Ke Au Okoa, Volume V, Number 27, 21 October 1869 — KA MOOLELO HAWAII. NA S. M. KAMAKAU. [ARTICLE]

KA MOOLELO HAWAII.

NA S. M. KAMAKAU.

HELU 2. O Oahu, he inoa hou keia i kapaia mamuli o kekahi kupuna o ko Oahu lahuikanaka. O Laloloimehani o Lalowaia, o Laloohonuiani, oia na inoa kahiko o Oahu. O Oahu, oia ke keiki a Papa laua o Lua, oia kekahi kane a Papa, a no ka lilo ana o Oahu i alii maikai a ua kupapa ka noho ana o ka lahuikanaka mahopo mai o Wakoa ma, ua kapa aku kana poo mamo ma ka inoa o ko lakou alii maikai i ka aina, o Oahu a Lua. O Maui, he inoa hou no keia i kapaia, o ka inoa kahiko o Maui, o Ihikapalaumaewa, oia ka inoa kahiko o Hani, oia kekahi keiki a Papa laua o Wakea, a ua kaulana keia keiki, a ua kapaia mamuli o kona inoa o Maui, a ua lilo no ia i kupuna no ka Maui lahuikanaka. O Hawaii, o Hawaii kekahi keiki a Papa laua o Wakea, e ke keiki makahiapo ia a laua, o na kaikunane keia o Hoohokukalani a ua lilo o Hawaii i kupuna no ko Hawaii lahuikanaka, o ka inoa kahiko o Hawaii, o Lononuiakea. O Molokai, a me Lanai, he mau keiki laua na Wakea me na wahine okoa, o Hina ka makuahine o Molokai, a ua kapaia o Molokai nui a Hina, a o ka makuahine o Lanai, o Kaulawahine, a ua lilo laua i kupuna no ko laila lahui, aka, he mau inoa kahiko no ko laua. Ua hanauia o Wakea ma Waolani i Nuuanu no Honolulu i Oahu, o Kahiko Luamea ka makuakane, a o Kupulanakehau ka makuwahine, hanau mai o Lihauula me Wakea. O Papa ka wahine a Wakea. O Kahakauakoko kona makuahine, a o Kukalaniehu kona makuakane, ke kaikunane ia o Kupulanakehau. O Halawa uka ko lakou aina ma Ewa. I ka lilo ana o Papa i wahine na Wakea, ua noho o Wakea me Papa ma Waolani, a malaila laua i noho ai, a hanau ka laua mau keiki a me ka laua kaikamahine o Hoohokukalani. Ma Waolani i kukulu mua ai o Wakea i na hale heiau noke Akua, a o ka inoa oia mau haiau, o Kupuanuu, Kupualani, o Pakaalana lalo, a me Pakaalana luna, aia keia mau haiau ma ke awawa o Waolani, aia kekahi mau haiau iluna o ke kualapa e huipu la me Kapalama e nana la i ke awawa o Keanaakamano, a o kekahi e nana ana i ke awawa o Nunanu, o na haiau keia i olelo ia i noho nui ai ka poe eepa, a me ka nui o ka poe kaulaua kupanaha i noho ia ma Waolani. Ke kanaka makamua loa i oleloia ma Hawaii nei. I ka hana ana o ke Kolu Akua i ka lani a me ka honua, o Nuunolani ka aina i hookaawale mua ia e ke Akua, mamua o ka hana ana i na aina o Kahikiku, o Kahikimoe, o Kahiki i Kapakapaka ua a Kane. O Mokapu kahi anemoku, o Mololani kahi ane kuahiwi. Mai Kualoa a Kaneohe, oia ke kii o na aina o ka honua nei i hoolalaia, a i hoohalike ia e ke Kolu Akua. A nana iho la ke Akua, ua paa na mea a pau i ka hanaia, aole nae he kanaka, nolaila, olelo iho ua poe Akua nei e hana i kanaka, a e hoonoho i alii maluna o na mea a pau a lakou i hana ai. Hookahi enemi nui i ka hana ana i ka lani a me ka honua a me ke kanaka, o Kanaloa ua oleloia o ka lepo kana i hana i kanaka a ua makemake oia i ke kanaka i lepo, a e hoi hou i ka lepo, aole ona makemake e noho haku ke kanaka, a nolaila i haawi mai ai oia i na mea awaawa, a me na mea ooi o ka nahelehele, a me na mea make. Aia ma ke alo hikina o Mololani, e huli ana i ka hikina a ka la, e pili ana i ka ae kai, he lepo ulaula ka lepo i huipuia me ka lepo hauliuli haeleele, aia malaila i hana mua ia ai ke kanaka mua, ua kapaia kela wahi o Kahakahakea i ka wa kahiko, a o Pahonua i keia manawa, malaila o Kane i kahakaha ai i ke ano o ke kanaka i ka lepo, ma ke ano o ua poe Akua nei i kahakaha ai i ke kii i ka lepo, a ku ke poo ke kino, na lima, na wawae, a ua like ka helehelena me ko lakou ano, a pau ke kahakaha ana i ke kii lepo, olelo mai o Kanaloa, aole e loaa ka oukou kanaka, aole o oukou mana, owau ka mea mana, nolaila, hana iho o Kanaloa i ke kii a like pu ke kii lepo kanaka me ka Kane ma kii lepo kanaka, a olelo aku o Kane ma, hoolilo ia kau lepo i kanaka, aka, aole i loaa ke kanaka, aia no kana kii lepo kanaka ke waiho la no, ua lilo i pohaku. Nolaila olelo aku la o Kane i kona mau hoa Akua, ia Ku, ia Lono, e hooloho olua i ka'u mau olelo, a o ka'u mau olelo e pane aku ai, oia ka olua e malama, a e hoolohe, eia ka olelo i pane ia e Kane : "Hiki au e ola." Eia ka Ku me Lono, "Ola," "Hiki au e ola," " Ola." Ia wa i lilo ai ka lepo i kanaka ola. I ka wa i loaa ai ke kanaka mua, ua lawe ua poe akua nei i ka hale a lakou i hana ai, o

Halekou ka inoa, a malaila ke kanaka makamua i noho ai, aole i loa ka wahine. Aka, ua ike nae na kanaka nei i kona aka, e hele pu ana me kona kino, ke puka iwaho, a ke komo iloko o ka hale, a ke holoholo i kahakai o Nuupia me Oneawa, aka, ua haohao nae oia i ka pili mau o ke aka ia ia. I ka wa i loaa ai'ua kanaka nei i ka hiamoe, a i ka hikilele ana mai ka hiamoe mai, e noho ana kekahi wahine maikai ma kona aoao, a manao iho la oia, oia ke aka e pili mau ana ma kona aoao, na hoolilo mai ke akua i kona aka i wahine nana, nolaila, kapa aka 1a oia i kona inoa o Keakahulilani. O ka inoa o ke kanaka mua loa, o Kanehulihonua, o ke ano (o ke Akua i hoohuli ae i ka lepo o ka honua i kanaka). Ma na mookuauhau he nui loa, na lehulehu wale na inoa i kapaia aku keia kanaka, ma kekahi mooknonhau'/o Knmnhonna, ma kekahi <•'Knlnipo, ma kekahi o Knmuuli, a ma kpkahi o Hulihana. 0 Knnehnlihonna ke kane, o Kealmhnlani ka wnhine, o lana na knpnna kahiko o ko līawnii nei, a me ko na aina o l<o monna Pakipika, a me ko Kaliikiku me Knhikimoe, ame ko nn anpnhi e. Ma na anpuni a pan iloko o ka monna Pakipika akau, a ma na pnenīna a pau o ka monna Pakipika hema, n ma ke komohann, ain mri ko lakon paeaina a pnn ko inoa o nn akua ekolii 'i olelo ia ma Hnwaii nei, o Kane, o Lono, o Kn, a me akna hana ino.o Kanaloa/ Eia ka mooknnuhau o Kanehnlihon jn, o Knnehnlihonua ke kane, o Keakahnlimni ka wnhine, hanau o Lnka, o Knpapninleka ka wahine, hnnau o Kamooalewa, o Olepuukahonna k(. wahine hanou Mnlnapo, o Lawenkeno ka wnhine, lianan ō Kinilanemnno, o Upolu ka wahine hanan o Lalo, o Kii.iewalu ka wahine, hnnau o JKnmanooValnni,'o Kalanianoho fca wohine, lian'au « Kamakao Kiihoaokaloni ka wahine, hanan o Keohookalani, o Kamookalani ka wahine hanau o Kaleiokalani, o Knopunhikhkn wahine, hannn o Knlalii; o Keaoniele ka wahino, hanan o Hanle, o Loaa "ka wahine, banau o Nanen, o Walea ka wahine, hanan o Nnnanuu, o Laioohnna ka wahine, hanan o Lalookona, o Lalohoaniani ka wahine, hnnau o Honnapoilunn, o Honnapoilnna, o Honuapoiilalo ka wahme, hnnan o Kinikini, o Polehiilohn ka wahine, hanan o Pomanomnno, o Pohakoikoi ka wnhine, hanau o KupnkupuHnun, o Kupuknpnalani ka wnhine, hanau o.Kamoleokahonua, o Keaaokahonna kn wnhine, bana.il o Kapaiaokalani, o kfl wahioe, hanau o .Ohemoku, o Pinainni ka wahine, hanau o Makulu, o Hiona ka wahine, hanau o Hauahanaiau kn wahine, hanau o Hookumukapo, o Hoao ka wnhine, hanau o Luknhakona, o Niau kn wahiue, hanau o Kuknlaniehu rne Kupulanakehau, noho ia Kahiko-Luamea iianau • o Wakea. 1 ke an o ka noho alii ana o Kualii ke'lii kaulana o ka moknpuni o Oahu, i ke au o kona noho Moi nna maluna o ke aupt ui o Oahu, ua hakuia ke mele inoa alii o K'uulii, o ke Kninuuli, sia malnila e loaa ai keiii mookuauhau, a o ka poe makemake e huli i loaa ke kumu oia o linli malaila i loao. Eia kalii i ol£lo ja inalailn, na Lukakoua mo Ninu.o Kahikoluumea, o Luamea oia kekahi leeiki a Hookumukapo me Uanuhanaiuu, a i ko mooku.uuhau a kekahi poe, o Welohiluninui me Owo ko Kuhiko mau makua. No na hanauna mai a Walem inai. I Mai a Wukua mui a hiki i ko Pnpa mako nna, oia hoi o Huumen i kapaia aku ai, lie i man Ilaumoa.e ae no keleahi, a no ko pnee pahuohup unn o Papn, me ho ano kino lau lii, utt kapaia o Ilaumea ka hanuu wawa, he oono hunuunA wuwa, aole nae i kona muke ana, ua mnnao ia ua holo i na aina i ike olfl īa, a ua loaa hou uku ia hunauna pneo, a hnnau wawa i na aina kahiki, oia ka lianuuoa o Namukaokahai ma, Kumohoalii ma, a me Pele ma, aka, he loihi loa nae kn hananna muo i olelo ua Pupa me Wakea. He ano hanauna mai o Wakea a hiki i ka jialcwale ana o Ilaumen, ua nohn keia mau hannuna naai Halawa a hiki i Waikiki, aia ma na. aina ma na kuahiwi o ma ua awawa kahi i noho nui ia o lakou, a ua ike ia ka moolelo o ko lakou wahi i nolio ai ma na awawa. 0 Lalowaia oia kahi'i oleloia, un hol o Wakea rha ilaila mamua o koou make aha, im ole'loia o ka aina o Lulowaia, oia ka aiiiu maikai loa, a oia ka aiūa ola lo» i olelo in,'ua hoi'o Wuken ma iluila mainua o. ka make ahn, ua olelo ia o Wakea e ka po6 kahiko, a hiki i ko iiu o Kamehnmeha I nole i. make o Wi\ljon, uin lio i Lnlowaia, n nolailo, ua kupuiu keleohi alil knliiko o Waia, ko keiki n Hulii, ma ka inoa o ka nina kupiinuha a Wnkea iHao holio In. [Aole paha nu o kuhiklihi iAu I kn niha o Lnlownia]. A o kekuhi poe keiki u I'apa'laua o Wakea, oa'hlelo iu un holo i tia oina o Knhiki, « 0 keknhi po < keiki nn Mo lnkou i man ku puruv 1)0 keiu pnouinn. Uii olelo pinopine iu ku liok) liiliopiiH) o Pupa i lm uina o Kahiki, jpiitibi kei oloio iu ho Papa. |

" Huulele Pnpu hoi i Knhiki, Hoi u Kuhiki kapaknpakana, Iloi mai Pnpa muiloko o Kahiki," Kn ln;unu lili i kn pun^lun,

1100 mnnawnino i ko kane q Wnkea." 0 Wakoa liuin o Pnp», na 1110 Inna i -mnu knpnna 110 ko Hawnii nei, a ua IUo lana i mnu ku|)nnn no na luhuikunuka ma na moknpuni <>na pnoninn o ka moana Pakipiku, nolo e nalowale ko lnna mau inoa. Ua hoonohonohn ia ka mookuiiuhau kupuna o ko Hawnii paeoinu ma o Wakea la me Hoohoknkulnni, penei :

0. Wakea ka i noho io Papa, hannu o HooUokukaUni, ho kuikamahine na Papa, i noho in o l;a makunhine. hannu Ilalon ho knne, noho in Hinnmanouluae liannu o i'Waia, he knno, noho in Hiihime.. hnnau o Hinanala he kane, noho ia Haunuu, hanau he kano, noho in Huulani, hanau o Wuiloa he kane, noho ia Hikawaoopuaianea, hanou o Kio.

Ua lianau ia keia poe hanauna eono ma Waolani, a muhopo o ka hoopaapaa ana o Papa ia Wnkea i Lalowaia, no ko Wakea hewa mahope o ko luna hookaawale ana, ua hoohuhu o Papa ja Wakea no ka moo ana o Wnkea i ko kaikamahiiie, «a hoopahaohiio o 1 npa ia ia iho, a ua hoi hou akn a ua lnuwili i kana mau moopuna no ka huhu ia Wakea i kana kane. Aia ma Nunmealani, aia ma|Jaila ka haiau i kapaia o Halepapaa, malwi i lu. o Papa e komo ai o hoopahaohoo, a lilo i wahine opiopio. Ua ike ia keia 'hann kupanāha e kekahi mau Knnln no Kahauiki, o Kapapaikawaluna me Kannkapoolalna . a na hilahila o Papa ia ia iho no ka ike ia o kona auo iho, aia mankn o Kalihi oia 'e hoi ann, n ua pau kona hoopahaohao ana ia ia iho, uka, ua hoomana ia kona mau irno akua, a man kino pnee e na hanauna a pau mahope, a knpa aku ku poe hanauna mohope i na inoa lehulehu. 0 Papanuihanaumoku, o Haumea ka hanau wawa, o Kahokauakoko, o Haiuli, no. kona hele i ka moana uliuli o Kahiki, o Laumihi noikona hele lawaia i ka. papai me ka limu, o Kamehaikana no kona komo ana iloko o ka ulu, a he lehulehu wale na inoa. | j

0 Kio ke keiki i lauwili ole ia e ka eepa, ua kapaia o Kio no ke kiokio o ka pilali o ke kukui o uka o Kaiihi ko lakou wahi i nol'o ai. ō Kio ka i noho ia Kamole, hanau o Ole he kane, noho ia Hai, hanan o Piro;;e ne kane, noho ia Kamahele, hanau o Manaku he kane, n.iho ia Hikohoale, h'anau o Kahiko he kaūe, noho ia Kaea, hanau o Luanuu he kane, noho ia Kawaamaukole, he wahine no knkulu o t.ahiki, hanau o Kii he kane, nōho iu Hinakoula, hanau o Ulu a me Nanaulu, 1« mau kane, Ua oleloia ua liio o Nanaulu i kupuna no ko Kuhiki paeaina, a ua hoi hou no ko lakou poe mamo ma Hawaii nei.

Ua hooponopono ia ka mookuauhnu o ko Haw„aii nei luhuikanaka ma o Ulu la, a un piha krt aina i ka nui o na hanauna a puni o Oahu i keia ma-j hnn:\una, na piha na aina mauka o Ewa, a ma Waiulua a ma Koolou. 0 Ulu kai uoho ia'Kapimuu, hanau o Nnna he kane, hanau o Kapulani he wahine, hanau o Nanaie he kane.Mia lilo ka Nana me Knpuluni i muu Inhui nui, a ua lilo i mhu lahni no na nina moana, a ua lilo no ko Huwuii noi, n ua lilo kn mookuauhau mn o Nainue.

0 Nunaie ka,i noho ia Kahaumokuleia no Wuiulua Inua, hanau o .Vanuialani he kuno, noho iu Hinakiiiau, hanau Waikulani ho kanp, noho iu Kekuuilani, hunau o Kuheleimonnu lie. kuue, noho iu Unpunniunalu, hanau o Konohiki he leaiio, noho ia Hiknululona, hanuu o Wawenu ho kano, noho ia Hinamahuio, hunau o Aknalunn he kane, noho ia kawea, hanuu o Muuimua, o, M'uuiwaena, o Muniikiikl, o Miiniukulaiia, ho poe kano walo no. 0 Ulehawu mo Kaolae ko Inkou ainn hnnnu, ,mu ka aoao hema o Waianae. Ke wuiho la kunn mnu mou kuhikuhi a pau lou, u me na mea kuulnnu ke ona knkn u Hinu, ko makau o Manuiukalaui, ke kipuka helela, na kahua, koi a l>laui, a me na oihana a pau loa, akn, ua holo o Mnui a Kal»na i Knhiki mahope o ka hannu ana o kuna keiki ma Hawaii, a o ka hope o kana.mau kgiki nis Hinaakealoha ia oia o Ilinunkeka,- ua lilp ia i mau kupnua no na aina moana n hiki i na uina i kapaia ma ka olelo haole o Nu Zealana, oio nhulaila u iri'n nu uina moann kaMaui mau hana kaulnna, aole o nalowale kana mau hana kaulnnn ia lnhui.

0 Nanamnoa, o NnnakulH, o Nanikaok'o, ua noho keia mau hanauna ma Waiulua ma WahiaWa a Liliuo, 0 Kapawa ko keiki a Nnknoko, ia iu. ka huomnku unn c hookaawale i wnhi o hannu okoa ai na'lii, a ua kapnia kelli wnbi o Kukaniloko ma Wuhiawa i Waiulufl, ua knpu kela wuhi ine ku ihiihi Ioa," uia maluila o Uoolononopnhu kahi kapn mo ka lua lou, hc Wailiau 'iu e inoku ai ka piko o nu'lii, aia ilnila o 'Hawea ka pahu kahiko i lawe in mui nu nino Kahiki mai, he hoailonn ii, no ku hnnaii nnu, a ine k» moku anū o ku''piko, e knni liul.nlu ana ka leo o ku phliu iin nknkn, tiu haniui ko alii a ua moku v ka piko. la Kapuwu ku malaina nna mui, a me

ka hooiii'anao ana o ka.poe kahiko i kahi i ha"t\an oi kola olii keia alii, a ponei : " 0 Kapawa o ko nlii o Waialua, I hnnuu i ft.nkaniloko, 0 Wahiawa ke kaliua. 0 īiihuo ko ewe, 0 Knala ka piko, v ' 0 Knpnknpnakea ka aa, »■ 0 Kaiaka i Maeaoa, • Hanlo i Nnk<sa i Wainakii, . I Aiika i Hale'i, 1 ka lni malino o Hanola, Ko'lii o Knpawa hoi no, Hoi no i nka ka wnihona, Hoi no i'ka pnli kapu o na'lii, Hc kiai Kalakahi no Kakao, 0 Holpipuwa ko-keiki a Knpawa, He keiki nlii no Wnialnn i Onhu." Ua hauau keia alii ma Lelekea no Kipahuln i Maui. Ua kanlana kona kahunhale i knkuln ai, a u» hiki ke hoomnopopo is, o Kahaleikaloa kona hale. 0 Knai kona punawai/lie wai h iloko o ke kai, he 10 paha kanlalmo a kea mni ka aina akn, a he 20 paha a keu kapoai ka hohonu 0 ke kai a loaa iho ka punawai, m nini ia i' ka'pohaku a maikai, o like paha me ka hana ana i ka wa kahiko, a no ka hni ana o ka pohaku nini i>Kookahi a puni ka punawai, nolaila, aole e hemo i na nahi hnliomahi, a no ka ik'a'ka loa t> ka mnpuna o ka waT, aole e hiki i kekahi ke Inn pono iho maluna o kahi e mapuna ae' ana ka wai, oia paha ka mea i paa ole ai ka wni mapuna i ka pohaku a me ke one. Penei ka hoomanao ana aka poe kahiko no Helpipnwa : , " O Heleipawn 0 ke alii 0 Kipahulu, 1 hanau i Lelekea, 0 Pieleku la ke ewe, Pnookahi ka piko, 1 līekeu i kuai ka aa, I kn Knhaleikalnle kahnn, • I ka piina i Keahunla i Makaaoa, I Kanpahu manna i ka lani, 1 Kaloiki la i Kalonui, I ke alnhaka i Manokiai, ī ke ala hoolewa i Nnhunonapuunala, I ke alahauiki a Kana, I ke'Annwno i Kalepa, I Waiahole la i Hnalele, I Puualaea i Nuannaloa, ī PuMnkalina i Knlaeoāiho, / I Mikimiki la i IVTaaIo, I Kahnwai i Popoiwi, I Punahoa'i Kaneinalohemo, Mokulau la'i Mnliwai, I Poukela i Loaloa i Puumakaa, I Knakankāwā i Kawahaohinau, 1 Naknknioolu i Paliakoae, I Kaheka ilalo, I ulinli mauna ilnna, I Helaniku i ke poo o Kauhan, I Ahulili, wniho no o Heleipawa." Ua maōpopo maloko o keia manawa a ka poe kahiko, kahi i hanau ai, a me.kahi i make ai o Heleipawa Ahe waiwai nuileeia i ka poe hou <? maopopo ai ka mooleīō o keia alii. 0 Hulumanailani ke keiki a Heloipawa, na hanau oia ma Kipahulu, a o Kaiīōau kekahi inoa ona. 0 Aikanaka ke keiki a Kailoau. Ua linnau keia alii ma Hoolonokiu i Koali ma Hāna no Maui, na jnaopopo kona wahi i hanau ai, n mo ko knliuaHale, afa i ka puu o Kncr kahi i hanaiia ai, amn Mukaliihanau. O'ka wahino a Aikanaka, o Hihahanaiakamalama, a o kekahi inoa o a o kekahi inoa o Lonomuku, ua kapain keia mau inoa no ka Cepa o ka me&lelo ii me na hana kupnnīiha a keia wahine i olelo mau ia o ka poo kahiko, ako, ia lakou ho ia hana eepn, oka, o hoopololei kakou i ka moa oiaio a ine ka pololei. Ua oleloia keia wahine, no kn ai ana 5 kekalii ni mai ka mahina mai, a ua oleloia ua loan mai kekahi ualu mai ka mahina mai, oii ka uala i kupaia lio hualani, oia paha kaua ai i ai ni i kapa ia nku ai, ua ai i ka mahina ua liapaia ka inoa o Hinahānaiakamalama, n o Hinahimalama. A o kekahi inoa o Lonomuku/ no ke oki ana o ke kane i kekahi wawae, a lele kela i ka mahina, a noho ilaila. 0 Punaimua mo Hema oia na keiki a keia wahine, . 0 Punaimua ke keiki makahiapo a Hinaiakamalama me Aikanaka. , I ke au o Kua-lii-ka Moi kaulana o Oahu, ua huli ift.ka poe akamni loa i iko i moolelo kahiko, amailailn mai ka paa ana o ka moolelō, a mo ka noho ana o na'lii kahiko, o na'lii o ka mooktaau* hnii alii o Punaimua ka mookuauliau i paa muaka moololo o ua'lii ine kahi i hanau ai, u oia ka noho o Kamahano, ua hookumu ia mai a Kahiko' mai, a hiki ia Puoaimua, ua Imnaiu roa ko Punaimua, oia ke keiplina alii oko Oahu poe alii ome ko KauaK Ika wa mahopo inai, i ke nu o Kamehameha Nui ke koiki a Kekaulike ka Moi o Maui, oa huli ia ka'poe akamai o Maui i ka moolelo a me ka moololo kuauhau alii, ūa hanaia ka hoi o Peleiholani, ua hoonohonoho ia kalif)i maoHema la, oia ko kupnna o uu'lii o Mnui, u ua pili mai hoi ko HawaiL (AoU i pau.)