Ke Au Okoa, Volume V, Number 9, 17 June 1869 — KA MOOLELO HAWAII. NA S. M. KAMAKAU. HELU 119. NO KA NOHO ALII ANA O KAUIKEAOULI MALUNA O KE AUPUNI, A UA KAPAIA O KAMEHAMEHA III. [ARTICLE]

KA MOOLELO HAWAII.

NA S. M. KAMAKAU. HELU 119.

NO KA NOHO ALII ANA O KAUIKEAOULI MALUNA O KE AUPUNI, A UA KAPAIA O KAMEHAMEHA III.

O Kameliameha uo ku Kuheilieimaliu kane mai ko Uiua hono »nti a liiki i ko Kumehaluoha niake atia. m Aolo o Knheilieimulia i lawe i knne a i niau knne nana i Un wa e ola aou o Kamohameha, uolooia i like me kanni o ua a Kamehaineho, he mau kano aialo iho no'ka lukou.

Ue \vahjue kanlana.o Kaahumunu i ke kapu, he wahiue make kanak» oia ke moe ia, aka, aole i malu kona inoa, no kona hookapu ana, ua kaulana kona inoa, o kana ai io,' aho mea kanlanu ia ia. 0 Kaheiheimalia, bo wahine kaulona ole oia i. ka hooipoipo iahni, ua moluliia konn iuoa, aole oia i kamailio ia e ka lehulehu, aka, u'a liialaai no paha, aka, o kona inoa, ua kppaa »o, o ka inoa o kana man keiki, aole i lohe ia he mau keiki poolua, elike me ka lehulehu o na keiki a na 'lii. oke poolua ona keiki a na'lii, be iuoa hanohano ia, ua komo aku la iloko o na paia paa o kela alii, i keia paia paa o keia alii, aia nui ke komo ana ilok'o o na'lii, a manoanoa, a niakolukolu, a papu hanohano, a hilihilihonu, a honupeekue, oia ka makemake o na'lii. Aole pela ko Kaheiheimalie, na nianuo oia ua iho la no, niai ka hauo a na Wn.i,' mai ka mahaua a ka lele, mai ka molo, a ka pa'a. • >- He makuakaneo Kamehameha no Kaheiheimalia, hookahi no'o lakou kupuna o Haae mai kona puhaka mai, he moopuna kuakohi 0 Kamehameha na ia kanaka hookahi. He Keawe a he Kalanikauleleiaiwi, a he Keeaīimoku uui a Kalanikauleleiaiwi o Kamehameha, a hoi o Kaheiheimalia mailōko mai o Keeaumoku, ma na makuakane elua he Kauekoa, a Keaumoku a Keawepoepoe, a'ua lilike no laua malaila, he Mahiololi rio he Mahioleli, he I no he I, ua pai he Kuihewa no he Kuihewa, ua kaulilike no ilaila, he Mauokal&nipo no he Manokalanipo, ua huhula wale aka, ma ka oi d laua qka iho do, ke hoololi ole ia ke kulapa o kekahi o laua. Ee alii wahine pumanamana o Kaheiheimalia, a niai o ka pumauamana, a ua ,pi|j tpai ka mahaua i keia lalani alii, paukolu, pauha ka mahana, noiaila, o ka oliana a ka mahālia. Ua ike ka La ka Mahinaa,me na hoku i na hoailona, a me na : ' ulia iloko o ka mahana, mai ka wa kahiko, a' i ke au o ka manawa hou o ke. aupuni. Oka makeanao Kamehameha. Oia ko Kaheiheimalia kaawale ana mai ko laua ma,re hoao paa ana i na makahiki he iwakalua a keu. A make o Kamehameha; ua noho kumakena iho la oKaheiheimalio i ke aloha o '*kana kane me_ke aloha, a hala kekahi makaliiki, ua hoao oia i kekahi kune o Kanuhi», a 1 ka malama o Sepatemaba i ka A. D. 1823, a lohe oia ma Hawoii, ua make o Kalanikuuikaaneo Keopuolani. Oka holo raai uo ia i Lahaiua i Muui, e ike i ku mako o ke kaikamahiue huku a lokou, a ua kuawale hoi ke leaikunano o lakou, ua mako ko kaikai.i .'iine huku, na hoi na'lii o pau ma Lahnina, ua nalo hoi, ke kupapau o Koopuolaui, a e uoho ana o Uluineheihei mo ka u i kana alii i make, a o noho ana me ke kumukeuu, a pau hoi na la kumakoua, ua mare hoao paa ae la, o Kaheiheimalia me Ulunieheihei, a ko laua komo ana i inuu houhanau ekaleaiu, ua maro paa ia laua ma ka borita mare, a ino ka borita o ka ekaleeia, ua kapa j aaia |u> laua mau inon, o Hoapilikano, a o Maria Hoapiliwaliino. I ko Kaheiheimalia hoao ana me Ulumeheihei, aole oia i hoomaopopo i ka olelo a ke A kuoi, aolq oia i manao ma ka pono o ka lihane. Oka inu l - amā ka hana nui a ua'lii a mo ka leulea mahopo o ka make ana o Keopuolani, ako, ua loho no o Kaheihoimalia i ka olelo a ke Akua ma ka wuha o na kumu mi--Biondri, aka, e noho ana no ka lealea i ka naau, he kamaaiiia kahiko ka hewa, a me ka lealea. Aka, o Ulumeheihei ka mea i hoomaopopo mua, no ka hoomaopopo o Keopuolani i ka olelo a ke Akua, aka, nfamua naei ko Kaheiheimalia hoomaopopo ana, a mahope o Kaohumanii, Aole puha a Kamehameha waliino i aloha uui ui iwnena o knno poe wnhine, a me na haiawahi'ne, p Kaheihoimalia wnle «„o, a ua oi īio ko Kamehameha aloha ia Kahelheimalia muinua o Kaahnmanu, a uo-baalele% Kamehnmehni kekahi uninawa ift Kaahumanu, a oia ke kumu i niumauwn, ui o Kanhumann i ko aloha ia Knmehamelia, a au iloko o k6 kai, ujj ka hoomako, o munao ano o make iloko,«Ev ke kai, a o paū I leo nuuio. ' Aolo i loho iu ua haalele r> Kamehamehu

ia Kaheiheiniulia, mai koualawo nna i wnhine hoao mmi loa o Knhoiheimalia a hiki i kn mako nna o Kamohamoha. Eia ka meo i ole. lo nni in, nole i oi ko Knheilipimnlia nloha ia Knuiphampha. mnmua o konn nloha i knna kano mnn ia Knloimnninhn, nka, no ko Ka-mohnmehn-Wli nna ia Kahoihoimalia mni ko ..lo mni o Knloimnmahn, n ma ko lakou knliinn nlii nn liko no. nka, nn knn nne koln i kp nki o ka nr>ho Afoi, aolo o hiki i koknhi ko kf">kfa nkn i konn mnkomnko i ka hai wnhino, o k.inain nini ho kipi ho kno nkn ia in. A no ko Knhoiho'innlin nlnhn ia K .loiinnmnliu, nolo o Knhoihoimnlin, i n« nkn i ko Knmohnmohn koi nna o lilo o Koknulnohi y kniknnmhino nnnoi nn Kninohnmohi, n o hn' olo>ana ia Kaloimnmahn nole oia ka mnknnknno. T ko Knlioihoinmlia mn hono r>nn ann mo TTonpiliknno, n un lilo lnna i hooknhi, a oliko me ko Knheihoimnlin ninnnn knpna i konn wa poe-nnn, n pola no konn knpna ann i kn wn i hoolnli in m«i ni konn" naan o kn Uhnno TTomololo, nn knnlnnn o Knhoihoimnlin TTnapiliwnhine i koknpna a mo ka mannoio i kn 01010 n«fco Aknn. f TTe knla anwnopaa ka Kahoihpimalin mo nn Innhino knnkannlii n mo ka poo koikni o Lnhnina n pnn, o Knnmokn ko knmnknln, n na holo ka iko i kn holnholn nnlnnnla, a mp ka hplnholn Rnihal«, n o ka Bnibnla kn mon ono loa in K.nhoihoimnlin, a me na luahino knnkannlii n pau, nn liko lakon mo ka pohnī npona pohni mnwnho iho o Lnnphn. a mn kn līnle nohnkn o mnwaho o kn lnnai, hooknhi hnnn o kn holnholn i ka Bnibnla, nn lilo ka P!iibnla ia lnkon i mon ono, n o ko knmn i noho ai o Kahoihoimalia ma i nkn o Wainoo. i kokoke ka p lohe pinopino ni i kn olelo a ke Akna, eliko me ka lilo ana o kaiolelo a ko Akna i moa ono loa in lakon. . He halo hnlawai wahine ka Kaheihoimalia ma Halealoha, n ma ka pea akau a me ka poa hemn o Lnhainn, ho mnn hnlawai wahino; a na hiki no in Knhpihoimnlia ke holo ma Kannnpnli, a ma Olowaln i ka hnlnwni wahino, rne na mnkaainano. Hnna mikomiko no hoi nA'lii i ka olelo ako Akna ia mnn <Tinkahiki, o ka hooulu ana i ka 01010 a ko Akua, a na'.nie nni ke ao nei i kn lakon m»n hana maikni, aohe mnn hope nana e hapai i ka lnkon mau hnna mnikai. No ke' kupaa o Kahkīheimai.ia, a me ka hooMAD I NA HANA PONO. . Ua like a like o Kahpiheimnlia mo Kaahumnnn m» ke knpaa a me ka hooiknfka ana i ka pono o ka olelo a ke Akna, a na kaulan» 0 Mani ia Hoapiliknne a ipe Hoapiliwahine, 8 na kokna like nn'lii nakankanalii, kn poe koikoi me kapoe haahaa, a nd lilo o Mhni'i pnao, i ke knpaa a me ka huli ikaika i ka olelo a ke Akna, a o ka nni kekahi o ka 'poe elemaknle i naauao_ i ka noho -kahiko ana o ke anpnni a me na moolelo/ a no ka huli' 'nna 1 ka pono, aole o kana mai o ke kaulana o Lohaina, hookahi no wahi oi o Kanhumanu imnn o Knheiheimalia, o ke kaapuni hele ana 0 Kaahumann mai Hawaii a Kanai. - Ua likq_ o Kaheiheimnlia me .Kaahnmnnn mo ka lili i ka hana hewa, ina na lohp i ka hewa o knkahi wahine,' a o kekahi kanaka paha, aole o kapa mai o ka huhu, a nlnnla t a maka, he kanawni no hoi he uku i ka pnan ke hana hewa. Aoli i nku i ka pnaa, o ka paa i ka hao kn uku, a pilun na lima me na wawae liele a puali ka iwi, pela kekahi wahino no Lahaina o Miknpnko, a uo lnwe ma' lu ia e na haolo ma ka mokn, nia paha i Kahiki, a o-kekahi poe hnopaa ia i.kn hao a hoolmna ia i ke alonui mo ka ikaika loa, Ua manao ia keia hoopni ikaika 100, he poe lili ' ko aupuni o ko Akua. He pono paha a he kupon6 ole palia i ka huipu una i ka lili no ke aupuni o ke Akiia, aole paha e oe mai ke Akua. Aka, ino lie knuawoi hoomalu no ke aupnni, i malu ke aupun' Moi, alaila, e hoopai me ke aloha a me ka menemene ia ia, no kona hana hewa. Ua kaplana o Kalioiheimalia i kona kii aua moi e hoohuli ia Liliha e huli ma ka pono o ko olelo a ke Akua i ka A. D. 1830, a ma kapo olelo kanlana ma Pohukaina- ia manuwa •mai hooloolo o ku i ko a.u nnku oioi. Oiai aia ka Moi me Kaahumanu ma i ke kanpuni ia Maui a Hawaii. Oia ka hai mua atta o Kinau ia Hawaii c> Keuwe a me Kauni o Mano. Eia kahi pahaoliao o kekahi poe ia Kaheiheimalia, ua kanalua kekahi i ko Knheiheimalia mnnaoio m'a koua man la e kokoke ana 1 kona make, aka, no kona hoohowahowa paha i kona inau la hope, ako, e nana knkou i kona mau.ln ikaika, Aka, o ke Akua wale no ka i iko i ka pono a nio kn hewa. Ua mnko o Knheilieuimlla Kinau Hoopili wuhine ma Lunehu i Lahaiua, a ua hnihoi ia i kn po.i mnleo.ai raa ka halo poliaku o Kuloloia nia Wninee i keo4 o na makahiki i ka la 16 o laiHi.nri i ka A. D. 1842. Ua lavifo ia mai ko keiki a kona liaku, nio kaoliolioia i hii ae ai ia iu. A hii no la oia ilunn, a olelo iho la, a'uwo kuu haku, ua pnu nn'lii nona ka haku o 00. 0 koiu liuku u Kuhoihoiuia-

lia e uwe noi. Oke kei><i alun a Knlanikauikeaouli Kumehameha 111 o Keoweaweulaokulnni 11. No KA MAKK ANA O K ALUAIKONAHALK Kuakini. Tlu mnko keiu alii nui kuhaulua, a he alii oiinoku, ma ka hale lanu maikai '■ Hnlihee ma lloniMula i Kailua Hawaii i na inalama olVkemabn 9 i ka hora 9 kak., 'iak», A D 18<14. Ka Mooi.ki.o o K ai.ua ikonahai.k Kuakini. Ua hanau o Kaluaikonahalo i ku A. 1). 1791 ma Kahaluu i Hawnii, a lia knpaia ka inoa o Kalnaikoimlmle, o k« lua o Kahila o knliinikaulihiwn akama maknahine kaikuahine hnku o lakon e lionlmkii uku ni, aia ma Kiilamanla i Mnlokoi, u i ka umke ana o Kuakini i ka mai ..hnlau Okuu mn ke kaha o W".alae, na hooili ia ko inoa kuakini inalune „na. Oke knnkini oke kua o Kamehameha nui n Keknulike.

0 Namahana i Kaleleo'ealani ka maknahi"e, ao na kaikunane ponoi no keia o Kanhumann maiioko o ka hale puupuu hookahi mai aka, ua like ole ma na makuakane, elna no maknakane i olelo o Keaumoku, a o Keawe Kaiana a Ahaula "a Kenwe o Ilawaii "Ua poi aweawe nei a na'lii a Maui." [E nana i ke mele koihonuo o Kuakini aia i ke Kuokoa] Nolaila, he alii poolua o Kuakini, a o ka hanohano ia a me ke kiekie o na'lii kahiko, o kn haawi na kola alii na keia alii, a oia ke kuleana o ka pili o na'lii o Maui ene ko O.iliu a 0 ko Oahu hoi me ko Maui, a pola ko Kauai nie ko Hawaii. He la hula nui ma Kahalun, e hoa ana ka hula inoa no Kalnaikonahale no ka lianau ana o ke keiki alii hou o Namahana me Keanmoku. Uahelemai ka mak.aikai e hookupu, aia iloko o ka aha mal<aikai o Kameheaiku, ua nalowale i ke kuaaina, a ua moe 1 ke kane a ua hanau i ke keiki me ka iko ole ia, a o Kameheuiku he kaikuahine ,-ūo iu no Keaumoku, a ua loaa iloko :■ ka ahahola, a no ka hnuau ana i ke keiki, nolai. la, haawi o Keaumoku i keiki ia Kiunehoaiku, a haawi pu i ka aina o Keauhou, a ua hoihoi o Kameheaiku i ke keiki ulii i Keauhou, a malaila i hanai ia ai o Kaluaikonaha'e Kuakim a nUi, he v kanaka inaikai, a ua kiekie kona kulana, ua'maikii no maka me kailanohano, a he kanaka noonoo, o ka holoholo moku a me ka huolioloholo waa kana hana nui. I kpna wa i hookanaka makua ae'ai, uo komo laua i ke kula no olelo Beritauia me kona kaikuaana me' Kahekili Keaumoku, a he mau alii keia i' ike i ka palapala olelo B<jritania ma Hawaii nei, eha wale no keio poe aiii i ike i ka palapala olelo Beritania. O George Kaumualii, o Keakakilohi, 0 Kahekili Keaumoku, a me Kaluuikouahale. •He alii makeuiake i na baole, elike. me ka inakemake o kona kaikuoana o Kahekili i na haole, a h|oolilo uo i na haola i mau hoaaiua na haole, ma Hana, Waikapu, Honoko wai, a Waiulua o'ahu a ma kela aina 'o Kahekili keia aina, ua uoho no haoie me olohe i na'lii, a make o Kahekili, ua lilo na haole a pau malalo o Kaiua. Oia paha ke "kuleana i nui oi ke d4la,aJ(aio njii, . lluu olelo io oia ke'lii dnfu~tfui, a ns,'nalowale ka nui 1 ka poe kahu mnluma dalo, aka, ina e hoiliili pouo ia e hiki ka i ka eluu huuei'i tauBuni.

I ko liolo iinu o ku Moi Kumehumoha i ku Peluleu uui i Oahu. 0 Kulun kekulii i holo pu i 'Oahu mo koua inau mukua, u i- ko pau uno o na mnkua i ka moi iihulnu Okuu mu Ouhu, uu mahuiihuo ke kino o Knluu Kunkini, me ke knluna o ke kunuko maikui, ua like konu mau niaka mo ka molioea, u ua liko kono 'ano nie ho una nlii wuhino lu, noiniln, iia inukemake na'lii wuhine ia iu, uo ohiiliu muikui kona kino. I kokahi wii, uo lawe lilo o Kuluu- Kuukini i ka wuh'ne a ke Kuhinu nuio Kamehumeho o Kiluimoku i, Kuwahine ka inoa, u huna iu 6 Kaluu Kuokini. Nolaila, nauuonwu o Kalalmolu i ko ulohu o ka wohine, u ua ao o Kuinehumehn o pnhi kuuhale o na'lii o piui a mo nu inakaainuna, na kaulona kela alii i ku puliipuhi i kauhale, oke alii o Kuwahine., O ke kuniu o kela ahi, o ka mea nona keia moulelo, o ka lawe lilo ona i» Kuwuhiue a huiia.

I kekahi wa, he wahiue ui ka ke kannka punahelo a Kumehauioha, a Kuihelani ka iuoa, a oia ke kiaaina o Oahu. 0 kela wahine o Kaoo ka inoa oiu no kela Kaoo wuhino a Auwae.o Wailuku, a o Kuihelani opio ku hope loa o na kane. 0 koia wahine o Kar.o, ua kapu i na'lii a mo ka poo koikoi me na kaukuualii, aole o kii i ka wuhino a Kuihelani o ka uiake, a i ole ia o ka puu o ka woiwui i ka lmo ia. 1 ke nliiulii, ho uhiulii maika iu mu ko kuhiiu inuiku o Kulunikuhua uia Kikihule. Uu liolo mui ko nlii Kalua Kuukini rne na'lii i ka maikaikai i ka maiko, a ua loaa ka wuh,ine u Kuihelani o Kuoo, a ua makemake ua nlii nei, a ua oe ua wnhine la i ka mnkemako'o ke'lii, uia i lea po o lianu ni, a uu hooko uu nlii noi i konu mukemuke. a un.hooko, aku, ua lona uu nlii nei'i ka poe kin'i n Knihelaui no uu w.iliiuo, a un holo uu nlii la a 1010 malunu o lui pn pohik'i, u ua liinui n o ka papu P'.liaku o ku pii inaln'ia iho, a un lini kn wnwao. • [JIqU ipau.)