Ke Au Okoa, Volume V, Number 30, 11 November 1869 — KA MOOLELO HAWAII. NA S. M. KAMAKAU. [ARTICLE]

KA MOOLELO HAWAII.

NA S. M. KAMAKAU.

HELU 5. O na mahele o ka aina. I ka wa kahiko loa, aole i mahele ia na aina, ua waiho wale iho no ka mokupuni me ka mahele ole ia e na mokuaina, e na kalana, e na okana e na ahupuaa, a me na iliaina, aka, i ka wa i paapu ai ka aina i kanaka ua mahele pono ia ka mokupuni, a ua hookaawale pono ia ka aina, me ke kapa pono ia o ka inoa o kela mea o keia mea e maopopo ai. O na wahi i kapa mua ia i ka wa kahiko loa o ka inoa o na mokupuni, a ua loli hou ae i kekahi manawa. Ua noho o Oahu mauka o Kalak@a no Waianae, a i ka wa mahope o kana poe mamo, ua kapaia ka inoa o ka mokupuni o Oahu. Pela ka loaa ana o ka aina o ka mokupuni aia ma kahi kaulana i noho ia e kekahi kanaka, a e kekahi alii hoi, a i ka lakou poe mamo, ua kapaia aku la ke ahupuaa holookoa ma ia inoa, aia kahi i kapaia o Honolulu ma Niukukahi, he wahi uuku loa, a ua hoolilo ia i wahi loi uuku loa, a i ke aloha o kana poe mamo, ua kapaia ke ahupuaa holookoa o Honolulu, a pela no mai Hawaii a Kauai, aole he inoa i kapa wale ia me ke kumu ole, aia ma Kauwiki i Hana, aia maluna oia puu, ma ka aoao makai o kahi i kapaia o Mapuwena e huli pono ana i Kapueokahi, aia malaila kekahi kanaka kahiko i noho ai, a i ka noho ana o kana poe mamo ma ka mokupuni o keia pae aina ma ka hikina, ua kapa lakou i ka inoa o ko lakou kupuna o Hawaii. O ke kumu i kapa ia aku o Hawaii, aia no ma Kauwiki ma Hana, o Hawaii Kuauli, a o kekahi inoa no ia o Hawaii. A o Hawaiiiakanekapu, a pela ka inoa o na mokupuni i na mokuaina o na kalanai a me na ahupuaa. Ua hanauia o Wailuanuiahoano ma Ewa, a o kana poe mamo, ua holo lakou ma Kauai, a ma Maui, a ma kahi i noho ia e kana poe mamo, ua kapa lakou i ko lakou aina ma ka inoa o ko lakou kupuna. O Wailua o kekahi keiki no ia a Laakona, kupuna o ka Ewa me Kahoanookalani, a ua huipuia ka inoa o ka makuwahine, o Wailuanuiahoano, a pela i loaa ai na inoa o kekahi mau inoa, he inoa kupuna. O na inoa o kekahi mau mea i kapaia e ka poe kahiko, ua kapa pono ia ma ke ano kupono i ke kino o ke kanaka, o ka hale, o ka puaa, o ka manu a me kela mea a me keia mea i kupono i ke ano o ua mea kino, a pela i hoopili aku ai i ka inoa o na mea a pau, penei : 1 Elua inoa i kapaia ma ka aina, he moku kekahi inoa, a he aina kekahi. Ma ka moku ana i ke kai, ua kapaia he mokupuni. 2 Ina i kukinikini ka aina a lehulehu loa, he apapa aina, a he apapa mokupuni ia, a ina he poai ke ku ana o ka aina, he hono ia ku o ka aina, a ina e ku lalani ka waiho ana o ka aina i ke komohana paha i ka akau paha, he paeaina, a he pae moku ka inoa e like me ko Hawaii nei. Ina e ku kawalawala ma o a maanei, a ma o ae hoi, a malaila ae hoi, a malaila aku hoi, he aluka aina a he makawalu moku. Ina hoi elua aina, he mokuluaaina, ina hookahi wale no he mokukeleia, a he aina kele hoi. 3 O ka mokupuni, oia ka mea nui, a i ke ku kaawale ana o kela mokupuni o keia mokupuni, ua kapaia aku, he aina. Ua mahele ia ka mokupuni i mau mahele aina i mea e maopopo ai na mahele aina nui iloko o ka mokupuni, o ka mahele mua, he mokuaina, elike me Kona, Waikiki, a o na palena o ka mokuaina, mai Kauau a Kapukaki, a na kukulu ia na kukulu ehoeho, a he mau oeoe pohaku keia i kukulu ia i maopopo na palena. O ke kalana, ua like ke kalana me ka mokuaina, he mahele nui no ia iloko o ka mokupuni. O ka okana, he mau mahele ia iloko o ka mokuaina a me ke kalana, o ke ahupuaa, oia na mahelehele iloko o ka mokuaina, o ke kalana, o ka okana, he nui kekahi ahupuaa a he liilii kekahi, o na ili aina, oia na mahele iloko o ke ahupuaa. O Honolulu ke ahupuaa, o Kaakopua ka ili aina, a o Kehehuna ka iliaina, he nui kekahi iliaina a he liilii kekahi iliaina. Ua mahele ia ka iliaina i na mooaina, i na pauku aina, a malalo iho o na mooaina me na pauku aina, na one koele, na kihapai, na kuakua, na hakupaa, na malua, na nanae, na kipoho, na puluwai na paeli. Ua mahele ia ka aina i ka wa kahiko i keia mau mahele i pono na'lii, i pono na kaukaualii, ka poe koikoi a me na makaainana. I maopopo i kela ohana i keia ohana ko lakou aina paa, ko lakou one hanau, i maopopo hoi i na'lii ka aina i haawi ia i kela kanaka keia kanaka, a me na oihana he lehulehu loa e pili ana i keia mahelehele ana i na mahele aina, a ua hoopili pono ia ka inoa o keia mau mahele nui a eo na mahele liilii me ka loaa pakahi o na inoa, ua ao kula ia na 'lii kahiko i ka inoa o na ahupuaa, o na ili aina, a paa naau a puni ka mokupuni, a pela ka paa naau ana a hiki i keia wa na inoa

kahiko. He okoa nae ka inoa o na wahi i hanaia kekahi mau hana kaulana. 4 Eia kekahi mau mahele hou e pili ana i ka mokupuni, ua hoopili ia aku me ke kapa pono ana i ko lakou mau inoa. O na wahi kiekie mawaenakonu o ka aina, a o ka mokupuni, a ua ku alo ae paha kekahi, ua kapa ia kona inoa he mauna, a he kuahiwi. Ua pili ka mauna i na wahi kiekie loa i ohu maikai a nui maikai na kahakua, a me na kahaalo, a ua kulike me Maunakea, a oi aku ua pili ka inoa mauna, a malalo iho o kona pane kahi i ulu ia e ka laau, a ma ke kua o ka laau oia kahi i kapa ia kuahiwi, a o kahi maluna pono o ka mauna, he panepoo, a he piko. Ina e ku ia e kekahi mea oioi maluna pono o ka piko o ka mauna, he puu panepoo ia, a ina aole puu, a ua hele i ka loa i ka laula ka piko o ka mauna e like me kaupaku hale, he kauhuhu mauna ia, a ina e waiho kaolo ae kauhuhu mauna ilalo, he kualono ia, a ina e alu haahaa iho na aoao o ka mauna, he kihi poohiwi mauna ia, a o na wahi e hamo iho ana ka iho ana a ka mauna ilalo, he hookuuia, o kahi e kumomole ana, he pali lele koae ia, a he holo, a he waihi, a o na okuku momole e moe ana mai na mauna mai, mai na kuahiwi mai, a mai na puu mai, he lapa ka inoa, a he kualapa, a he moo, a ina he nunui loa ka momoe ana mai, he olapalapa, a he omoomoo, a o na wahi poopoo mawaena o na lapa, a o na moo he awawa ia. 5 Eia kekahi kapa ana i na inoa o ka mauna a me ke kuahiwi. O ka mauna ka inoa nui o ke kuahiwi i kapa ia aku ai, aka, ua nui no ka inoa ma ke ano e pili ana i ka mauna, eia kekahi mau inoa e pili ana i ka mauna. O kahi ma ke kua, a ma ke alo o ka mauna ma ka piko pono o ka mauna, ua kapaia he kuamauna, a o kahi malalo mai o ke kuamauna, he kuahea, a makai mai o ke kuahea, he kuahiwi, aia malaila e hoomaka mai ai ka ulu ana o na laau liilii, he waonahele ia, a makai mai, ua loloa ae ka laau, o ka waolipo ia, a makai o ka waolipo, o ka wao eiwa ia, a makai mai o ka waoeiwa, o ka waomaukele ia, a makai o ka waomaukele, o ka waoakua, a makai mai o ka waoakua, he waokanaka ia, oia kahi a na kanaka e mahiai ai, a makai o ka waokanaka, ka amau, a makai o ka amau, he apaa, a maka o ka apaa, he pahee, he ilima, a makai olaila he kula, he apoho, a pili i kauhale, a makai o kauhale, he kahakai, he kahaone, a he kalawa, a hiki i ka aekai, a pela ka poe kahiko i kapa aku ai i ka inoa.

6 Eia no kekahi mahele i kapaia i na inoa o na wahi e ku kiekie ana iluna ma kela wahi ma keia wahi o ka aina a o ka mokupuni, he puu ia, a ina aole oioi loa iluna he onu kiekie wale no, he ahua ia, a ina e lalani ke ku a ka puu, he lalani puu ia, a he pae puu ia, a ina e pupupu ke ku a ka puu, he puu kinikini ia, a he kinikini puu kekahi inoa a ina e momoe like na pae lalani puu, he olowalu puu ka inoa, a i mahele ia ka puu hookahi i na puu elua, he olomana puu, he mahana puu, a i ku hookahi ka puu, he puupane kahi inoa, a he puu kekahi inoa, a i ku hao ka ululaau i kahi hookahi, he moku laau ia, a he ulu laau, a ina e moe ka ulu ana a ka laau a hiki i ke kuahiwi, he ulunahele ia, a o kahi e ulu ana ke koa waa, he waokoa ia, a o kahi mauka o ka waokoa, he waolaau ia, ua pili keia ma ka ululaau apaapaa, a ma ka apaa a hiki i ke kuahiwi a kuamauna, ua pili hoi na mea i olelo mua ia ma na wahi naele, ua pili ka waomaukele malaila. 7 Eia kekahi mea i kapaia, a ua pili nui ii na aina pali, i na aina awaawaa, o na wah kiekie awaawaa, e momoe loloa ana i uka o ka aina, he kualapa ia, a he olapalapa, a he omoomoo, a ina e moe loa i kai kekahi a moku i uka kekahi, ua kapaia kona inoa, he moomuku, a i loihi loa kekahi, he mooloa ka inoa, a i haahaa iho kauwahi o ke kualapa, he uhai ia, a he alu kekahi inoa, a i kiekie ae ke kauwahi iluna, he aukuia, a he ahua, a he kiekiena, a o na wahi o ka aina e moe poopoo ana i uka o ka aina, he awawa ia, a he kahawai, a ina e liilii, he owawa ia, a he hoalu, a o kahi mauka o na kahawai, ke kiekie iluna, he waihi, he hei, he manowai. A o kahi o ka honua e kiekie kalahale ana ma kekahi aoao, a e kumomole ana kekahi aoao, he pali ia, a he pali lele koae, a he pali mania, ina e emi ke kumu o ka pali iloko o ka welelau o ka pali ka i lele iwaho, he umalu pali ia, a ina o ke kumu o ka pali kai iwaho a o ka welelau o ka pali kai hina iloko, he pali kamoe ia, a he pali hanahanai ia, a i na e ku pololei ana a ka pali, he pali kumomole ia, a o na wahi poopoo o ka pali, he ana ia, a he lua, ina e kumomole ke ku ana a ka pali mai ka welau o ka pali a hiki i ke kumu, he moana uliuli ke pili ana i ke kumu o ka pali, he hulaana ia, a o na puupuu pohaku e oioi ana o na pali, he kiokio pali ia, a he kio pohaku, a o na pohaku e waiho ana ma ka pali kahakai, he paala ia. 8 Eia kekahi mea i kapaia i na inoa, o na wahi neoneo ololi e moe loihi ana ma ka loa

a ma ka laula o ka aina, ua kapaia he alanui a he kuamoo. Ina i moe loihi ma ke anapuni o ka aina, a o ka mokupuni, he alaloa ia, a he ala o Puna, a ina he alanui ma ka laula o ka aina, he ala oki ia, ina i hana haka ia ke alanui i ka pali, he ala ulili ia, ina ma ka aoao o ka pali ke ala, he ala pili pali ia, ina ma ka welau o ka pali ke ala, he alanui kakai pali ia, ina he wahi alanui makoli iki e pili ana i ka pali, ke alanui iki ia a kahuna, ke ala a ka manu, ina he alanui hele ma ka muliwai, he ala au ia. Ma ka hele ana ma ke alanui, ina he kiekie kahi mamua e hele aku ai, he piina ia, a ina i kahi kiekie kou hele ana aku a he haahaa omua, he iho 'na ia, ina he wahi owawa, he alu ia, ina he wili ae ke alanui, he uakee ia, ina i kiekie loa kahi e pii ai i ka pali, he hooku ia, ina he kiekie loa kahi e iho ai, he kuhohoia, a he kumomole, ina he pali kela aoao keia aoao o kahi o hele ai, he kunihinihi ia, ina he lehulehu na awawa a pii a iho, he aka lehulehu ia, a he kawahawaha, a he alualua, a i nui na pohaku he alanui aa, a o kahi papu like o ke alanui, he alanui puuhonua ia, o kahi e hoomaha ai i ka loihi o ke alanui, he puu hoomaha ia, he oioina. O na alanui mumuku e waiho kawaha ana i ka aina, he kaeleawaa ia, o na alanui poomuku e waiho kaolo mai ana ma na kakai pali a ma na ao ao o na puu, he mau kahua holuaia, a o na alanui poomuku e waiho papu ana ma ka aina, he mau kahua maika ia, kahua koi, kahua pahee. O na kahua puuhouua, e waiho poepoe ana ma na alaloa, a hele o Puna, he mau puuhonua, hooilina kupapau ia, a he mau kahua, puuhonua no na hana hooikaika o ke kino. O na kahua maika, kahua pahee, kahua koi, kahua ahamoa, kahua mokomoko, kahua kui, ua kapaia he puuhonua ia. 9 O kahi o ka wai e holo mai ana mai ke kuahiwi mai, he kahe'na wai ia, he kahawai, a o kela aoao keia aoao, he kapa'na wai ia a he kae no ka wai, a he ika'na wai, a o waena o ka wai, he holomoku na ka wai, he ihiakala na ka wai ; o kahi i hoomaka mai ai ke kahe o ka wai, he poowai, he kumu no ka wai ia, a ma kahi e kahe ikaika ana ka wai, he kololio ia, he kahawai ia, ma kahi e kahe halana ana ka wai a hohonu, he muliwai ia, a o kahi e huipu ai ka wai me ke kai, he nuku muliwai ; a o na kahawai e kahe ikaika ana me ka papau a hui me ke kai, he nuku kahawai ia. O na wai e kahe mai ana i na pali ; he wailele ia, a o na wailele e kahe makawalu ana i ka pali, he waihi ia, a u na kulu makalii e hiolo mai ana i na pali, he huna wailele ia, a he waipuhia, a he waiehu, a o kahi e kahe ikaika ana o ka wai, he koieie ia, a he koliolio, a o kahi e kupikipikio ana ka wai, he puewai ia, a o kahi e poai ana ka wai, he wili wai ia.

O kahi makai o ke kulanakauhale, a o ke kauhale e kokoke ana i ke kai, he kalawa kahaone ia, a he kahaone manawanawa, a he kahaone pohuehue, a mahikihiki, a o kahi a ka ohiki e noho ai, he kahaone ia, a he one maloo, a o kahi e noho ai na pokipoki iloko o ke one, he one wai ia, ua pili keia mau inoa i na aina, a i na kahakahakai haahaa papu, a he okoa na olelo ona no na aina kahakai pali. Na wahi e pili ana ma ke kai. Ua kapa aku ka poe kahiko i ka inoa okahi e pili ana i ke kai a hiki i ka moana, a hiki loa i ka lipo. O kahi o ka nalu i poi iho ai, a hohola mai i ka aina, he lihi kai ia, a he ae kai, a o kahi i holo mai i ka aina, he pahola ia, he hohola, he palaha, a o kahi e poi iho ai ka nalu a hohola mai i ka aina, he pueoneia, a he poinanalu, a poina a kai. O ka inoa nui o kahi e pili ana i na kai papau e hele ku ana me ka lewa ole, he kai kohola ia, a he kohola, a o kahi e pili ana mauka o ke kohola, he kai elemihi ia, a makai iho olaila, he kai haha papai ia, a he kai kahekaheka, a he kai kiokio, a he hapuna, a makai aku olaila, he kai hele ku ia, a he kai papa hee ia, a he kai ohua, a makai olaila, he kai au kohana ia, a makai olaila, he kai heenalu ia, a he kuaau, a mawaho iho o kuaau, he poinanalu, a poina kai, a mawaho iho, o kuanalu ia, o kulana, a mawaho iho oiaila, he kaikeaia, he kailuu, he kai paeaea, a mawaho iho, he kai oleho ia, a he kai okilohee ia, a he kai kakauhu, a he kai kaili, a he kai lawaia, a aneane pouliuli loa ke kai, he kai luheeia, a poeleele loa ka uliuli o ke kai, he kai malolo ia, a he kai hiaku, a mawaho aku olaila, he mau koa hikahala ia a me na koa hiahi, a mawaho aku olaila, he moana, he lepo, he lewa, he lipo, he kai popolohuameaakane, a o ka lewa i ka opuahikii. Eia kekahi, o kahi e aui kawahawaha ana makai aku o kuaau, he nalu ia, a i lilo ma ka loa ke poi ana a ka nalu, he kai palala ia, a he nalu palala, a he lauloa, a i na e haki kekahi aoao, he nalu muku ia, i na e poopoo iloko ke poi ana a ka nalu, he nalu halehale ia, i na e huki iluna a kiekie, he nalu pukui ia, a i poi ole ka nalu me ke kawahawaha, he ai'o ia, a i aneane o poi iho, he halehale wa-

le no, he nalu opuu ia, a poai onaha mai ke poai a ka nalu, he nalu ae'i ia, a he aai, a i waiho aoao mai ka poe a ka nalu, he nalu kahela ia, a i huipu ka nalu ma kahi hookahi no ka nalowale o kekahi ahua iloko o ke kai, a he moku pukoa paha, he puao ia, a o ka nalu e poi pinepine ana ma na pukoakoa, he nalu koaka ia, i na poi pakahi mai ka nalu, he kai kulana ia, i na e poi kuakini mai ka nalu, he kaikoo, a he nalu ku kahal@@@, a i poi pinepine ka nalu ma na olaelae o ka mokupuni, a me ka aina, he kai makalae ia, o ke kai e poi ana i kumupali, he kai kuehu ia, o ke kai e poi ana i ke ana, a i ka lua poopoo, a i puo ae ke kai me ka ikaika, he kai puhi ia, a he puhi, ao o kahi a ke kai e pii ana e iho ana iloko o ka lua, he mimilo ia, he mimiki, a he aaka ia, a o kahi a ke kai e komo ana i ka aina me ka aneane puni i ka aina' he kai haloko ia, a he kai puhilala ia, a o ke kai, he eleele kekahi, a he keokeo kekahi, he kai maokioki ia, a o ke kai e komo ana i ka loko, he kai-hi ia, a o ke kai i kaula ia i ka la, he kai hooluu ia, a he kai paakai : a o ke kai e kuono ana i ka aina, a hamama kekahi aoao, he kaikuono ia, a o ke kai i puni i ka aina he loko kai ia, a he haloko kai ia, a he loko paakai, a he lokoliu. Eia kekahi, o na kawahawaha o ka moana i hooluli ia e ka makani, a lilo i nalu, he ale ia, a he niau, o ka aio loihi i poi pahola mai, he ale lauloa ia, o ka aio i wili poai ae a poi aku, a poi moi, a kupikipikio ke poi ana, he ale wili au ia, o ka aio i puo iluna a poi iho, he ale niau ia, o ka aio i kupu kokoke i ke ama o ka waa a popoi koke iho, he ale kuloko ia, a he ale hue, a o ka aio i poi iho i ko kuaiako hope, he ale hue ia i hope, o ka aio i poi iho i ke kuaiako mua, he ale hue ia imua, o ka aio i poi mai mamua, he ale poi ia i ka ihu, o ka aio i poi palua mawaena o ka waa he ale kawa ia, he ale kapo he ale pani, a o ka aio i poi wale mawaho o ka waa, he ale uha ia, a o na aio kupikipikio ma na makalae, a ma na lae, he mau ale wiliau makaalae ia, a o na aio loloa e pai lalani ana, he mau ale kualolono ia.

Eia kekahi, i ka pii ana mai o ke kai, he kai holo ia, a he kai pii, a i nui ka pii ana o ke kai, he kai nui ia, a he kai piha, he kai hohonu, ina i pau ka pii ana o ke kai, he kai ku ia, a he kai apo, a he kai holuholu, a i ke emi ana iho o ke kai, he kai moku ia, a he kai emi, a i waiho wale ka papa kohola, he kai maloo ia, he kai make, he kai aaka, ina i pii nui ke kai, a i emi mai, he kai hoee ia, a he kai mimiki ia, a i uhi ia ka honua e ke kai, he kai a ka hulumanu ia, a he kai a kahinalii ia, ina i uliuli eleele loa ke kai, he kaipopolohuameaakane, a i keokeo ke kai, he kai keokeo ia, a i lilo ke kai i alaea, he kai ulaula ia, a i lilo ke kai i olena, he kai lenalena ia, a i halana malie ke kai, he kai malino ia, he kai pohu, a he kai paeaea, a i lana ke kai i ka malualua, he kai kaheka ia he kai kio, he kai hapuna ia, a i lana ke kai i ke pa, he kai ia, a he kai miki, a i komo ke kai i ke poi, he kai ku ia, a he kai kuehu, a he kaikea, ua pili keia mau kai i ke kai hahano No ka mahiai ana. O kuu lahuikanaka he lahui mahiai no ia i mai kahiko mai, no ka mea, ma ka mahiai no i loaa mai ai ia lakou na mea e ola'i, a e pono ai ko lakou noho ana a me ka ohana, a me ka ohua, a o ko puni no ia a me ka makemake a kekahi poe kahiko o ka mahiai. Aole nae makaukau loa ka poe kahiko i na mea paahana ole, aole a lakou mau oohao, aole he mau bipi a me na lio kauwa paahana e kokua ini i na hana kanmaha, a me ka holo hikiwawe o na hana mahiai. O ka lakou mau mea paahana e hiki ai ka lakou mau nana kaumaha, o na lima no, a me ko lakou mau hokua oia no ka bipi a me ka lio a me ke kaa nana e hana, a e halihali na mea kaumaha. O na lima no ka hiu palaka, a o ka hokua no ke kaa a ka poe kahiko, malaila e halihali ai na pohaku na laau nui a me na mea kaumaha a pau. Ina e makemake ka poe kahiko i ka laau hale, i laau pa, i aho hale, i waa, i papa, i kela ano laau i keia ano laau a ke kanaka o makemake ai nona, a no . hai. O ko ke kanaka mau lima no ke koilipi, ke koi holu, ke koi kahela, ke koi hooma, ke koi wili, ke koi kahi, a na na lima no e hakihaki a lawe i kai, a no ka nui o ka hemahema, ua kokua ke koi, pohaku, ke koi pupumakaloa, ke koi laau walahee, a no ka hemahema, nanahu no ke ke koi niho. I ka makemake ana o ke kanaka i ka mahiai; o ke ahi no ka oopalau, a me ka oohapuku, a o na lima no ka oohoowali lepo, ka oohalo, ka ookope, oope, ka ookila, a i kokua ia mai ka mahiai ana e ka oolaau. (E nana aku nae kakou i ka pawa a ka poe kahiko.) No ka mahiai uala ana. Aole i like loa ka mahiai ana ma na wahi a pau, he okoa ko ke kuuwahi, a he okoa ko kauwahi; ma ko ke kauwahi, he apaa, a he kula, a o ko kauwahi he apoho a he makaili, a he malualua, ma ke kauwahi, he palawai a he apaa, he kula a he kuahiwi. (Aole i pau).