Ke Au Okoa, Volume V, Number 8, 10 June 1869 — Pane a Akeike ia Auberete. NO PETERO HE POO. [ARTICLE]

Pane a Akeike ia Auberete.

NO PETERO HE POO.

Mat. 21: 46. Kaheaoleau, "Eli, Eli, lama Sabaketuai," he olelo Hebcra ia, (Araūia.) OkahuaĒli. 'uo'u Akua,) hoohewahewaia'e ria kanaku e »ii «Da malaila no ko lu}cou ike 010 i ka olelo Hpbera, a kuhil ewa lakou 0 Eliu, ke kaula kana o kahea ana. Owai lā ua poe ike ole la i ka olēio Bebera ? Ke olelo nei oe, he mau koa Roma, wahi a waī ? Wahi a Auberete. Aole he olelo peia nia ka Baibalsi olelo o loaue 19: 23, eha wale no koa.. Ol.elo o Mataio 2T: 36, ua tioho Takou ilalo a kiai ia ia. Pauku 47, " 0 kekahi mau meauae o ka poe'e - kn mai ana, i ae la, ke kahea uei ia Elia." Owai la ia lehulehu e ku mai aiia e heuehene ia lesu ia la ? 0 na ludaio uo o lerusalema, aole mea e ae. Noloko maj oia lehnlehu oua poe la.e i nei,' "ke kabea nei ia Elia." 0 lakou la na mea ike ole ika olelo Hebera. Eia hoi, ua maa anei ka inoa o Elia i na kanaka o Eoma a nie na lalmi e ? Aole loa. Aole o lakou launa iki me ka hoomana ludaio, a_i Dabuke ludaio. Aole 0 lakou lohe 110 Elia, ona Indaio wale no na mea ike a lohe no Elia, auo ka wanana a Malaki, no ka hele mai o Elia. A ke kali neī lakou i kona hiki mai mamuli 0 ia wahana. (Mal. 4: 5, 6.) Ua holo, ua paa, aole hiki ke hoohioloia. ona ludaio 0 ieeuealema, o ka wa ia lesu, aole lakoo i ike i ka | olelo Hebero, i ka Helene wale no. O loBepo ka ike maka He ludaio ia e : noho aua malaila ia wa, ka wa o na Apose- [ tolo. Olelo oia, oka Helene ka olelo kamaaina o na ludaio, e like me kou ano mau, imi oe e hnna, a hookahuli i ke ano 0 ka olelo, me be mea la o ka " hiki mai," 0 ka olelo Helene o ludeakaoai hai mai! Aole ana olelo pela, no ka olelo maa mau o ka aina , kana hai ana. (Fatrios.) 0 ka Baibala Helene ka i heluheluia ma ko lakon mau liale halawai, 0 Justin Matyr ka i j ike mako, he kanaka no Samaria oia. Olelo oia, r.o na huke Baibala Helene, a hiki i keia wa, aia no !akou m» na hale halawai o na ludaio. He haneri makahiki akeu mahope o jka hanau ana 0 lesu. Olelo o Rabi Azaria,

" 0 ka uuuhiiia- Helene £a i hoohuloia e ka aha kauaka a, pau o Iseraela." Olelo hou oia, " Ua hooholoia e Jakt)udi e kakauia ke kanawai ma na hua Helene wale no, aole i ae lakoū e kakauia na buke hoaao ma ka olelo e ac, tna ka Helene wale no." Maloko 0 ke Jalmudi lerusalepaa—ua haiia no kekahi Rabi Levi, e lohe atia i na ludaio ma Kaisarefā, e heluhelu ana i ka haawiuo, " E hoo- : lohe, e Iseraela," ma Kaaaw. 6: ma ka olelo Helene, a hoomaka o papa aku ia lako.u, a huhu o Rabi loee, i ae la, " Aole anei e pono fee heluhelu iki ka mea ike ole i ka heluhelu Hebera ? Aole peia, e hiki ao ia ke heluhelu ma ka olelo aua i ike, a i hoomaopopo ai, no ka mea, ua lawa ia." AOI.E BUKE I HOOPOKAU MA KA. OLELO AKAMA, MA NA KEN£TURIA KOKOKE 1 KA \VA O KKISTO. Aole no e hiki ia oe ke hooiaio i bnkehookahi i kakauia a lioolahaia ma ludea, ma ia I inou keneturia makaolelo Arama. Mea aha la kou hai wale i na inoa o na buke au e kuhi ] nei ua hoolahaia malaila ma ia olelo me ka hoike ole i na kumn hooiaio ? Oia kou nele a hiki i keia wa. • •1. 0 ka Euanelio Ebionite kekahi buke au &i nei, ua kakauio mff ke keneturia akahi. Owai kōu hoike ? Owai la ke kanaka hookahi o ke keneturia akahi, alua, akolu paha, i hai mai i ko&a ike maka, a i kona lohe paha, no na Euanelio Ebionite nei ? Aoleloa, aka, ma ka hope o ke keneturia eha, hai tnai o lerome i kona ike maka ia buke ma Bēroea, 1 Suria. Aole hoike hookahi 110 koua hoopukaia ma lūdea, a no kona kakauia ma ke keneturia akahi, a elua paha. Kuhihowa loa oe ma ia mea. 2. Palupala o Paulo i na Hebcra. Ko i wai noi 00, t»a kakauia ma ka olelo Hebera, (Aratna.) Ovvai kou hoike ? 0 li?rome. A mab?a kon» ike ? Ua ike auei o lei'ome ia buke ma ka olelo Hobera ? Aolo no, aolu hoi ho kanaka ma ka honua nel i iko ia hukemai ka wa ia Paulo a liiki i keia wa. A no hea ii« kuhi la o Icrome ? "No ka mea," wahi aaa, " iHo Hohera ia, o palapala ona i na Hobera," a nolaila ka 1 kond mauao ana, ua kakaui» ma ka olelo Htfbera 1 Aolo paha i lohe o lerome 6 uaPoulo Hebera nei, uakamaaiaa ika ohlo Heleoe m«i kona wa kamalii uuleu mai, ,a ua kamaaina pu ua poe Hebera la a pau i ka olelo Helene, mai ko lakou wa kamalli mai. oke kumu oia monoo o Terorae au e hahai nei, aolo he Ike, he kahihewa no. I luaopopo loa ka lapuwalo o ia man»o, o nana 00 ma H e b. 1: 1,2. Ina ma ka Olelo Hebora ko Pauio kūkau ana, 0 unuhi »na ia i na olelo Hebera iloko o kaolōlo H* bera 1 Penei:, "Np ka mea, oua Melekiae. dek» nei, Melekiaalema, J nuhiia mamno, o Mel<jkisedeka ( alaila hol 0 Melekiaalema, oia hoi 0 Melekisaloma J l" Aole anel ou ike he ūnpo maoli ka moa kakau pela ? Aka, ina maloko 0 kaHeleno kana unuhi ana i ua mau liua Hebera la, alalla, akaka l<ia, 0 poe Hebera la nana ka palapala a 'Panh e kakuu am>,o ka olelo Heleno,ktt lakou i ike, »ol« ka Hobara, Manomano kou kiihihews, ek& hoa. Aka, aole kanaka akamai i ka olwlo- Helene e ae iki i kou manao MA J?»„hetyt)eju ana i ka palapala 1 nd Hebera, ua akaka lo« ua na ooli pau ole 1 ka heluia, raa ka Helene nd kona kakau mua Ja ana, iolo ma ka Hebera, aole wahi kaawale iki no k« kanalua.

JJ. Nn buk« o īii» iUbi, oin kn Minlniu, >iu Tui*ogumi>, (ionnii'n, &o. No uu wn pouli, {clark agc«,) in nuuiuo 00, o lea hoi>. Owūi 1a ko kaiiaka nunuao i keiu w:i n puulelo i ko knena lapuwalo o 'ua ltnbi ītidaio, no ke auo kidiīko o ift mau buko ? Ho mau liulio ia. i hoopukaia mai ke keneturia eono akencturia umikunaamalua paha, malieipe o Krißto, a iioopili wale ia i na inoa o kekahi poe Rabi kaulana kahiko, me Oukeloa, (Akuila,) Ben— Ussiela, losepa ka makapo, Ben-Yokai, &c., i mea e kuhiia'i he mau buke kahiko loa lakou. Aka, aole mea naauao e paulele ia i keia wa. 0 Oukelos ka "buke i aeia e na" mea a o ke kahiko loa ia o na Tareguma paii, olelo o Morin, Voss, a me iia kanaka naaoao loa e ae, $o!e i hoopokaia mamna o ke kenetnria elima. Ke olelo nei o Tragelleß, ua hoopukaia ma ka hope loa o ke kenetnri"a ekoln, aole nae mea i ike. O kona manao wale no ia, aole nae ma ludea kahi i hoopnknia'i, ma Babnlona no. Eia nae ka mea e akaka loa ai, ona kanaka noeau a j a oke beneturia eha, mahope o Kristo, na ludaio a me na kamaaina o na aina kokoke malaila, aole mea hookahi o lakou i ike i kekahi oia mau buke. No ke aha la, eka hoa ? Ina ua hoopukaia ia wa, no ke aha la i ike ole ia'i e lustin Matyr, Origen ma, Epipanio ma ? O losepo ke kamaaina loa, nana i palapala nui mai no na hoomaua, na oihana, na ao ana, na palapala o na-Tudaio, aole ana kamailio iki no ka Mishna, na Tareguma, &c. No ke aha la ? 0 īerome ka mea huli nui i na buke ma ka olelo Arama, a loaa ka Makabe ma ia oklo, a me ka euanelio o ua Ebionite, heaha la fc.\ me& 1 loaa ole ai ia ia na Tarpgnma, na Geraara ma ? 0 Auguastino boi, hoole maoli mai oia, aole buke o ia ano i kona inanawa. No ke abo !a ? Ke i mai nei oe, ua

"hunaia," ia mnu buke ia wa. Abe ! Ua kakauia a hunaia ko I Kainoa uahoopnkaia, a hoolahaia, a helnheluia hoi e aa kamaaina o ludea. Kainoa'e hai ana oe ina inoa ona buke i hoolahaia ma Itidea i ka wa o Kristo. Eia ka aole ! Ua hunaia i eha haneri makahiki, a mohope huai mai ! Ke ae mai nei oe, aole ia na buke i hoolahaia iwaena o na ludaio ma ka olelo Hebera ia wa, no ko mea, ina nahoolahaia, inaua hiki ole ke hunaia mai na maka oka poe naauao oia wa. Aole nae on hoike no ke kakania ia wa. 4. Na Buke Makabe. No ka Makabe II a me Sophia, aole kanaka naauao hoopaapaa iki; «a aeia e na mea a pau, ua kakauia ma ka olelo Helene. No ka Makabe I, wale'no ka hoopaapaaia, no-fetv-olelcmna a leroma na loaa ia ia ua buke la ma ka olelo Hebero, e like me kou ano mau, ua hai-paewnewa mai oe i ka olelo a lerame no ia mea, aole ia i olelo ua ioar, ia ia ia bnke ma ka olelo i "kakau raua ia'i." Eia wale no kano, "Oka buke mua o na Maknbe, ua loaa ia'u ma ka Uebpjo." Aole anei oe i ike na unuhiia na buke hoano a pau i ka wa in lerome, iloko o na 01010 he nui wale? A inn ua hai mai ia, ua loaa ia'u ka buke Makabe ma ka olelo Pereeia, o manao onei oe, mn ka olelo Peresia i kakau maa ia'i ? Aole paha. Me he unuhina la ia Makabe Hebera a lerome i ike ui. Noka mea, ma ka heluhelu ana ia buke ma ka Helene, nui na ouli e maopopō ai o ke kakau mna ana ia, be "haknnn," aole he uuuhina.

5. Mataio. Nawaliwali loa kou,'koo'ana i ke kahihewa o kekahi poe kahiko, do ke kakauia o ka buke Matajo ma ka olelo Hebera. 0 ka poe ike ole, i ko lakon nana aoa i ka hui o kau mau iooa hoike, ae kuhi ana paha he ikaika loa kou aoao; okn, aiaa"boohuabualnuia,.a uana ponoia ke ano o na hoike, maopopo loa he makani wale nokalaliou hoike. No ka mea, o lukou a pau loa, aolo he poe'hoike i ' ike/ bc mau hoike 'lohe' wale no. A i ka ninau aku, nohoa la ko lukou lolie, oole ineo pario mai, aole akukii iki ko 'kumn' o ko lakou loho. Mumiilo lon ka rnoololo okaleala no'ia mea. Aolo kunnka hookahi ma ka honua i ikn ia bukrj Mutalo Mnberu. Ko i mai ndl 00, o na mukua ekaleHĪn (» pau n hiki i ko kenetui'ln umikumnmahn, ka i ao ihai ua kakau o Mntaio ma kn Mebora. Eia kun uluuu ia oe, owai ka mea o la' kou a pau i iko ia boko ? Uailf« oe, aolohookahi! Uu Uih<! wnh lnkoii, a ua /olio wate o Aul)creto, ukn, aolo h« koiko o Auboreto, n pela no lal(ou a ph». Nui 1 0 a na kuhllie'wa a mo na hoopunipilni 1 loho walo ln o kn poo kahiko, u hoolnhala rnai a hiki ! koia wa, aa--1o nao i pnulolo ia e ka poo imi i ka olaio wolo no, Infc ua hal mai o Oi%on ma i ko o ko lokou loho no Mataio o ls;nkau Hcbera ana, ina ua maopopo ia knkoa ko pololei, a pololei, 010 paba oii* loho. No ka meo, oia poe a pau oana i hoolnhn mol ia lohe, nole lakou ho poe o 'noho aūa ma ludoa > i ka wa kokoko i ka wa o Kriato. He poe bope lo» Ukon, no n» konetoria ekola, ehn, elima, &c. 0 Eapla wale no ko ke kenotu'ria nlua, no ka aina o inai ia no Peruglfi ike komohan» loa, aolo ia i ike maka i ko IikIo» 01010, e ho kanakn 'noonoo uukii,' wahl a Eusobio, uaua. i hoolaha mui i ka Ilnpia olelo, ho kanaka puni wale I na kaao lapuwale. 0 oe ko paulele i kon». Unuhi mai oe i ka olplo a Euiiepio lāiia o Ofigon, o li&i anp, tia knkau o Mntnio ma kn olelo Hebers, a niriftu mai oe, : " Uh hni nnei o Origett Ja mea ?" Ke pane noi au, tm hai kuhihe-wa tio laua a elua, mamiili o ko laim lohe hown, aole no e hiki ia lana, aole hoi ia oe, ko Hooiaio i ko liiua lohe, 0 ka olelo a Btmeblo no Panetneno, 0010 Uke iki me kan i hai mni la, FM kau, " IV n«i ka olelo a JSimhio, aa I»wa o Bar«tolo

iuuiu i kn ('imiielii) o Mntuio, i knluuii'i inHkii nlolo llcb.Mii, niii lniu, (Moololo V,'CJ. 10.) lii.i k» KuH.'pio olelu, "Uu ololi.i.i, uii liolo u Puiiolnoiio tJin Jnia, « lona nnilnlk k«t euiinelio o Mataio ii nio kekahi poo i iko n Krißt'>, ka poe Banjtolorjaio i hai olelo ai, a waiho īpo lakou kn pnl<ipal» a Ma-taio ma na hua Hebera." (Mooloio V. 10.) 01 010 hoi o Nikeporo, ra hai waha o Baretolomaio i ka euanelio ina kanaka oia aina. Malaila, ua akaka loa, aole mni ludea naai kela buke, aka, ma Inia no kuhi i kakauia 7 : mai ka waha mai o Baretolomaio. He kolohe maoli kela unuhi ou. Malia paha aole Dan, na hai paha, a kope wale oe me kon kuhi he pololei. Haulehia wale kou mau hoike a pau, aole loa i ikeia he buke Mataio i kakauia a hoopuk&ia ma ludea, ma ka olelo Hebera.

Ke kuhikuhi nei oe i kela buke a ka poe Ebionite-i malainu ai, a lerome hoi i ike maka a unuhi ai I Oia ka kn buke a lerome i olelo ai, " Ua manaoia e ka nui, na Mataio ponoi i kakau !" A pehea kon manao, ke ae nei anei oe i ka inanaoo " ka nni," 'Tra" Mutaio i kakau ? Ma " Ke Au Okoa," Aug. 6, 1868, olelo oe no ua Mataio Ebionite uei, '' He euanelio hewa ia, aole ia ka palapuTa kumu a Mataio." Ake kukulu hou nei ka oe ia mea imua o makou, i mea e kuhi ai makou oiaka Mataio i kakau ai I Aluaou aoao, he hoole ahe hooia. Ke oleli nei oe, "Ua manaoia he euanelio maikai ia i kinohi.a mahope ua koloheia." Ua manaoia e e ka. hoā e ? E Auberete paha ea ! E ka mea imi munao e nhi ai i kona nele. Aua koloheia e wai ? E ua poe Ebionite heretiko nei ea. Ae, ua koloheia e lakou pel.'ia ? Eia, e ka hoa, ua unuhi paewaewa ia e irkou mailoko o ka euanelio Helene a Matajo i kekau ai, a hai hoopunipuni lukoa o ka Mataio buke ponoi po ia, a puni wale o lerome a me " ka nui," i ka lakou kaena. - A ke ake nei oe e puni pu makou ia olelo J»puwa!e, oiui, ke iko lea nei oe, aole ka buke kumu a Mataio, k» na Ebiotiite i malama'i, Ana imi riui ka I oe, e henehene in'u, i kuu kanalua no ua eiianelio la I He kanalua maikai ia, e ka hoa, oini, ke ike nei kaun, ua kanalua pu o lerome, kou hoike ike maka, oiai hoi, ke hai nei oe i kou manao h&euauelio hewa ia, he mea kolohe ia. Ma ka heluhelu ana i kalerome mauolelo, ua maopopo ka 'loli' o kona_majiao no uabuke la. Ia ia i kakau ai i kana palapala, (De Vir. Illua. 3.) U.a akaka kona kuhihewa ia wa na Mataio ia euanelio. Aka, ina mnkahiki eono «mahope iho, ma kana palapala wehewehe no Mataio, penei kana 01010, "Ma ka euanelio a na Ebiouite a me na Nazaraeo e malama nei, i knpaia e "ka uui," na Mntaio pouoi." Aole i hni mni o kooa mai o kona manno i», aka, o ko " ka nui," me he mea la ho kanalua liona, nolo ia i ne aku i ko "ka nui." Ahe umikuinamnhiku mokahiki hou iho, e pulapala ana i kana olelo kuc?i na Pelngiono mu ka makahiki 4f6. Olelo hou oia, " Ma ka euanelio mamuli o na Hebera a ka poe Nazaraeo e malama nei, na na Aposetolo a me " ka nui e kuhi nei," na Mataio paha." Akaka. kona ae ole ika mniiao o ka nai, i kona manao na na.Aposetolo no, 'aole nae i olelo mai ia., na nn Apoßetolo bea la ? No kona ike i ta like o ia buke me ka euanelio Helene, nolaila paha kona kanulua no ka mea nona i kakau.

Me he mea ln hoi e kuhi ano oe, ina e ae au ho unuhina ua eoanelio Ebiohite eei, a ina paha eaeau he 'hakuna' ia, ua like'ia rne ka uo aku ua kaknula oia a hoopukaia ma ludea ma na wa kokoke ia Kristo I Make keneturia eha ka ikeia ana o ia palopola e loromo, (i diō Beroea hoi i Snria, inuilaila paha i laweia ni i ladea, ia kope liooknhi, a wnihoia ma ka hule wnihoua bnke ma Kaiani-oin. Nawui i olelo un hoopukuio ia hnko um ludeu, o heluheluia'i o na kumaainu oluiln ? Aolo loa ho hoiko. Aolo no ho men hookiihi i iko in liuko a i keknhi buko o uo pnlia ma ka 01010 lo lloborn, o mulanmia unīi u holuholuia o na kuiiiuaina o liulon, Aohon hoi kokohi unuhin» r»ia )tn hounii noi i nnnhiin noloko o ua Mnluio llobom nol aii o knann nei ? Aolo no. Ua'll(e no 00, o no nnuhinn knhiko a pau lon, o kn Biirln, kn Arab!n, ku Lulliiu, iu mou aku iu mon akn, noloko ia o ko kumn Iloloiio, nolo tio ku Hoboru, 0 iiii poo itiiikiia okulenlu noi hol uii i kokulu ui i hoiko no kn Mnl;nlo Heboni, oiu hol o I'npiu, Irofiaio, Jiiißobio, Puoolnono, Origcifj u nio liplpuaio, o ka MiUnio, Holono wulo no ka lnkou onnnolio i iko, u niulnma, ft liohiholii, a kulilkuhl aku iiiii ku lukou hoo'. paupuuu a mo ku lokou uo ahu, tnul ko konoturia ukahi mai, a oin walo no lakou kumu i hillnai ul. Aolo lakou i ik'o iuu kumn tfeberft 10, no ka mou, lio makunl walo no ia, o kii hoo,

Kuhlkuhl oo 1 'ka ouonMio Mnto,i'o i loan rna ka poll o ko kāpfipl»o o B(jrenftba, rnci Kuporo. A no'kia nha 'la oe i J)ttf 010 mai, ma ha ,01010 hen la ln hiiki) 7 No kn iko 010 nnoi, no ka huna aiiel, i ako aripi o« p kuhi makon ho kamnilio Hobera ia i Uo hoiko kuo llm ia ia oe, o ka liou fjaio, «o ka mea, ho Mutaio llolone ial loaa ia Bni'onaba' na Mataio ponoi mai. ūn ao mal pela o Mii'/oeohi, he kmiaka wnauao kaulana p Woapoll, ho Katolikn, o loOiknlka a»a o hooif»lo m ka ounnolio Hobera, a no kona iko ho hikiiolo ia ia ko hoo0, ua at.' mai rio." l'wiei kftiia olelo i ," Qka loaa aua o Barouabtt me ka oummllo Holeno, ua hoolaio loa iii, he kopo Hol.uio, aole h(s iicbera a Huria paha, kola Apo»ot,olo l/ loaa inni a MiUaio mai." Inii miiuun tmt> ia o pale ai, ponol •, " 1 kou mnnno nuo, ua kaknu o Maialo i kona oiianello ma ku; Hehe rn,., ,a mahopo iinnhl ol» mn ka 01010 Holene„ 0 koua /nunao walo iho no ia. uolo ia no iko pono. (Jh>lt i pim,)