luu uliuli niuikai, n i liilii iu konn mnu lau o ke kaunoa, ua omo ia ka momona | oia laau, n liio koko kona inoinoua i mea ole, ' u O koua luu ulrūli, uu lilo i moa inoloo, n o j ku ohaliii o kona kiho, ua lilo i mea inaloo no j ke oino inuu ia u ko'iiu wui. O ko kiekie a mo ka liiinnhano o ka Lei Moi, lie kaunoa no ia o liilii nnn maluna o rta lii n me mnkoninana, ho pauma no ia e me na maknainana! Mahen ka lei Moi ? Ua houlo na'lii ī ke kumuknnawai, uole o kau ia mniuna o ke aupuni, no kn mea, o ke kumuknnawai, he pukn liu no ia e kulu liilii ona i ka mana o na'lii, a lilo ka hanohano o na'lii.i niau makaainana; Ua pono ka noho moi i ko'lii aloha i na'lii/a me na «HiWHnann eliko me ko Knmehomeha ekolu, ua kanlnna konn noho alii i ka malaina i kona mau alii oloko o ka nha kukamnlu, ua uku ia na'lii o kn ahnkukiiuialu i ko dula o ka woihonn o ke nupuni,. aolo.oin 0 ao i ka hoolo a kona poo kuhina, o hoolialiko una me ko na aupuhi e. \ja i'nulana koūa iuoa, ua malaii» ia kona po,o ,alji mtj ,kn hoopunnhele i kona maa alii ; ,me kona miju makaainana. 1 -NO 7CA HOOKUMtr ANA A MWi Mto'- AWS»' I IO.KA TĀK ILKA. HAW-AII, HE AUPUNf KUMU iTiake aoa o ]osebe.ta Kibakumukanawai, o ke kpnw» s p ka kumukaoawai o pao i (iipMn < no ka, .iiear/vi Kikou ku p?» ,kcyeiJ. m.o ka hoole loa i ka hana nna o kvinV| i lat)awiii,,ua ae oo na'lii i kaHaWM hooinaf i»io na hewa a me - na le e pi ikia ai JB lohulehu, a' o ko kumukanawai, u hoole />a, a i ka pnu loa atia o na'lii kahiko* i ka n/ko, ua pau ke- keakea. ■ 0 vV r illiair/ītikoko ka mea nona i ko kumukanaw/i, u& koho ka Moi Kamehamoha 111 la Bouzj/Mahune Oia. kona *'6 lnna Kupei» oia ko Kinnu konakay o'-l<knil kn poe i krjio ia *c hoomakonknu rtiUa* i M ■ kumuknuWui « ka Moi .Knmoh.imiiha ll'l'® ino losel)'An Kinau ke Kuhinn Nui o fco Hii. wuii paeyii)i\, nolu i holo ke kum\itailrtwii{, ] ua muke o o Kinnu, n \m lilo o' Mi>iamii Ko- I knuliinhi i Unhinn uiii, i k» mi <i"kohij : noh« I kuhina nni uiia, ua pnn ke kunnlkanawiii. - ] i Un kuulnnn lie luiiniikniinwai, uivhnnkfcnftUi | iu inn lui 01010 n ke Akuu, u o ku _ pnl,, palf I 1 lieniolelo ko kuiiiukuniiwiii (Unu,e alnkui i kn lnliui i ko kumukiiunwni u m« ne l<< itnw»i poiiliii lou, ii <1 lu palnpulu hi;u,i>lolb kn men ,imii> o lionhnwii iiiai, n iinnu o,hiiiipono mai, ua iiiiuinio koin mnii lni|ia, u uu haiioli , [(li'Hi 1 mu iiu iiiiikoaiiianii i kn lolio ima o,- h«na iu j i<iik lio kumukiinuwni, a lio inau kkni,wnj ma* , ,ii u na'lii «> nie mi inukamnui ,maJun« iio iiupuiu hulaokon u ku paliipulA i;oroolele« kumukannwai nui. .• •• 1 koi* kuolukanawai, ualiloia i kumik*" ~ io hooiniuiao mnu iu ni o l«htii,,no lil ' •••, oia kfl kumukanawni i kn< wn pokeo vwl kanoho'na. | i iln, > un hiki i kn moolelo i Hawiii 1 ke; ) na men kaulano a pou i hana ia i k« 0 \Moi <>'.«»• i\roi ma ko H(vwai» |iae ... aiti kunmkanawai la a mo n* ® ua i ' \ iqon'in e ko Moi K«meh««n«|kl ,7 *> luno i ,ka 1839. „ HJS toAir^ ANiWA]( N0 K0 HAWAI , W|l , A> afl t.mw 'k6 Āktt»t>a lfthvrkanftkff,i P*! 1 ' 1,0 Vjitf hoofefllii, «"nob©'li6e kliou Im honua me V m „ ka pomt.l- --' kw - V a ,M nwi mai no ko Aku« i wuwaihke k4o#k# „ m# P au 0 1,11 l'. a pau loa. I'jir\ mnu wniwni ana i llkA mni ni i iil - > ''- | tn|ia , ) ta j kpin f Iwlinlii i keii. a.li| () „ riA la^o'k^na; ia'''"'nu'mi" \u ke Akuu lU> ,^l* .ne'-.^„0h„..1,.L |i) imnhamilltl Rk-|J

lvuia la ki kuln kniliiwai liooiualu aln wilo no pono ke kau I ke kao iwai li'niwinwai i n i'lii wnlo n<>, ~ waiw.u ole iiii ni.ikaainniiu; maliopo aku nei, iiol<> |<)fi <, k ni iii kekalii k;.|i'ivv.il ku<. I i,eu\ iiiiiu oli.'lo 1 iili'lo ui inalun.'i ka ll,a ke ain, k„i; i uii mi.n „li lo h Nolailu, <! lioolnliii ia akn ai ki'ia iniii) olei like hoi lk> iiiulu o na'lii, n mo ua mukuui i Uu hoomiilniu ke kino o nu konako n pau, hale, a ine lio lakou inuu waiwai a pau, uole hoi O lnwe ia kekahi mea, ke olelo ole iu kela j ineii ma ke kanuwui. O ke'lii e hann i kekoj ln mea kuo i keiu kuiiiukunawui, e pau konu | noho alii una mu keia pue uinn o Huwini nei, j ke hooinau la malailn, pela nu kianina, pela • nu luna a me ri,i kel'-.olilki u puu. | 1 ku maliiiiiu o 'Okhtviha i ku la 8 i ka IS. j 40; uu hoohui hou ia inui ke kuinukaiiiiWai i j iiKMi pauku hou u ku aliuolelo ulii, a uahooinj io u o lia Moi Kamehanieha 111 n nie ke Kuhinu Nui o-ko Iluwaii pae uiun, penei : " Aku iiiu e linli hou kn nieu i liewn, n hooponopono ilikeino na konnwui, alaiip, e .īik, no i na'lii ke hooku hou in iu i kona wahi i j ku ui'mninun nku o kana hann hewu aua, j " Kumn Kanawai." Mamuli oia pono . .i i oleloin maluna, ke mnii .0 nei inukon e ho<)pono,iono i keia nupuni, e imi bou i kn muikai no na'lii a puu, a e na muknainn'na n pau .> keia pae o Hawaii nei. - Ua maopopo ia nlakou,. aole loa makou e hiki, o makou w-nlo, o ke Akua ka mea e hiki ai, no ka mea, nia.ke'iii moluna o nu aupuni a pau, a oia wale nu ka men e malu ai, ae! pomnikai ai; nolai'a, ke nonoi muu ukn nei | makou iu in, e Uuhikulii mat la makou i mea o ponn ai,, a e kokoa hoi mamuli o ka inakou | hana una. Nolailo, ua paa ko makoo manao j ; i' Aole loa o hana ia kekahi kanuwui kue j i -ka olelo a M haku n lehova, aole hui i kue i i ke ano nui oia olelo. .E i:uhke no na kanawaia.pau o keia pae aiua. ine Ue ano nui o ko k6 Alioa Jiiinawßi. ; - 2 E hoomalu ia no na kaoaUa o kela pule o'koii. pul«, ; i lfjO r lakoy hooiuana : aa»i» leho;a meiko .lflj}au..r;)alama ana ia in, eiike m • kojakou manao; <op.J«,.ae e " r _; >e kinnka no iiile ana i ke A'iua, ks hana ino i koleehi kaneha, & hoopoino 010 i"kep<«ipjnjirpahß< > ' . § E klA»»al>i> V«nayv»i | keja kanaka i lepa. kanak» i hpopoinp ia e kek<tbi, aje kona howa p)e r a e hoomall) ia na kanaka a pau ma oa hnna.poiip a jwu k ō e hoopai is na kai ke ajjpuni, a i kekuhi k4pnj®iha,f. Aole hoi e.kaum kekuhi kunalipopomaikiii ai i kekahi ma Kp>W»kekßhi. ' 4,-Aole e«jbd9Jiaii4 ,kekahi kanaka ko. honiaka ole ift ,kop_a hewa mnmua, aole lioi <■ hoopai ia k<y>ookolokolo 010 ia imua o ke «lo o lfa liiao ouna i e ,hoopii, u hnlnw.ii la.un, ho innk» i)o a iiookolokolo iu elike nie l<o Uniinwai, a ku ka liewa imun o laun, aUiln, • hoopailwk»). _ 6 Aolo pypo ! Uekahi kauakn, aolo i keknhi \lii ko l lunnkannwai, a i Jure hoi e hot>ko|oko)9,i >kot>n'makni}Nikn ponni, n ine ku meu i pili.pono io[ ii>. Nolniln, inn o houbow& i in a hoopono iji pnhn, n nmhope iho.ike. ifl i'i hann ji,'ioivncvvii kokahi o k» poo liookololiolo, i mun o kokua wnln ni i konn n i (ncn n wuiwni ni pahn, niniln, e llOO.ki'lnkolo hoo ll) iwnonn o kn poe pnowa- , KA hoakaka aj»a i kr. ano o k* noihi ana. 1 »» jEift kq ua o !;».-nnhu ana o nn'ln n inn ka ' %opoftapono iMia,i kn ainn. O Knmohniiniha l; rt(a'ka poo O kaia aupuni, » iionn no hn ai«a B pau mni llawaii a Nnh.ni, nole nne < o6pa pOnoi, ho na kminlia no, u me nn'lii, n 1 «'KomoWmehnko lnkou poo nnna o olelo i.k« »tna, Noioiln, »obe men pono inumua, ■ n»ife hoi «īea pnno i keia wa ke hoMilo - ; 4ktt }lkti<k(lhi lihi iki o keiu muu ninn mo ka («4ol*'b.k» r»eft in ia ko aupuni, Ei«fkn po« nnoa lte olelo mai i,\ mnnnwn , fe»Wohiim\j(<a 11, iii) Kiimehnmeha , a'l.kaio wa ho»!<> KtHtll*llfimoha IJI. Na ke- , i»3twia 0» 011100 ko aupuni, a hiki - J; *#',-» «!>» palnpola a pr,u lakou o ku Knu hi, oia -wole no na palapnla o ko nnpiiin 'i 4, © raoa lon aku hoi ke nupuni Knuiuli.'iiiu'kona mau liooilina nku, oia konu ka m«o nna b olel» pu ai me n i'ln . 0 oiA no», # • <•!« in « 01010 pu, uln- ( Jl», Hlo lra Olelo i nn'lii walo 00, a nie kn p<ie , i koKo i» no hol. i Ē'A hoi ko lw llii nni wahi. Oia ka men l Ih*)uhh o 'oa kaoakn n pnu, a mo nn'ln n pnu.

Nuna f,o ke aupum. 1, 11 n i koa a ov uu men kaua o ke uupuni. ua pu, na pakaua, a k< ; niipiiui, ke <lali, ke knio, ka auhan-o-ka—l aiou, i, nie na lit liana ckol_u o ka uialama, r a ine na olelo kupaa, u i,,e na kuikolii ine ko I Naoa no <: hann i na kuiknhi na'lii o na au- j ; mai, u n iiia 110 t huoliolo i ku <>lelo. j _jNuiia no na.olelo no ke koua, ke hiki j ka j I inaimwu pihkia, 0 pono ole I na'lii a pau ke j uk jukoa inai, a oiu no hoi ka alihikaua. Na- J na oo hoi na olelo nui no ke aupuni a p.,u, ke ; haaw'i ole ia kela olelo in hui. ' He mea hiki i ke alii nui l<e keho i kekahi j aiii iikaiiiai, n olii riui hoi, a e lilo oia i kana- j ka ponoi nona, a e .kapaia oia ke kuhina nui j o ke aupuiii. A elike no knna nolio ano a me knna hana ona tue Knāhumanu I, a me Kaah'.iimnii 11. No ka tnea, ika wa e <Ib I anu o Kaim lianiehn I, ia Kaohumonu no ke j ola a-me-ka-make, k.i howa a rae ka pono. J A i kona wu i inake oi, kauoha m;,i oia. No ; Liholiho ke aupuni, a o Koiihumm» ke kn- j nuka. A o kelu pono o Kamehaineha I i iroi | ui i kuhina, e hoomau in keia pouo ma Ha- i wuii nei, elike ino ku olelo oke kanawni. I "Eia kn hana ake kuhina nui. 0 na mea i pili i ke aupuni a ke alii e manao ni e hana, na Ke kuhina >10 e hana ma ka' inon o ke'ln, I a o nn olelo a me na hnna o ke lupuni n ke kuoina e hona'i na ke'lii ia olelo a me ia ha- 1 na. E ike no hoi oia ika waiw&i a pau oke aupuni, n oana no e haawi i ke'lii nui. Oke kuhi.ia nui ku mea olelo pu me ke'lii nni ma na meu nui oke aupuni, 'Aole hoi e hana 1 wale ke'lii me ka lohe ole o ke kuhino, no]e j hoi v hana ke kuhina me ka lohe oh 0 ke'lii, I ina hoole ke'lii i kana (, ka ole no ia. Ai> I na hana nui a pao a ke'lii-e manao ai naiia J I ponoi e hana, e haea no oia me ka' lohe nte 1 o ke kuhioa. ! NA KIAAINA. Kho u .< Kiaaina m,i flawiiii nei. No Ha- i waii kekahi No Maui ame na moku e pili una kekahi, no Oahu kekahi, a no Khuai a ' me na moku e pi/i ana h-knhi MnUlo 0 ke 1 "»i nni ka noho ar v a j Hawoii 0 Kr"i < . ke am r- tss hnnn n ke kioaio'i (J)o!c I pau )