Ke Au Okoa, Volume V, Number 26, 14 October 1869 — KA MOOLELO HAWAII. NA S. M. KAMAKAU. HELU 138. NO KA NOHO ALII ANA O KAUIKEAOULI MALUNA O KE AUPUNI, A UA KAPAIA O KAMEHAMEHA III. [ARTICLE]

KA MOOLELO HAWAII.

NA S. M. KAMAKAU. HELU 138. NO KA NOHO ALII ANA O KAUIKEAOULI MALUNA O KE AUPUNI, A UA KAPAIA O KAMEHAMEHA III.

Oia hoi, o ke ala, o ka noho popilikia ole ia mai, a me na pomaikai e loaa mai ana i ke kanaka, a e hoomaluhia ia mai ke kino, ka waiwai, a e imi aku i na mea e oluolu ai ka noho ana. Helu aiwa. E malu no kela kanaka keia kanaka ma kona kino, a me kona hale, a me kana mau palapala a me kona mau waiwai, aole e hopuia aole hoi e huli ia me ke kumu ole, aole hoi e hoopuka ia ka palapala kena ke maopopo ole ke kumu pono mo ka hoohuoi ana, a ma ka hoohiki ana o ka mea nana i hoopii, a e hoakaka ia iloko o ka palapala hoopii nei kahi e huli ai a me na kanaka, a mea e ae paha e hopuia. He umi o ka pomaikai. O ka haawi ana ma ke kanawai i ka hana ana i na alanui a pau ma ka Paeaina Hawaii. Ua hoomakaia ka hoomaikai i ka hana ana i na alanui i ka wa kumukanawai ole, aole i holo pono loa ka hana ana i na alanui; a i ka wa kumukanawai, ua holo pono na alanui, ua lilo ke alanui pali o Nuuanu, i alanui holo na ka lio a me ke kaa, ua lilo na wahi inoino o ka paeaina Hawaii i holo ole ia e na lio a me na hoki i mau alanui. O Kiha a Piilani ka Moi nana i kipapa i na alanui a i hoopololei me ka uhi ana i na pohaku i na alanui, i na hanauna he umikumamalima a keu aku o na hanauna, a i ka a ono na ehiku mau keneturia mamua a ke waiho nei no nae kana mau alanui i hana aupuni ai iloko o ke au o kona noho alii Moi ana i na mokupuni o Maui a me Molokai. O Ehu kekahi alii kahiko ma Hawaii, ke keiki a ka Moi o Hawaii, a Kuaiwa, i ka ehiku a i ka ewalu keneturia mamua o ko kakou keneturia e hele nei. O Ehu ke alii o Kona i Hawaii, nana i hana i na alanui o Kona, a nana no i hana aupuni i kona au o kona noho alii ana. Ua kapaia na alanui mauka o Kona a hiki i Kau, o ke ala a Ehu. Ua olelo ia o Maui a Kalana kekahi alii kahiko loa i hana i na alanui i ka wa he iwakalua a keu keneturia mamua, aka, ma kona ano moolelo, ua hanaia na alanui a pololei loa. Ua maa na kanaka i ka hele ma ka pololei o ke alanui, aka, i ke alualu ana o kekahi poe e pepehi ia Maui, ua hele kikeekee oia i ke alanui, a ua kapaia o "ke alanui kikeekee a Maui," aia ma Waikane me Waiahole ma Koolaupoko i Oahu, aia ma Kekaa i Lahaina me Kaannpali, a ma Kealakahakaha i Kahakuloa no Maui. O ka hana ana i ke alanui i ke au o Kamehameha III, he ku i ke aloha a me ke kokua i ka pomaikai o na makaainana, a me ka pomaikai o ka poe ilihune. A ua hoolilo ia ka pomaikai i kumu e mau loa ai ka pomaikai no ka hana ana i na alanui, nolaila, ua hoolilo ia ma ke kanawai ka hana o ke alanui, a ua ili mai ka pomaikai o ka hana ana i ke alanui i hana e hoomanao ia ai e na Moi mahope. Helu 11. O ka oikelakela o ka pomaikai i haawi ia ma ke aloha o ka Moi Kamehameha III. O ke kumukanawai i kapaia o "Kalahikiola, i Kalanaola, a o Kuapapanui." O ka pomaikai keia e hiki ole ai ke hoonaueue ia. Aia no nae i ka manao o na Moi mahope. He kumukanawai i hanaia e na Moi ma ke aloha i na makaainana kanu o ka aina nei. O keia mau hana, oia na hana kaulana a ka Moi Kamehameha III i hookaulanaia, a he mau hana hiki ole ke akua, ua silaia iloko o ka naau o ka lahui holookoa, a ua hoopaa ia a paa loa ia hanauna aku ia hanauna aku a mau loa, ua lilo kona inoa i mea poni maikai i ke poo o ka lahui. No ka noho alii ana o Kamehameha III maluna o ke aupuni Hawaii. He mau hana nui kaulana ko ka Moi Kamehameha II a me ka hooili ana o ke aupuni maluna o Kamehameha III. Elua mahele nui iloko o keia mau Moi i manao nui ia e ka lehulehu. I ka manao o kekahi poe ua noho alii keia mau Moi ma ka hakahaka, a ma ka noho alii o Kamehameha I, a ma kana nai aupuni ana. O ka manao o kekahi poe; aole. O na hooilina Moi o ke aupuni Hawaii ma ko Kamehameha I hakahaka i manao nui ia, a ua kupono ma kona nai aupuni ana. Eia ka mea i kupono ai, ua hoi iho no o Kamehameha e mare hoao i na kaikamahine ponoi a na kuhina kaua ona, a o lakou ka poe nana i hooili i ke aupuni maluna o Kamehameha I. Ua manao nui na kuhina kaua, o ka lakou poe moopuna i hui pu me ke koko o Kamehameha I, o lakou ponoi maoli no na hooilina o ko Kamehameha nai aupuni ana. O ka hooilina aupuni o Kahoauoku Kinau. O ka moopuna ia a kekahi kuhina kaua na-

na i nai ko iinpuni no K:»mt:hnmehi\, oiu o Kaninnawa. Qkn lnu okn lionilinn i munao in, o Ki-kiiaiwa Kanu'lmmelia, oiu ku moopnna a Keenumoku kekahi knliinn k»im nana i hooikaikn iloko o ka mnko, a o kona nmn iwi kn i mauna i ka muko iloko o ke kana i Moknolmi no ka hoikaikn ana i nolio 0 Kami'lnuneha 1 i ke nnpuni. 0 koii\ nian hooilinu, oko koko koia o keia mnn kulnna kauu nui, i hnipn iho nio ko Kumeliameha 1 koko, a ua knpono, lio mnn hooilina aupuni oiaio niaoli ma ko Knmehnmeha nai nnpuni nna. ]ka make nna oka Moi Kalanl Kuuikouoiili Kami'huiiiolia 111, a lilo ka noho alii i ka Moi Liholiho Kmnohamoha IV. Alaila, 01010 ao la kokahi poo, okahi no a nolio i kn nolio alii o Kamohamohu I, knna poe moopnna, akahi no a nolio knna poe moopuna i ko Knmehameha I nni anpuni ana. Pehoa ka lioi i noho alii ai o Kamehnmeha 11, a me ke an o Kamnhumuha 111 ma ka noho Moi aupuni oko Hawaii pneninn ? He man hoopunpaa iloko o ua'lii i ka wa e ola ana o Kamehameha I a na ninnu o Kamehamelia 1 i ka manao o ka poenkamai, a me ka kalaiaina nnauao, a mo ka manao o kn poe kukaolelo u me ka poe ike liohonu i I . noho ana o ke aupnni o ka wa kahiko. 0 ka manno o kekahi peo •"'! a mekekahi poe olii aole i kuil' < ka manao mnmnli mahopo o keia man hooilina aupnni. Okn imikio oka poe ike hohonn, a mo ke akamai io i olelo aku ia Kamehameha. 0 keia man hooilinn ou i manao ia e hooili i ke aupuni i kekalii o laua, a i ole ia 1 kekahi o lauu ; 'eia ka olelo oiaio : I kou wa e ola ana, hookahi aiipnni o Hawoii nei, aia a hunle oe i ka mnke, nlaila, e mahele liilii ia ke anpuni, a e kipi ana kela alii keia alii i ke aupnni, aole e inaluhia ka noho ana o ke aupuni, a e kue mai aiiß ko'Kauai, a e kuokoa, a pela ko Oahu, pela ko Maui, a e mokuūhanu ko Hawuii poe alii i ko Hawuii poe nlii, aole e kupaa ma ka pono ke aupuni Hawaii. Ina oe i manao no ke kanlana o kou inoa, a e mau aku ke knpaa o kou inoa, a me ke kanlana o kan hoohuipu ana i keia paeaina i anpuni hookahi. E hookooe i kau olelo mua loa, e hooili i ke aupuni maluna o ko moopuna, oia ke alii nona ke aupuni mai na kupnna mai. E hoomaopopo kakon i ka hooili ana o ke aupuni malnna o ka Moi Liholiho Kamehumehu II a me ka hooili ana mai o ke aupuni i ka Moi Kamehameha 111.

0 ka ohana alii Moi o Liholiho i kapaia o Kumehameha 11, a me Kamehameha 111, he ol.ana alii pi-o, aole kekahi o keia ohana i kokua i ko Kumehnmeha I noho anpuni ana, aole i kouio pu iloko o ka Kumehameha mau kaua o kona nai ana i koua aupuni a me kona noho alii ana. He poe enemi- kein no ko Kumehameha imi alii ana e noho mn ka noho alii. Aka, o ka ohona alii Moi keia nona ke aupuni mai na kupuna mai, a maanei kakon e hoomaopopo ai. 0 Kalanikauiknalaneo Keopuolnni, a me koua inakuahine o Kekuiapoiwa Liliha, a ine konu kaikaina o Kalanikauiokikilo Knlnniakua, o lakou ka poe alii kapu o Mnui u in« ko lakou niakunhine o Kulaiiiknulihiwnknma Kalolo. 0 keia poe nlii kn i hee pio i ka pali o Ino, a holo i Molokai, me ku inanao e liolo i Oahn, aku, ui> loaa o Kalola i kn mui ma Kalnmanlii i Molokai, oia ke knmu i hiki 010 ai i Onhu, a ua loaa lukoii ia Kainehonielia ma Kaunukakui, a ua lawo ia i Hawnii 0 Kalanikuuikaalaneo Keopnolani, o ke kiiikumnliino ia a Kiwalao ka Moi o Hawaii ka hooilinu nupuni o Hawaii, ke keiki a Kaluniopiiu ka Moi o Huwaii, 0 Kiwaluo keia ka Moi o Hawaii i pepehi ia ma ko kaua i Mokuohai e ko Kaiiiehameha poe koa. lle lalani Moi auei ko Kiwalao me ka uioku ole o ka lulani Moi mai kona poekupnna mai ? Pelo paha. Uu uoho Moi o Kulnniopuu no Hawaii, ua noho alii a Moi kona ma* knakune o Kalauinniamamao no Knu a mo Puua. Unnohoaliia Moi o Keinye koua makunkane, a ua noho Moi kona muknnhine 0 Keakealani, a pelu ka noho alji inanamana ana aku o na kupuua o ua poe alii la. Aka, he nui na koikl a ua pne'ulii Moi n6i me tui wahiiie he k'hiilehu, akn, aole e haawiiu ke aiipuni iio lakou, aia no o ka ohnna alii i lmokauwale ia i ohana alii Moi no ko unpnni, oia ohana alii no ko pili inuu aku ke uupiini ia lukou, n o ka nui o na ohnnu keiki a na Moi la i noho i ke uiipuni, e lilo no lnkou 1 poe knnaka, n i poe llamuku a i poe iwiluiamoo no ua ohana Moi lu. Polioa hohku aoao o 'kii. makuawahine o Kiwuluo a uie Kokuiapoiwa. 0 Kalm:ikauliliiwaakama Kulola ko laua inakuawuhine. 0 ka ohana alii kapuahi uo ia o Maui, a o ka ohuna Moi no ia nona ko aupuni. Ua linnau mni mailoko o Kekuiapoiwa a laua o Kiwalao, oiao Kaliinikuuikanlunoo Keopuoliini, a ua loua inai mailoko o Koopuoluni; o Lilioliho Kiiniohiimoha II a me Kunikeuouli Kaniehainoliii 111. I ka lilo nnu o kein mnu alii Moi i mnu linuiliiia no ke aupuui mahope o ko Kumehainoha mnko au», ua pau ka ohn-

j iiiu kipi o nn'lii i ke anpuni e kann, u e IftJ wo no k<-'a alii no koia alii ke aupuni, na pnu ko In'. ni manno kipi, ua maluhia ke a«puni, a u", kuapapanni ku nolio ana o ke anpuni a mi' nu nuikauinana.. Aka, nu pokole nu' ninkahiki ka noho Moi ann o Kamoliamoha 11, a o ko Kumehaniohu 111, ua loihi konn man ma'kuhiki o ka nolio aua malunn o kn nolio iMoi o ke.nupuni Hawaii, n im kuapapanni kona uupnni, aole i ike ia kekahi mau kana kuloko e ',<no nna i konu ih. .o iilii nn:i, nolo no ho mon ohnnui knloko e pili ana i kona noho alii ann, aka, o i;a a'ipnni o ka poe nrnu i hoopilikia i kona noho alii, a nio kona aupuni. Ka Hopena. [E hoomaka hou ana ka Moolelo Ilnwaii ma ke kumu inai o kn Moolelo Hawuii, aole paha e hoonolionoho papa loa ia ka inoolelo 0 loihi loa ka mui uwa, aole paha e pau a papau e knkon'i ka haele, no ka lokomaikai o ka mea nona keia ola a me keia hanu aoa, na hala na maknhiki okoa ekolu a me ka aha o ka puka ana o ko Moolelo Ilawaii. Oa hoomaka ia ka moolelo ma ko Kumehameha 1 manawa i hanuu ai, o ua poomuku aole kumu, a nolaila ka hoomaka hou ma ke kumu."J Ka Moolelo Hawaii, MOKUNA I. No ka hookumu ana o ka Paeaina Hawaii. O na mokupuni o ko Hawaii Paeaina, he umi no ka nui o lakou a me kumalua, a o kekahi mau moku liilii aku, aole lakou i noho ia e kanaka, ua pili kekahi oia mau moku liilii i na aina nui, a ua kaawale aku kekahi aia no lakou ma ka moana Pakipika Akau, ma ka latitu akau he 18 54' a hiki aku ma ka aoao akau i ka 22 17' a ma ka lonitu komohana 154 54'. He mea kahaha loa i ka manao o kekahi poe i ka lohe mai i na olelo a ka poe kahiko, i ke kumu o ka hookumu ana o ka Paeaina ma Hawaii nei, aka, aole i pololei loa ka malama ana mai i ka moolelo o ka hookumu ana i ka Paeaina o Hawaii nei a me ko Kahiki, aka, ua kue ka malama ana i ka lohe o ka poe mahope loa, aole i like pu, a maanei kakou e ike ai i ka pololei o ka kekahi poe, a i ke kekee pono ole o ka kekahi poe. Ma ka mookuauhau o Puanue, ua olelo ia e kekahi poe i malama pahemahema mai i ka moolelo, na hanauia mai e Kumukanikekaa na kukulu o ka honua, s me na kukulu o ka lani, o Kumukanikekaa ka wahine, a o Paialani kana kane. Aka, i ka olelo a kekahi poe, na Kamaieli i hanau ka mole o ka honua, o Haloihoilalo kekahi inoa o keia wahine, a o Kumuhonna ka inoa o kana kane. Ma ka mookuauhau o Kumulipo, na olelo ia, ua ulu wale mai ka honua, ua ulu wale mai na lani. Ma ka mookuauhau o Wakea, ua olelo ia na kana wahine na Papa i hanau na aina, a ua kapaia o Papanuihanaumoku, a penei i hanau mai ai o Papa, hookahi ipu i hanau ia e Papa, he umeke a he poi, e hoolei ae ana o Wakea iluna i ke poi a lilo i lani, a e hoolei ae ana o Wakea i ka haku oloko, a lilo i la, a e hooloi ae ana o Wakea i ka anoano oloko o ka ipu a lilo i mau hoku, a ike o Wakea i ke keokeo o ka pala haku oloko o ka ipu, e hoolei ae ana iluna, a lilo i mahina a o ka pala keokeo o ka ipu, o waluwalu ae ana o Wakea hoolei i ka lewa, a lilo ino, e nini aku ana o Wakea i ka wai o ka ipu iloko o na ao, a lilo i ua, a o ka umeke, e hookaawale ae ana o Wakea i ka ipu, he aina, a he moana. Eia kekahi kumu o ke kuhihewa, ua hahai na hanauna hou ma ka mele a ka poe kahiko i haku ai, me ka manao ua oiaio loa, aka, ua haku ia kekahi mau mele ma ke ano loina o ka nui o na keiki, a me ka nui o na wahine. Penei kekahi mele i haku ia e Kalaikuahulu i ke au o Kamehameha I. "O Wakea-Kahikoluamea-e-a, O Papa, o Papanuihanaumoku ka wahine, Hanau Kahikiku, Kahikimoe, Hanau ke Apapanuu, Hanau ke Apapalani, Hanau Hawaii i ka moku makahiapo, Ke keiki makahiapo a laua. A pela wale aku, he loina a he kaona i hoopiliia, ua okoa ke ano i manao ia e Kalaikuahulu, he mea okoa i pili ia Wakea me Papa, aka, ua alakai hewa ia ka noonoo o na hanauna hou, a ua alakai hewa i na malihini. Penei ka manao i hai ia mai e ka poe kahiko loa, a ua maopopo ma ka moolelo a Mo-i ke kahuna kaulnana i ka ike a me ka mana, i ke au o Keoloewanuiakama e noho alii ana no Pelekunu i Molokai, a ma ka olelo wanana a Nuakea kekahi kaula wahine ia manawa no. O Luhaukapawa, Kapewaiku, Kapewalani, he poe kahuna, a he poe kaula no Kauai, o Maihea, a o ka pua a Maihea, o Naula a Maihea, o Naula a Maihea, he ohana kaula keia no Oahu i ke au ia Lonohoonewa ke'lii o Oahu, o Luahoomoe ke kahuna a kaula i ke au ia Hua ke alii o Maui, nana ka heiau i kapaia o Apahua mauka o Wainee i Lahaina. Aia ma ka lakou mau wanana, a mau olelo hooiaio e olelo ana na

ke Akua i hana ka lani a me ka honua. O na Akua nana i hana ka lani a me ka honua, ekolu lakou. O Kane, o Ku, a me Lono, hookahi enemi nui iloko o keia mau Akua ekolu nana i hana ka lani a me ka honua, o Kanaloa. I ka wa puni ole a kumuole ka ka lani, ka lewa, ka honua, a me lalo iho o ka honua, ua lewa a naka olohelohe na mea a pau, aole i ike ia kekahi mea, he aukua lewa wale no, a he mau uhane lewa akua, aia iloko o na mea akua ekolu ka mana nana i hana i ka lani a me ka honua. O Kane ke Akua i oi ka mana ka ike, a me ka hooko ana i na mea a pau, a ua kokua aku ko Ku a me ko Lono a me ko laua mana mahope o ko Kane mana, a ua hui-

puia ko lakou mana i ka huina hookahi, a ua lilo i mea e hoopaaia ai ka lani a me ka honua. Ua hookumuia ka hana mua ana i ke ao nei i ka la 26 o ka malama i ka la i kapaia o ka la i o Kane, a i o Lono, i o Mauli, i o Muku, i o Hilo, i Hoaka, oia eono la, ua paa ka lani a me ka honua i ka hana ia, a nana iho la ka poe Akua ua maikai na mea a pau i hanaia e ke Akua. Nolaila, ua hookapu iho la ke Akua i la Sabati mua, ua kapaia o ke Sabati Ku, oia ka la Sabati Kauila mua o ka mala, o ka la ahiku ia mai ka la i o Kane mai, mai ka la hoi i manao ai ke Akua e hana i ka lani a me ka honua. O ke Sabati Ku Kauila, o ke kapu Sabati Ku, o ka la Sabati Kauila keia i loihi na la a me na po o ke kapu ana. Ekolu po elua no, aohe pela na la Sabati Kauila e ae ekolu i koe iloko o ka malama. I ka hoolilo ana i mau la kapu Sabati iloko o ka malama mahope o ka hana ana a ke Akua i ka lani a me ka honua. Ua hoolilo ia ka la o Kane i la Sabati oia ka la i hookumu ia e ke Akua e hana i ka lani a me ka honua. E kapu ana i ka po o Kane a e noa ana i ke ao o Mauli, elua no la noa, a i ke kolu o ka la, a i kona po, o ka hoomaka no ia o ke kapu la Sabati Ku Kauila. O ke kapu Subati Kane Kauila a me ke kapu Sabati Ku Kauwila, ehiku la wale no ia, mai ka lo o Kane a ka la o Ku, i kau kanawai mua ia keia maloko o na la kapu Sabati, i malama ia a i hoomanao mau loa ia, ia hanauna aku ia hanauna aku, pela ka malama ana o ka poe kahiko loa ma Hawaii nei i ka wa kahiko. O ke kumu mua o ko Hawaii nei kanaka. Aole no i kulike ka moolelo a kanaka no ka laha mua ana o na kanaka makamua loa ma Hawaii nei, ua ku kapekepeke loa ka ka hoopaa naau ana o na hanauna mai mahope loa, ua huhewa ka hoopaa naau ana Ma na mookuauhau ka huhewa ana, o kekahi poe hanauna mai mahope loa, ua poina paha ia lakou ke kumu mua i loaa mai ai ke kanaka ma Hawaii nei, a nolaila, i ka lohe ana o kekahi poe i na mookuauhau, a hoopaa naau iho, a pela i malama mai ai kekahi poe i ka mookuauhau, a kapa aku la kekahi poe oia poe i malama i ka mookuauhau, o na kupuna mua oia mookuauhau, na lakou i hanau mai ka Paeaina o Hawaii nei. Penei ke alakai hewa ana ma ka moolelo kuauhau. Ke olelo nei kekahi poe kakau moolelo kuauhau. O Lailai ka mua, a o Keliiwahilani ke kane a Lailai, oia na kupuna kahiko i loaa mai ai na kanaka a me na kupuna kahiko loa o Hawaii nei. Ma ka mookuauhau o Ololo, ua oleloia, he kane ia kanaka kahiko o Kahiko ka inoa, a o Kupulanakehau kana wahine, na laua mai i hanau o Lihauula a me Wakea, a he wahine ka Wakea o Haumea, oia no o Papa. O keia poe wale no ke kumu mua o ko Hawaii lahui kanaka a pau, aole nae maopopo loa ko lakou wahi i hanau ai, ua hanau ia mai paha lakou ma Hawaii nei paha, ma kekahi aina e paha ; ua olelo ia mai ko lakou wahi i noho ai, aia malalo o Lalowaia o Lailai a me Kelewahilani, o Kahiko a me Kupulanakehau o Kamawaelualani ko laua wahi i noho ai, o Ololoimehani ko Wakea ma wahi i noho ai me Papa, aole nae he wahi o Hawaii nei i kapa ia ma kela mau inoa. O ka manao o ke "kakau moolelo Hawaii," aole i loaa ka oiaio o ka moolelo Hawaii i hoolaha ia ma keia wahi e ka poe nana i hoolaha mua ma na Buke moolelo Hawaii i na kau i hala. O Lailai ka wahine, o Keliiwahilani ke kane, o Wakea ke kane, o Papa ka wahine, aole keia o ka makamua o na kupuna i hiki ma Hawaii nei, he waena keia o ka hanauna i noho ma Hawaii nei, a e loaa hou aku no na kupuna mai ia Wakea ma a hiki i ka palena o na kupuna kahiko loa o ko Hawaii nei Paeaina. I ka wa o Wakea ma, ua laulahu a piha o Hawaii nei i ka nui o ka lahuikanaka. Pela ma na moolelo a ma na wanana a ka poe kaula a me ka poo kahuna. O Kamawaelualani, o ka inoa kahiko ia o ka aina o Kauai, he inoa hou o Kauai i ka wa mahope mai o Wakea ma. O Kauai oia kekahi keiki a Wakea laua o Papa, a ua lilo o Kauai i kupuna hou no ko Kamawaelualani poe kanaka ponoi, a no ka maikai o ka Kauai mau hana a me ka nui o kana mano, a me ka maikai o kona noho aupuni ana, ua kapaia ka inoa hou o Kamawaelulani, o Kauai. (Aole i pau.)