Ke Au Okoa, Volume V, Number 42, 3 February 1870 — KA MOOLELO HAWAII. NA S. M. KAMAKAU. [ARTICLE]

KA MOOLELO HAWAII.

NA S. M. KAMAKAU.

HKIA' O nu kupu puupun ki>!;;ihi meu i mnkeuni ko n'ii iu o ku poe k \U\kvi no ku nuua u nu> ku p;m U>:> u hnlu kekuhi min mukuliiki, u he Inilonu muu no i ku wui ke lepo, u ho hunu k.iin» no, u n;> kunmahu, nu liiuim iu na kupu puupiui uo ku wu unu. 0 kekuhi muu p:\uku, ho kuko i Kt n nunui he ulnu anunu ko kuinu t) ke knkn unu .. ko punpiui, ho )<>■ ku okou ko aloulo, u he kuku okou ke kuu u okou iu ho uluulu, u paluhuluhu ,kol;i knpu ulaulu, hoopili mii ke «1.. mo ke knpa kookoo u Uuu ukn lu ku nuo hoopui a lilo uo hi i kupu hookuhi, ho kev>koo oloko u he ulnnlu owuh,\ ii polu uku unu a puu-ke kninu, pelu ke punnun okou, u p;uif>au pi, ke punpun ihuiuiu, ko punpiiu kelowai, ke paupuu puiula, umo na puuouu he nui h>u ke uno. Oka mumuki kekuhi k ipu. LT• > kiipu kuulunu ku muniaki no ku paa a me ku ouna, enu Uuwaii walo no kuhi kuku nui i k;i mauiuki, nolo i kukn ihii iu mu nu muUnpnni e :u>, u inu e knku i;i nia i:* man uinu, ho kikomo pu uu> k;i wuuke, uhe kuku aloulo ia, nksi, inu Maw-iii in nui |,>u ku m:uiv\ki, o ka nium iki in> ki puu o ka wuhine, o ku miiinuki iio ka mulo ok o kane, oku mamaki no lin wahi kihoi o nu keiki u me nu muknu, n o kn manmki no kiihi kupu raoi> oku po. 0 ku ouholnwai u ni(i ku elenli n:i k#p« kuuhuia i 1 orts\ muiloko mui oku niumuki, n uu hoolnu iu i ku olupa a mo ke kupuoa, ho nuui kapu nalu u ho hunohuuo i ka uuhu una a uie na kihei, u o ku moli:uii» elike nio ko kapa i> k» wunke, uti oi ke kupa wunke i ku mehnn». 0 nu ano kupu a puu i knku iu e ka poe loea, iuu he lanahu ku wuihoolnu i kuku pu i« me kd wauko, ulailu, o lilo ia kapu i apokahuloa, inn he noiii ku waihoolun, he punoni iu kapa, inu lie Imlei ka waihooluu i kuku pu ia, he holei no ke ano oia ' kapa ina he iliuhi ka waihooluu, he puakoali iu kapn, a i huipu ka ilinhi me ka palna, olaila, lilo ia kapu i makue, u ina'o ka wanke puakai ka waihoolu o ke kapa, h| painla ia kupa, a pela aku ka lelmlehu o na waihooluu. a pela akn no hoi ka lehnlehu o ka inoa o na kupa. O-ka poe loea kukii kapa, «a hoomanao lakou i ka lokomaikai o ke akna i ka haawi ana mai i ke akamai u me ka naauao i ka imi una o kekahi wahine o Lauhuki a loaa ke kapa mailoko mai o ka ili o ka laau, a na lilo kela wahine kahiko i aumakua kuku knpa no ka poe loea kuku kapa, a o ka poe knku nia ko lukon manao, ua lilo ka lakon mau mea hooopulu i man wauko ino b popo, a nolaila, ua kapu na hale kuku kapa Onu wuhine loeu i ke kapala, a ina oihana kapalapula a hoonionio kakau a pau, ua hoomanuo ka poe loea i ka wahine kahiko nana i hoomaka i ke kapala, oia o Laahana, a pela ka poe hool nn knaula,. a hamoula, a wailiilii, a uaua a me na mea like, ua lilo o Ehu ka mea nana i hookumn mua ka hana i ke luiaula i uumakua kane no ka poe hooluu. A pela ka poe kahiko ma Hawaii nei i ka pou nana i hookumu na lianu kahiko, ua ho.opianao lakou iiv. Pela lakou i hoolilo ai ia Muikoha i aumakna tio ka wauke, oia ke kumu mai o ku wauke, u pela ko lakou hoomanao ana ia Lonowahine, oia ke kiuuu o ka ipu, a hoomanao ia o'Kuula, oia ka lawaia uiua, a pela ka poe ka upeua e hoomanao ai ia Maiai ke kanaka nana i hoolilo i lee olona i upena. JVo ke ka upena me ka liilo aho. 0 ke ka upena kekahi hana nui a ka poe kahiko, ahe hana kaulana ke ka upena, o Maiai ke kanaka kahiko uana i hoomaka ke ka ana oka upeua, a nolaila, ua kalaua ea aoao kapu o ka poe ka upena, he aoao kapuhili, o ku paha ke kanaka i ka hia ka upena i ka mea e ka upena aua, aia ka maka o ke kanaka iluna o ka maka o ka upena kahi i nana ai a nolaila mai hookokoke aku ke kanaka ftia kona O ka hana mua a ke kanaka ka upeua, o ke olona ka ouia e kuui ai, a nui ke olona, he mau puaa anana, a lawe mua a hiki i na hulau kahi oloua, alaila, i-oao ua' mano olona a he mau ilio, a be mau kipapa ia, a he man loi ai a me na mala ai, alaila nui ke olona, a ina he elona haku, oia ke olona a na'lii, oia ke olona na ke ahupuaa kalana a me ka moku e hana ke oloua, a e hilo, aka, o ke olona a na kanaka, aia iloko o ku hoomanawanui e pono ai a e loaa ka upena e like me ka makemake o ke kanaka. O ka wahine ka mea nana e hilo ko abo q ka upei*i, mu ke kumu hoolimalima no e hilo ai, he puaa, he ia, he ai, he pau, a me Jjula mea a me keia mea i makemake ia e ka poe hilo aho Oka upeua naepuni, he nae kahi inoa, he puni kahi inoa, he aa kahi inoa, he makalii ke aho, he upena loihi loa keia o ke ka ana, he mukahiki a he mau makaliiki he nni, alaila lawa ke ka ana,.he upena liilii

lo.i o ka inuku Uu nnopnni, he wnhi pupu lii. lii ku pnpu ku, n ho hiu ninknlii lon ku inn, a pola e k« iu' ka upeni* n«o, a o k:i poe «ku-in-ii lon i ko ka unona nuo, ;iu holo moka hikiwuwe lon, u nolaih», uu lilo ka poo ka iuu\ i poe k'i npeuu nao nn uu'lii o ka wix kahlk» lon. oke aho oka iiuknnimula nio ka nia* Lhi, he uho ouoo ne ko huu\ i ko ka nao, no ka nio«, he koo ae ko hinn nuika, a o ko aho o ka inuhia n i ouon «o konu nho, n ho aho ikaiku uo ko kn makohi n pela ka pii ana ae. 0 ko :iho o na ni.ihao a inalewa a hiki i k« iiponn hihi. ua like ke ,>ho ine ko koko ipu a Hie ko nholo'i hiwaia ko nui, (> ke ka uiui oka nponu nuihu a malewu »010 o kii iu me ka liia ho ka popo okoa no nio kn popo aho, a o kn poe iko 010 i ke ka popo, nhiih) hahao ko aho i ka hia. 0 ka papa ka mo.a e pono ni ko kn anu, ua hannin ka papn a like me ke ano o ka upona, a o ka papa -u'a kn rn)« e like ai ka maka o ka npenu, u e komo nna kii papa malokon kela innka keia m:\ku i lu>ohei ia aku ke aho mni ka hia akn, ua k.ipaia ka papn ka upena he hahn, n o kn laau aiiinna i poalo ia i ke nho, he hia in. He poo nkamni me ka hikiwnwe ka poe lta npenu. A'o ka loaa ana o keahi. I a nni 'ia moololo i>o ka loaa ana o ke ahi 1 ka poe '.ahiko, mu keknlii moolelo, ua loaa inai ke ahi i ka wn in Welaahihininui, uiaiiiu« aku o Waken nui, :i ona hunaHnn mannin nku. uolo n Inkou nhi, a inu ku moolelo a kokahi poe, a oia ka moolelo i kuulana i nu hnnauna a pan, ua loaa ko kumu o ko ahi in Maui a Kalana, n\jii ka Ahienniahina, a o ke nhi mnn loa a ka poe kahiko, he nhi hoouuui, u inai ko akun inai ke ahi o hopmau ai, a tui kaili man ia ke ahi o ka poo akua, a nolaila, ua imi o Maui a Kalana i ko kimiu o ke ahi, a ua loaa ke ahi maloko o ka mapole, n o k.i luen naua ke alii he wahino, o lui Alnehuapipi, aia ia ia ke ahi mapele, a ma kein ulii i kapaia aku ai ke ahi pele. oke ahi mapele. De niau wahine elua, o ka Alaenuiahina, a o ka Alaehuapipi, aia ia laua ke ahi inapele, a loaa mai ia hiua ke ahi, alaila, hoomnn kauaka i ke abi, a o ke knnui o ko ahi, aia no i kela iyau wahiue kiiuilua niann, aka, ua hoomakakiu man o Maui i ke kumu o ke ahi i loiiu.

ī kekahi wa, e noho aua o Maui a Kalana makai o Ulehnwa ma Waianae, a, ike akn la o Maui i ke ahi pulehu maia a ua mau wahine la e pulehu ana ma ke awawa o Pohoaalae, keolelo aku nei kokahi wahiue, " Ua moa he keiki mama ka hina," ia luua e kainailio aua, ku ana o Muui, e hoolilo ae ana

ua niau wahine nei i na kino eepa o lana, ua paa iho la ke poo o ka Alaehuapipi, a uo.ka mama o ke kokoolua, ua pakele oiu, ke olelo mai la ua wahiue lokoino nei ; "E ka Alnehuapipi e hunaia ke ahi." Ke olelo iho la o Maui, e hai mai oe i ke k>.tmu o ke ahi, ina e huna oe i ke uuuiu o ke ahi, e make ana' oe ia'u, a hoolowalewu ae la o Maui i ke kino o ua wahiue nei ma ke poo, a opea ia ae la ua eheu, a ike o ka Alaehuapipi e make ana oia a hai mai la i ke ahi, ua hunaia ka uiapele ahi ika poopoo pohaku. Ua kapaia ka mapele uo ka huipu o na wahine elua a ekolu a eha ī ka hia aua i ke abi, a mahope o ka loaa uua ia Maui o ke ahi mailoko mai o ka luau, ua loaa ke ahi he nila mniloko inai o na laau elua i hole ia.

O ka laau i hoomoe ia malalo, he aunaki .u moa oia laau, a o ka laau i paa ia me ka puili aua i ka poho o ua lima a hole iho i kahi i kalai paluhalaha ia o ka laau malalo, he auliaia ia laou, a o ke oka laau i hole ia e ua laau elua, ho bana ia a o ka hole ana o na laau elua, he heiihia ia, a o kahi e akoakoa p.i ka houa, aia malaila e puka mai ai ke ahi i ka hana. O ke ahi aunaki, oia ke kumu ahi kahiko a ka lahui Hawaii nei. 0 ke ahipele, ua hou loa ke ahi pele ma ka moolelo •jl ka poe kahiko, aole i ike ia ka pele i ka wa o Wakea ma", i ka wa o Maui a Kalana ma, i ka wa o Heleipawa ma, a i ka wa o Punaimua ma, a i ka wa o Laamaikahiki ma, aia inahope mai olaila, ua ike ia ke ahi pelo niua ma Kilaiiea, ma .Kalihi i Kauai, a mahope ua ike ia ka pele mua ma Alia ma Moanalna i Oahu,' a mahope ua ike ia ma Haleaka Maui, a mahope ua ike ia ma Kilauea i Hawaii, a o ke ahi pele, heahi hou ia mamua o ka loaa mua ana o ke ahi ma ka aunaki. No k~. mare hoao paa. 0 ka mare hoao paa ana o ko kane mo ka wahiue, he oihana kahiko loa, a ua paa loa ka noho ana o ke kane me ka wahine, aole e haalele ke kaue i ka wah|ne, aole e haalele ka wahine i ko kane. -Ua paa loa ka hoao ana o na kupuna kaliiko loa, mai o Hulihonua a hiki ia Kahikolumea, na maro pakahi lakou i na wahine e like me ka ke Akua kau'oha ia Hulihonua a me kana wahine o Keakahulilaui, a pela i lawe pakahi ai ua hananna mahope olaua i hookahi kane, a i hookahi waliine, a hala na hanauna he iwakalua kumamnhiku, aole i ike ia ka !awe lehulelm i na wahiue na ke kauo hookahi, a pela hoi ka wahine, a i ke au o Wakea ma,

nii louu m:u \(\ iu kn hewu o ku inoe leliulehu i .'.u wnhine ; \ux Uwe o Wnkeu i nu wnhino hou nano ekohi, n ■ iko o l\ipu i kona hown i k» luwp lohulehu i «a wnluno.'nUiU hoopni o PupA i ku hewa <i kaiui ktsue, n |«\ve ;u> h\ oiu i kan« nnm k;uu> hon owalu, o Lnu, Mnk<ja, Owuiu, Hiiuu\*lo, Knkaihili, Wniloa, ix mo kekahi nuui k«iu> o s\o i\na i law ai i nian kane hou iiunu, Mnliopo iuui o ko au o Wukou nui, n« nmhele ia ku noho unu o nu haiuuinu i elua nno » kn luhui, o ksv luwo h-hnlohn unu o ko k.ino i nn wuhiuo, « o ka l'awe o ka wuhino i na kune lehulohn, o iux 'lii ku poo i hiw<> nui i ke ano o ka luwo !e--hnlohu a nui kn poe waiwai, u 1.0 hapu nno lakou mamu» o ku poe lnwo paknhi. No ka hoao paa ana. I kii wa e houo piia ni kn poe knhiko i ke kaao a nie ka wnhine, penei ko nno o ka hoopalau ana o ko kane a mo ka wahine. 0 ko kumu o ka hoopalau, o na niakua o ke kune, a o na makua o ka wahino, o lakon ka mua e kamailio ai a holo like ka manao, alailn, aole kamailio ana moa e n>are ana ua paa ia hoao, hoakaka ",a aoao o ko#kanea mo ku uoiio o ka wahino, alaila, ninau na makna i ku makemake o ke kano mo ka waliine, a na holo lileo i ko laua makemake, alaila, hoohiki aku na makoa i na olelo ku*

pono imna o na nien e hoao pan ann, rno ke kaooha o na noao, e nialama ko kano i ka waliino, a o ninlama ka wahino i kana k.ine, a i ka lawe ana o ko kano i ka wahine, o ao i ka hana i makaukau ka noho ana o ke kn--110 mo kn wahino, o no ke kane i ka mnliini, i ka.lawain, n pola nu makua o ka wahinoo uo ai i ka wahino, a pnu na olelo ao a na makuo, alaila honi ke kano mo ka wahine, a ua lilo laua i kano a i wahino, a uix paa loa ko lana hoao ana

Eia kekahi, ina makemako kekahi i ka wahiue e hoao, aia paha ka wahine no kahi kaawale, alaila, hoouna aku la na makua o ke kane i ka elele me ka makana i Jsa wahine a rae na makua o ka wahino, he mau waiwai makainae, ho hulu paha, he palaoa paha, h(! niomi paha, a me na makana makamae • a<J a ka aoao o ke kane i ka aoao o ka wahine, alaila, hoouua inai ka aoao o ka wahine i ka elele mo ka makana pu kekahi i ka aoao oke kane. O keia mau makana, lie lou ka inoa, aho louulu, o ka hoopalau ana e hoao paa, a lie mau kumu keia o ka aeoiaio, aole e hiki ke wehe ia a hiki i ka wa e hooko ai ka hv/ao hoopaa ana.

Ponei ke ano o keia hoopalau ana, a hiki i kn la e ninre ai, alaila, hoomakankau ka aoao o ke knne a me ka aoao o ka wahine i ka ahaaiua, kukiilu ka aoao o ke kane i ka halo e mare. ai, o me ka aliaaina nni, a makaukau ka hale, ka ahaaiua, ka waiwai, a hiki i ka la i olelo ia no kh mave, alaila, hana ka nianele hua hoohiwahiwa o ka waliine, a o ka aoao o ka wahioe, auamo mai lakou i ka wahine me ka hookahakaha a hiki i ka hale 0 ke kane, alaila hookupn ka aoao o ke kane 1 ka waiwai a pau, a ina he aina ko ke kane, hauwi uo ka aoao x> ka wahinp, a pela ka aoap o ka wahine; hookupu i ka aoao o ke kane, a ina he aina ko ka wahine haawi no ka aoao o ke kane, alaila, hooholo ka) olelo ae like no ka mare, a o ka hoao paa no ia, a lilo i kane a i wahine, a puka a uiaka, a na ka inake e hopkaawale. Penei ka boao ana o na'lii a me na keiki makahiapo a ka poe koikoi, a me na keiki hoohiwahiwa a ka poe kuhiko. JVb ka malama ana o na makua i na keiki. 1 ka wa kaliiko, ua hanai hoohiwahiwa nn makua i na keiki, na makua hanau, na kupuna, oia na makua o ka makuakane, a me na makua i ka mak«abine; o lakou kekahi poe men kuleana nui iloko o na keiki a na keiki, aolo e hiki i na makua hanau, ke ae ole na kupuna: Penei ke auo i kuleaoa ole ai na makua hanau i na keiki i ka wa kuhiko. Ika ooho ana, ai ka hoao paa ,ana o ke kane a me ka wahine, a hiki i ka manawa e hanau ai ke keiki makahiapo, a i keiki kane lilo ia keiki i ka aoao o ke kane, a ina be kaikamahine ka makahiapo, ua lilo ia keiki ina ka aoao o ka wahine, aole e hanai na makua hanau i ka iaua mau keiki ponoi, ua lilo ka hanai i na kupuua a ina kaikaina a ina kaiknaana, s ina lioahana'u o na kupuoa, a ina hoahanau o ka malAakane, a ino hoahanau oka makuahine. Ik& wa e nahunahu ana ke keiki iloko o ka makuahino, aia na hoahanau a pau ua akoakoa i>ta la hauan 0 ke keiki, a o kekahi poe ua lawe pu mai la me na wahiuo waiu, a i ka hanau ana, o ke knili ia aku !a no ia o ke keiki, a lilo ia hai, a nele iho la na makua hanaii i ke keiki. 1 h- lilo ana o ke keiki na hai e hanai, ua ao ia kekahi mau keiki i na hana naauao a me ke akamai ma na oihaiia ike i ao ia, a o na kaikamahine, ua ao ia ma naoihana loea i kupono i ka hana a na wahineī a o kokahi poe teiki i lawe ia e ka poe nana e hauai, ua |»ohewahewa loa ia ine ka lawelawe ole i k«'harjf j aole e paa i kekahi moa ma ka li r ma, aole e mahiai, āole e auamo, aole e lawaia, nie ka hoohiki «īai o ka poe.nana e hanai aia a make, ajaila, aole e ike aku i kana hnna ana. . (Aole i pau.)