Ke Au Okoa, Volume V, Number 19, 26 August 1869 — KA MOOLELO HAWAII. NA S. M. KAMAKAU. HELU 127. NO KA NOHO ALII ANA O KAUIKEAOULI MALUNA O KE AUPUNI, A UA KAPAIA O KAMEHAMEHA III. [ARTICLE]

KA MOOLELO HAWAII.

NA S. M. KAMAKAU. HELU 127. NO KA NOHO ALII ANA O KAUIKEAOULI MALUNA O KE AUPUNI, A UA KAPAIA O KAMEHAMEHA III.

I ka hnlnwni nun o kn Adimnvnln Fnrani tnn Uilo ino kn Moi, un hnlnwni Inun ino ka oluolu. ni ks holo iiiui okn uinnuw t i F;ivnni i Onhii, un hoihoi mai kn \toi i knnn koiki hniuii, n om ka liooiliun o ko nupiini, o A Lilioliho, a oin no o lvnmchnuu"hn U, 110 kn iko o kn Moi i kn olnolu o ka AiAunnmla Tnnioliun. Aka, ika hnlnwni viui okn Ailimarnln nu< ko Kanikola Fnr«ni o noho nna nin Honolulu, o Mi. U. lUllou kn, a o ua kiuuu i h.oopii in p ko Knnikvln Faraui imun o kona Ailimnialn o koua aupuui, 110 na hown o ko aupuni Hnwaii, uo kauhnki i\nn i ke kuiknbi iiinwueun o ke aupuni o Hawaii.a mo Fa raui. Eia na kuinu i hoopiiiae ke Kamkeln Ftirani.

0 ka pau ana i ka nahaha o ke pa o ko pola a me tia niea pono ni o ka papaaina a ke kahuuapule Katolika Koma iiih Kailua iHawaii i u;v Lunaauhau a Kapeau ke Kia aiua o Hawaii, no ka im-a, ua hookuu ko kanawai o ke aupnni, aolo he nuhau o ke nupuni i un ohua kuUe o ua kahunapule o nn aoao pule Karis'j!<no i ae ia e ke auppni, aka, na hole ua ī.iinaauhau o H,iwaii uin ko ano hookiekie eliko me ko ano mau o ko Ilawaii poe hui» a hiki i na la i hala nku uei, a 0 ko kmimaha » mo ko poho, nia uiahma o ke aupnni. 0 ka lua o ua kuuiu hoopii. 0 ka hele wale aku o kekahi poe e hoopaupa» m:» ka pa o ka poe Kahunapule Katolika Roma. t T a poiio ka hoopaapaa oia na mea pili hoomana i ke Akua, aka, ua huhewa ka hoopaapaa a me ke kuamuamu i ua mea pili kino & me ka hoino aku i be kanaka o Farani. Ua pili ia hoino a me ke kuamuamu i ka uhaki 1 ke kuikahi; penei paha. Pauku 2 Ma na kuleana maoli, a me na kino, a me ka waiwai, e hoomalu ia ka poe o ka Moi ke'lii o ko Farani, e noho aua malalo o ke'lii o'llawaii, elike me ka hoomahi ana i ua kanaka maol', a ke olelo nei ke'lii o pae aiua, e haawi i na kanaka o Farani i na pono a pau, a me na pomaikai i haawiia i keia manawa, a i kekahi manawn mahope aku paha i ko ka aina i aloha nui ia. Ua uui n» kmuu hoopii e ae i hoopiia e ke Kauikela Farani, a he mau kumu hoopii no e pili ana i ka pili hoomana, no ke keakea ia o ka hoomaua Katolika Eow», a uie kekahi mau kumu e ae. I ka lohe ana o ka Adimarala Tamelina i na heopii a ke Kanikela Dillon. 0 ka pii no ia o ke kai a hohonu", a o ka olelo iho la no ia o ua Adimarala nei, e koi no oia maluna o ke aupuni ke hooko ole ke aupuni i kana mau olelo e koi mai ai. E hoopau i ka noho Kiaaina ana o Kapeau no ka mokupuni o Hawaii, a e hoopii ia ka poe e hele aua, a e hoohaunaele ana i ke anaina pule o ka Luakini Katulika Roma ma Honolulu, a me na hoopaapaa ino rae ke kuamnamu i na kahuuapule, a pela i na kumu hoopii e ae. Aka, aia no ka Moi ma Hii i i Hawaii, a ua kii koke ia a hiki mai ka Mji mai Hawaii mai. Alailn, ua koi koke ka Adimarnla ehooko koke ia kona makemake ma na hoopii i waihu ia aku e ke Kanikela e koi a ko, a i pīe e hooko ia mai, alaiU, maluna o ke aupuni ka hewa a ma ka pllikia. Aka, ua hoole ka Moi a me na Kuhina no na kumu hoopii, a ua hoole nole e hoopau ia ka noho Kiaaina ana o Kapeau no Hawaii, ua hoopai koke ka Adiinaraia i ke anpuni Hawaii, me ka hooiele aua i na koa o ka manuwa iloko o ke kulanakauhale o Honolulu, e hoopoino, a e wawahi i ka papu a me ka pu kuuiahi. Ua hooko koke na koa, ua lele iloko.o ke kulanakauhale me ka makaukau i ua mea kaua, a womo iloko o ka papu ua koa o kamauuwa Farani, a hooko i ka lakou mau olelo kauohn o ka wawahi i na pn kuuiahi me na hamare nui a pokopoko liilli ka pu, a o k.jpauda ua ninini ia iloko o ke kai, a o na ipu laau a ke Kiaaiua Mataio Kekuanaoa o Oahu, ua hoomninoino ia me ka hupo, a me he aupuni Karistiano ole la i iku ole i ka olelo a ke Akua. Eia nae ka mea hilahila ole. Aole he hop, kaua, aole hoi he enemi i ku aku i ko lakou alo e keakea aku ai i ko lakou 'makemake, no ka mea, ua papa ka Moi Kamehameha 111 i kona lahui aole e kaua aku kona lahui i ka poe enemi ke kaua mai ke pepehi ia mai palio, aole uo e kana aku nn ke kaua ia mai, aole e pepehi aku no ka pepehi ia mai a pela aku. I ka lohe ana o ka lahui i -ka olelo a'ko lakou Moi, ua hamau ka leo o kn. lahui i ka olelo a ko lakou Moi. Ua manao ku lahui ua hiki loa ia lakou ke muka ae i kelu lainu. koa i hoolele ia mai i uka nei o hoohiolo i ka papu, a e wawahi i na pu ku-

niahi o ku papu, uo bu niea, o kalahui kauukii Hnwiiii, l\o hiluu huoloho i ka leu o ko 1«kon Moi uiai ku wn knhiko mni, nolo o hiki i ku luhui ke hiina, i kt>ktihi ht»Tu> nni, kt> oh< o kauoha ole m«i kn 100 o kn Moi i k:i h.hui ,< h,\u» i ki<k.vhi Imiu uni i ku i ko uupuui, no kn h;ui!i pahii, ik> ko knu» pnh». u;» ninu kn hoololie him o kt» l.ihni i kn h«o o ko hikou Moi. n iiuii »lii. Un knkniUhi paha mi nupuoi o kn houui, i liko pu bi uoho nun uu< kn Hawaii. Ik« hakilo nun t< unun in« aupuui o kn houim, mni nn «upiini kuokon K;in'«(inno n hiki i u:i nupuni l\-gau;i o kn hoiuui, «010 i hoolohe pouo in kn 100 o ko hikou mnu nlii, u i hooloho ia kn leoo ko lnkou iuhu nlii, «Iniln, n„ kn mnkoiiuiko i kn uku in nini, iv no k« ino.i o Iwawi isi inni o ke nlii, ho inoa kivkio no iluna, n ko'lii o hookiokio aku «i, n poln iho In ka hnpni o kn hooloho o koknhi imui nupnui KHristi;uio o noho noi o ka hoiiun, o kokahi poo, un lono ka inon nlii wa ko nknumi i u» oihnnn koa, a ua loan ia ia ko kulnna nlii.

Ei:\ kokahi, ua ike ia ke ano o na lahnikan»ba o lie poe lahnikai.nka buhn koko, aohe mea mana i ko lakou huhu, mai na Moi a im 'ln a ka poe kiekie, a ka poo waiwai, aole a lakoii tnen makau, .» me ke ku.imuauui pu ak« ike j»kua. īna oe e neho ana mn ke nlo o ua haole, a ma na anaina haole, a ma na mokn okohola a kalepa pnhn, aole oo i lohe i na olelo pelapela ma Ilawuii nei, 0010 uo oe e lohe i na olelo hilnhila elike me keia ,uiau lahui keokeo e holo nei ma ua moku, he kakaikahi na moku i holo me ke akahai, a me ko kuamnamn ole i na 01010 pelupeln, mai ko kapoua a na Inina o ka moku, a pela no na nioku mannwa. Aole i pili i ua haole hoonioloka irale uo ka ike ana i ke ano huUu o ka lahui haole keokeo, o ka poe oo kekahi i kapaia he poe kuhunapule ahe poo inisionuri, ahe poe lioomauhala loa lakon me ka hnhu, a na kanlana loa kela olelo b kekahi misionnri kahunapnle. " E wehe ae, a e hou akii.\ Uu hopu kekahi kahnuapiile i ke kopaln hao lehnahi oke kapuahi kuke a hou aku la ma ka opa o kekahi kanaka, a hopu ae la kekahi kanaka ika hao a paa iho la. "E wehe ae a e hou aku nia ka opu." 0 kekwhi uo oDa misiotiari, he moku niisionari e holo ana i Mnui, a i Wailuku, ua iwpoo ka la, a e malamalaina molehulehu ana 110 e hoopnka ana ka moku iwuho o Mamala, a hele aku la ka misionari, a ike i kona enemi mawaena o ka moku, a hopu ka misionari i ka lima o kona enemi e kiolu iloko oke kai, aka, ua apuepne laua, a no ka lele ole o ke kanaka iluko o ke kai, na kii ka misiooari i ke kapenn hnole, aua kii mai ke kapeun haole i k« kaūaka, ana kiola ia iloko oke kai. Pehea, sole i pili ika pepehi kanaka ? Ina aole i ike kela kanaka i ka au, alaila. ua niaopopo ua make, oia ka A. D. Pela kekahi poe miāionari me ka pepehi hoomainoino i kekahi poe keiki, a o kekahi poe o ka ohaua misionari, he poe lili ino loa. lua ua ike ia ka huhu ino i ka poe i lawe i ka oihana laa weliweli loa ake Akua, Auhea aku ka poe aloha me ka oluolu ma ko lakou aupuni ?

I ko lakou ike ana, a nana ana i na aouli o na anpuni Karistiano o* ka' honua, a he rr.au aupuni i kaulana i ka naanao, a me ka haipule ike Akna. Auhea na oia poe aupuni iNiialuhiu ka' noho ar.a, me ke kuua ole ? Owai oia poe aupuni i aloha iko lakou inau Moi, me ku ohnmn ole e pepehi a e lawe i ko lukou ola 1 Owui na aupnni, i waiho v»a!t! aku i ko lakon inau Moi me ke kiai ole ia e na koa kiai, elike n,e na Moi o ke anpuni Huwaii ? Aole e pili ka maka, aole e loaa ka hiamoe, aole hoi e hooloilni ia ko lakou mau lunaikehala, ke loaa ole ko lakou mau koa kiai kupono, e malama maikai ia ai ko lakou ola, ua piha mau ko lakou mau poo i ke kuko ino, a me na lia ino i kela la i keia la.

0 ke aupuni o Hawaii nei, he anpuni aloba alii, he aloha ka leo i ka pane mai, he aloba ba olelo, he aloha ke kamailio pu anō, he malama i ka leo o hanle wale iho ilalo, aole no ke koai, aole no ka hoolimalima, aole do ka hoopilimeaai wale, ako, no ke aloha oiaio madi. Ua pili keia aloha r na Moi a me na'liialoha maikai i na makaainana a me ka lahui holookoa. Ua ike na haole na malihini o na aina e, e noho ana ma Hawaii i ke ano o Komehameha 111. Ua pili ka naau o ka lahui kanaka holookou a rue na malihini o na aina e noho ana ma ka pae aina Hawaii, a oa paulele io ka naau o na malihini, no ko lakou launa ole akn o ka noho ana me na Moi a me' na'lii o ko lakou aina hanau. Nolaila, ua noho a kulaiwi ka noho ana o na malihitfi o na aina, aole manao ana a6u e hoi i ko lakou aina hanau, o ke aupuni Hawnii iho no ka aina hanau e noho ai, a .waiho iho na iwi o Kaea. Ua pau i ka make ka poe haole kahiko i noho mua ma Hawaii nei i ke au o K,an/ehameha I, a mamua aku o ko Kamehumeha I a ua pau lakou i ka muko-ma Hnwaii nei, a «a p#u ka lj»kou mau keiki i ka make, a o ka lnkou mau moopuūa, a mau mamo., eia uo lakou ke ola nei

| « ko InliH I.l'i koknhi, « ke omi noi kt>knhi . }HH> mouio u im (hh> lu i «<->ho tmin uih Uuwu;ii uoi. A o ki'kuhi |>oo o us lualihiui lu\oU> I i 110)10 uio ll,i\v;w> iiei 110 kt> knlo(>u lioopuj kiipuku wHiwm, n imi nni i kc (lalu a kiOopn | ftku uu, Kohv ain» ki-in «inn lu » Unwnii , K >> ( kulii uolio \va\\, ua uv>ho no Inkou u pan um j Uuwuii nei u Ik> poo kakuikalii ka |hx> i lmi | i ko lakou iiwii iiupuni h iuhu niu;v hun.-ui, i A o ka |H)t> misions»r» na Uoi kok,»hi poo i ko | l;»n ninu ;»iim h;»n;tu, u o koK,>hi poo 1» nu> ka | lakon.poe inamo, uu knluiwi ko lakou noho j nnu, u o ku lukou poo mamo, uu lnwoluwo, i I uu oiliana a ko Inkon poo mukua i lawe nini »i i H»v #;i no>, u ho poe Imoikuiku uu> ke kokuu nni mu ku nut»n«o u uh> ku liooikuikn tna bo anpuni oko Aku». A o kokalii poe o k» oih.-.ua wision;»ri u mo na maino a Ukon, ht> poo kwlopu a knai t )U i jna a j nfi| ft hnnai nui i i)u hololioloua, a o kekaiii poe, ho poe mahiko, r. hookanwu kunpnu ina ka hi»t»a i kokuhi poo kanaka. A o kekahi poe 0 h««le, he'poe limo lawelawe lukou i kokuaia e ka nmnu o ka Moi, a ua lilo Uikou i knhiknhi puuone a i mau Imokele no be aupuni. Ano ka nni ona haole i l.iki mai ma ke aupuni Oawaii, a na lakon i hoopaoeoe ae 1 fee nloha !;i»niaaina 0 ka aiuu.

j okc uloliu kanmaina oka lahui knnaka Hawaii, lie alohn kuikoi, be aloha me kn hluiih a 1110 ka moliai, he kul» koikoi ke uloha me ka pnolo me kalii lmkina ai n mc knl)i hakiiia ia, iiole i hiiawi wule ia ko nlolm no'ka poe ilihune wale uo o hauwi oi ke aloha me ka liookipa ana, ua haawi pu ia «ku ke aloha hmluu, n rne ko nloha olnolu mo ka olioli no ka poe wniwai n me nu'lii, nole 110 ka waiwai a me ke'lii nna'* hnawi ole aku ai keia lahuikunakn Huwnii i ke nlohn n tne ka mukana 110 ke nlolia, un hoolawa in ke alolia no nn niea n pau loa, ke knpnin aku nei nae kela alohn he naanp», i ko 110 uialihini manno he lapuwnle. oke aloho i hilinni nni ia e ua haole, o ke aloha i huipu me ke pi a rae ka maauwa, aia ke alohn iloko o na pua nnhelehele opala, i puhiia e ko puahiohio maknni. Ao ke ano oke aloha, he hooipoipo me na pua lapuwale. I keia wa, na aneane e pau n e nalowale ke aloha oiaio o ka lahnikanaka Hawaii, no ka hlo loa o ka poe opiopio i ka hoomahui' mahope o ke ao ana a no haole, a me ka lak°n mnu kumn nana i no. He lahui m»kilo ole, a tne ke noi hele ole i kauhale elike me ko na aupuni e o ka honua, a me na aupuni Karistiano oka honua. Un hana no paha kn lahai Hawaii, ma ka pili makamaka, a inan pili koko no kekahi mau pilikia knnwnle i hiki oiai, a o ke noi h«le tna tia al&nui elike me kekahi mau aupuni o ka houua, aole i ike ia ma Hawaii nei. Eia kekahi noi i kamaaina i ka lnhui Hawaii. oka hele i kahi loihi a pololi ka opn a ike i ka ni, i ka ia, i kela mea i tkeia mea n kona rn ika i ike ai, o ke noi'ka loaa,;n.na loaa no, ke loaa ole ka poe nana e hookipa mai, a e kahea mai e kipa ma kauhale, o ke noi ka loaa, aole o ka lala'u wale ame ka aihoe, o ke noi ka mea i ao nui ia e ka poe kahiko. Aole i ike nui ia{ca poe ilihune, makapo, oopa, mumoku, ka poe i loohia i nn mai pilikia, aole i ike ia ko lakon hele ma na kanbale e makilo ai, a e noi hele ai ma na alanui ame nn alaloa. Da molama ia lakou e ko lakou poe makamakB, aole no i ike nui ia ka poe huahaulewale, a pili ohana ole, e ī'ke ia ai la paha kn poe makua, a, ua ikea kekah; poe makua ole, aka, un hlo ka hnuai o na keiki i ka poe mnkamaka o ka makuahine, a i ole in i na p'likoko o ka maknakane; a pela paha i ike ole i'a ai keia ano ma Hawaii, aolo poe huahaule hele wnle iho no e makilo

ni i kauhule, ina e ikea ka huahaule wale, he pou p;li koko hanauna uo kono. Ina e loaa ia oe kekahi keiki auwana wale, a maoao oe e lilo i keiki lianai nau, aole e pna, aia a lohe na pili koko a me na'makamakn, 0 ke kii koke ia mai la no ia a kaili ia aku la inai a oe aku, aia wale no ka paa ia ia oe, a ua hanai oe me ka hoopnnahele i ke keiki elike me kau keiki ponoi, ka hoauamo ole i ke keiki, alaila, ua lilo ia oe kela keiki ka hanai, pela ke ano mau o oa keiki i ka wa kahiko. 0 ke aupuni o Huwaii i keia w», he aupuni noi, a he aupuui niakilo, a ke kaulana nei i keia wa, oa ao ia e mahaoi, e noi, e mukilo, oia ke akamai ana haole i ao mai ai. Ua kukulu ia he mau hale noi mai Hawaii a Kauai. I Hawaii ke noi ana, aia iiiiaina oke noi i Kauai, i Kauai ke noi ana, aia kinaina 0 ke noi i Hawaii a hiki aku i Kahiki ka pan o ke noi, 0 ke knmukuai 0 keia noi o ka make oka uhane. Aole i ike ia keia me'a oke uoi m(iku, a o ke noi aupuni i ke au o Kameiiameha li, a i ke au o Kumehameiia J ame ke au o na'lii kahiko ma Hawaii nei, aole lakou i ike i keia oihana nui 0 ke ao nei o fee noi. 0 kekahi noi, me na palapala iloko o ke kulauakauhale a me na kauhale, mai ka poe iiihune ke noi, a ka poe mai, a hiki i ka 'poe 'waiwai ka pan i ke noi ia, me ke noi ia e kakau i ko lakou mea e haawi akn ai i ka nui o ka mea e haawi ai, a me ko lakoo man inoa pu, a he mau mea noi no ia 0 keiu wa oiihon, a o ka naauao io ia o ka wa ike pulapala, a d ka poe maauwa, ana, pi, maiona, no ka naaupo ia, a 0 lukou ka poe 0 komo ole i ka lani.

Ke a*w a mt ri(» hami o k<> «vjuini ika A D a hiki i kw KSS4 Un |>nn ua linun n ko nupuni, lui «upuni kniinwai k« nupuni {lawnii, a i« m « ke kann- , w«« ko (, ,a mc |< n j ifi WR ( wa j # mc kn ililmue, ko, kmimahn, n nio ka m»mn, ko

nloha, » nu» ka 1. ..oino, n o ka U >ui holoo. koa, «i» nialuua o ko lakou ma»\ hokua ka liolio n na k«nawui, a i ke kau ku ahaoleKi holookoa k«u kannwni o ke «upuni i na knnawai knOike o ka pono a me ka pommkai 0 k*Jah> 1 holookon, a ho mnukannwai knmu Wv-\iwa : o pii ai k.» loaa n n\o ka lako 0 ke aupuni a ni<! kn lahui makaninapa, alaila, ua ko 1110,1» ka lalioi holookoa 0 ka 101010 iloko o ka olioli, no ka hoopau «na i kekahi mau k»uninha 0 na auhan maluna'tka lahui holookoa. Aka, o ka hoom-»u ana o ka ahaolelo i na kanawai i uluhuaia 0 ka lahui a me ka pono 0 ka lehulehu, ua lilo ia i mea e hakukpi ai ka lahui elike me na ale i hakukoi a kupikipikio o na wai halana malio o na mo B naw«i, a me na nioana hohonu. He mea nui noia ma na aupuni k .u kanawai o ka honua, o ka hoohalahala o .-a lahui a me na mnkuainana i na kanawai pono ole i kau ia e ka ahaoleln, a 0 ke kuinu no h o ku hookahe koko mR na aha»lelo o kekahi innu aupuni o ka v honua O Ber*innia a me Farani na aupuni i ike ia ko laua ra«u moolelo no ka hooknhe koko, a lilo maoli i kumu no ko kaua a me ka p'epohi, u ulaula ka aina i ke koko o na konaku, » oi» hoi ka poo i make iloko 0 na hoouka kaun nui unu. (Aohipau)