Ke Au Okoa, Volume V, Number 43, 10 February 1870 — KA MOOLELO HAWAII. NA S. M. KAMAKAU. [ARTICLE]

KA MOOLELO HAWAII.

NA S. M. KAMAKAU.

HELU 17. ' A pek uo na kaikanialiiao, ua hoohiwahiwa nakupuna a rae ka poe nan» olianai, uole e lawe i kekahi mea ma na linia, Holee ao i ke ku"ku a uie ke kapalu, he mau mea pihui ]oa. 0 kn hna n ka moena, a o ka liua o ke kapa, oia e Cf>ho ai, e o ka uinunma a me ka uha kahi o kan ai ka ai a me ka ia, a o ka pu-a i ka waha\ puoa i ka pnupun a imo ka iwi, a o ka luuiuu i ka waf i ba waha o kalea i ka wai, a pilikia na keiki mailani. JVo ka hanau ana a me ka hoolaa ana I ka wa kuliiko, i ka wa e hamui mai ai be keiki, a ina he keikikane kc keiki i hanau mai ai, alaila, i ka hn'nan ana o ke keikiknne, alaila, na lawe k' ke ia iloko o mna. a i na be keiki alii, a ua law e ia iloko o ka haiau, a nialaila e lioolaa ia ke keiki i l<e Akua, a moku ka piko, kani ka pahu, a o ke ewe, kaka i ka woi a maikai, alaila, malama ka poe kahnna, a holoi a maikai ke keiki i ka wai, alaila, wahi i ke kapa a paa, alaila, lawe a ke kuapnla me ka nioi, alaila, hoolilo i ke keiki i ke Akna, a pau ka oihi>na a ke kahuna, olaik, hoihoi i ka hale, a Inki i ke kolu makahiki a i ka ha, ua hoihoi ia keiki imna, ua hoaikapuio, aole e ai pa hōn me ka makuahine a me ka wahine, na kapn a ua laa i ke Akua. I ka noho kapu ana iloko o mua, i ua he oihana kahnna ka oihnna a na makna a me na kupnna, aluila, o ka oihaua no ia e ao ai, ina he oihana kahuim, oihann kilokilo, oihana kuhikuhi puuoiu', a papa hulihouua, a kilu L tu, a oihana aoihann kapala liuaulu, a oihana knhuna anaana, a me kela oihana keia oihano. Ua hooleapu ia na keiki me ka hoolaa ia i Akua, uu laa ka ai ua laa ka ipn e ui ui, ua laa ka ipukai, ua laa ka huewai, na laa na mea aahn, na laa na men huuie, ua laaka moeua, na lon ka hale, a ua iaa ke kino aole e hoohaumia i na wahino, ua laa ka lauoho aole e ako, aole e amu, awilikaekn, a kuu i kokiki ka umiumi, aia no a pou i ka ailolo ia ua hana i ao ia, a pau i ka huikala, a kuupale ia ke Akua a me na kapu, alaila, ua • ke kanaka, a ua hiki ke launapu m'e na Sanaka e. Eia ka mea kupnuha, aole e nalowale na howa a pau a ke kanaka e hana hewa ai ipnir o ke knnui nana e ao, no ka aihulu no ka ai hamn i na niea laa, a me nu mea ainoa, aole o nalowale ka hoohaumia i na wahine, a me.ka aihue ana, ua waiho wale na h.ewa a pau a ke kanaka e hana hewa ai, a o ke kanaka e malama i na kanawai a me na rula o ke'ao.ana, alaila, e like pu no kona ike me ke kumu, a e ike no āa i na meu huna a pau a ke Akua. . No ka mahele ana i naioao ka makahiki. Mai na we. kahiko loa mai, ua maopopo ka helu ana o kft malama a me na la o ka me na la kapu Sahati iloko o ka milama, a me na malama iloko o k'a makahiki. O kekahi mau -kapu na mahelē hou ia i ka wa o Wakea «ua mahope inai, no ka mea, o Milipomea ko ra>ia nana i hoōponopono ke au o ka makahiki, a me ua kapu Sabnti, a i ka wa mahope niai, ualoliia. na heluna o ka makahiki He 12 malAma i ka makohiki, o WclijJni ka malama o kn ai ka la i ke alanui polohiwa a Kane, a ilpko

oia niiilnnia o huli ui k.i ltv i ktv wolau aknn j iv hiki iku inulaiwu o KtvuUviv, ku kw 1» \ kn noao nkmi, aluiln, huli hon ka l:v o noo i ka lu'ina n ku ka hv i ko alnnui poMliiwu a Kn- j no, i kn'in liopo o W«-10. a i ka noo uinv o ka ! hv i ka tvkivn tt ino ka linli noo hon nna o ka la tv hiki iko nlunm polohi\vtv tv Ktuvo, ti:v j ioihi k;v ltv, a ua pokolo ka pv>, a utv ulu ao j na Inaii mo;> ai, tv liiki mai ka inohann,' ua I kupaia oko kan o ktv Maknlii, Q ikiikī k« malama o holu ai ka Lt o noo i k:t wolan liu ■ ina, a i k.i la hopo HanaiuoL'olo oku ui k;v j la i ka homa, tt i k» m»Lvnva o Hilhia o noe \ lion ai ka ln i k;t ak:»n n liiki i k;v ltv hopo o i Ikuwa, kn ka la i ko alauui pololiiwa a Kti- ; no, a pola ttkn. 0 ka noo :ititt o ka la i k;t hoina, a nie ku huii uoo l'.on nna o ka la i ka ak:vu a ku ka la i ko alainii [lolohiwa a K.::o, ua p.'kolo ka l,i, na loilo ka po, ua mako na moa knpu p p;tu, mv knpain oke kan oka hooilo. M.ili'kn o ko kau o k;v makalii, oouo no inalaina, :t miilok.. o ko kiin o ka ho.nio, oono no malama. Kia n:v imilama oka Makalii, o Wolohn, o Makiilii, o kaolo, o Kanlua, o Nuna, 0 W.lo. Eia hui iuv malaiua o ka liooilo, o lkuki, o Kaona, o Hauuiaeleolo, o lliliua, 0 Hi'.inelii., u ;no lkuwa A ponei ku hoohuliko aua mo na inalnina o lloina, mai ka hap.i liope mai o Maiuki : Maiaki, a nio Apenla, oia o Wololiu. Apolila, ;v mo Moi, ::v o Makalii. Moi, ;v mo lntio, oiii o Kaolo. lmie,*a mo lulai, oia o Kauloa. lt:|ai, amo Atig»tc, oia o Nana. Au^'ato, ii mo St ptncmabii, ohv o Wolo. Sopalonmlia, a n,e Okiitoba, oia o IkiiUi.' Okatoba, a ino Novoinuhit, oitv o Kaaona. Novc-.. inaha, a mo Dokoinaba, oia o llanaiaoloolo. UokomaLa, a mo lanuaii, uia o llilina. L,uuan, a uie l'ohei'uaii, oia o lliliuehu. Febonian, n tne Mamki, oi:v o lknwa. Ile .'>oo mau Lv i ka makuhiki hookahi, ua lielu ka pōe kahiko ma ka lukou helli, he 30 no la i kela malama keia maluma u pati na inalama he 12 o ka muluhiki, hookuhi la o ualowalo ai ka uiahinu, a hookahi la e pu«iiilo ai ka iuuhiua, a he nulowale loa i fcekftlii mauawu, a nialoko o ua po o ka maluuiu,1 helu ia ai ua la o ka malama houkahi, he 17 uihu po huili'ii, a he 18 mau po kaawale, a ua hoopiii ia ke ano o ua mau po lu ma ke ano o ke kan uua o kn mahiua. a ekolu uo auo o kiv maliina, o k:v hoonui aua ae, a o ka poepoe aua, ao ka ejni an:v iho. Ma keia unvu auo ekolu ko kupa una o n» inoa o »a po, e like me k;v hoonni ana ae a poep.oe > uv mai ka poepoe aua o ka uiahina 'a emi loa i ka uuku, pela uo ke kapa pono ana i Ka iuoa o aa po, a ua hlo ia i mau moa no na la o ka uiulama.

0 Plilu k!i po mua 0. ka malama, no ke uwi'awo puiihiio o ku pio o ka inahiua, a aliaka lea ae ka pio tne he hoaka puka a hale la (iiiilalo o lia ae hua pili o ka puka komo, o lioaka ia, a paoee ao ka nui o Kukahi ia, a pela aku 110 ka panee aoa o Kulua )a, a pela aku uo o Kukolu a rne Kupau, a hoopihu ia ae oloko o'ka pio i ka inalamalama a o Oiekukahi ia, a panee*ae, o Olekulna ia, a pela " Olekukohi a me Olepau, a piha ae ka oiahina uie ka aueane e hoonalo iho i na wahi oioi o ka nialiino, o liuna.io, a hooniaka ae ka puepoe aua o ka mahina, o Molialn ia, u inahuahnu lua ka poepoe una o Hua ie, a o ka po e piLia loa ai Ka poepoe o ku muhina o Akuu ia, a o ku lua o ku po pilia o ka mahina, o lioku ia, puehu ka mahinn i o Akua, a ili ka n>ul)iiia i o llokn, a i ka lua o ka po e ili ai, o Wahealani ia, a hiui inai ka mahiiiu mahope iho o ka pouleule ana, o K "liia iu, a o ka lua o ku po e pneleel': ai, o Luaukukahi i'a. oia ka po e eini ai ka mahina, a paneeiiiku o Laiiukulna ia, a o Luaupan, a pauee iho ka emi aua, o Olekukahi, o Olekulua, a o Olepau, a i ka pi.nee ana i ka nukn o Kaloakukahi a o Kaloiikulna, a o lialoapau, a i ka uukn ana o ka mahina o Kano ia, a o ka lua o ka po o ka eini loa, o Lono ia, a o ka po i pnu hilo uuku loa, a mamua, o ku puka ana o ka la, o Mauli ia, a o ko po i nalowale loa ka mahinn no ku liele pu ana me ka la, o Muku ia, oia na la a me na po he 30 o ka malama. A mailoko mai o an la a me na po he ka nakohi o ka inalama, i hookuawale'iu nmi āi nala.kapu Subati o ka mala-ia, penei : 0 ke kapq Kn Sabati, o ke'kapu Hn'a Sal);iti, o ko kapu Kuloa S«bati, a' me ke kapu Kanc Sabati. O ke kapu Ku Sabati ekolu po, elua oo ke kapu ana, i ka po H'ilo ekapn ai, a i ko ao o Kmlua e noa ai, a o ke kapu Hua elna po a hookahi ao e kapu ai, i ka po o Mohalu e kapu ai, a i i:e ao o Akua c noa ai, 0 ko leupu Kaloo, i ka po o ,pie,pa«, o ltapu> ai, a i lto e noa ai, o ke kapu ]$tti)e„<3)ua ,p$ a knp'o fli, a 1 ke ao o Mauli e.noa ai, a nolaila eha mau kapu Sabati Moko o ka malama i hookapu ia mo ka ihiihi, a pela no i ma]anrta' ai ka poe kahiko i oa kapn $abati elia'i kela malamai Ueia īoaKma a puni ua TOaluma«r"ka tnakahikr. Puuei kokahi oiahele aua o k(f uiukuhiki.

j m:t kt. heh) ui,i. a koknlii poe. O ktv poo'hi'- ■ lu n hoopoiiopom, i na nmhimn o ka m«knhi> ki, u ko Oivhu poo kilohok») a mo ko K«nai I kti poo nk:un«i lo:t i k;v hooponopono ann, a | me ka uiiilieW p.mo una i ke nuo o ka In, o jkn iwnhina m« na hokn, :v mo ka pnpu hu- | lihonua o kn aim», a nu> na lioku, n na T?ap u . j in ia poe o ka poo knhilvnhi puuono, a mo ku | poe kilo hoku liolo moana, n o ka poe holu e J noho tn:i nnt Waimoa i Kaoni. ! ko liupo- : no ana o ktv la ma ke alanui polohiwa n Kaj no, >> neo ka la i ktt nku'o a kuupono ka la i j Ktuvla, n nvo k.\ 1« a kau i K«\vstihott,' n no jko kau nnn o ka la mui Kaula a knu i KuWiiihoa, a nolaila i kapaia nku ai kekahi inoa o ka Makalii o ke Kau, a no kaulnim a Kano keknhi i kupaiu aku ni o ke Kan, a no ke kau aua ■> ka la i Kanla a nee ka la i ka hemn, n oa kapaia o ko Kau Hooilo, a pelu ko Oalm poe lieln, no ke knu ana o k:i la i 1 uuokapolei, a kan ka i ke kawaha o Muhimioua, na kapai'a o fee Kan, u mni Puuokapolei a nee ka la i ka lieniii, u uo ke leiu o ka hv i k» hema, a no ka hiki aua mai o ke «nu, a no kn holio ami o ke kupu o na oliko o īni meii ulu lie oilo ia, ua kapain ko Uan 0 Ka.hooilo, ii noluila, elua uo kau o ka makahiki. oke kuo Makalii, ao ke kau- Hooilo. Ao l:c kapa ana i ka inoa o na malama o ka makahiki. ' 0 Welehu ka maluma uiua o ka Mnkalii, mt kapuia, vve, owe, no ka mii' o ka- uu mailoko ,> na inal.,ma liope oka hooilo a komo 1 kn m.'ilumu iniiii <i ka Maknlii, a uo ka uui

okn nii, uu lohii iiiii kapnuhi i fea u 'man o Uo ahi, u:v uui ku leliii, n iiolail i, iiu hnipnia koii. rn.ni hu'noa elnu iloko o ka huiinou ho.ikulii, w<>, owi* lehu, o Wi'lehu in no k« lehu nui, u i leeiu muluma e lohn ni k.t umauina o koleu, a e kapulepule ai a niho piina.

-0 Mukalii ku lua ku mal.tma .<> ku M.ikiiiii, uii kapma koin inalama mumuli o ko Uan „ Makalii, a ma»iuli o ka huli P ono ana u ka lioku o Mukalii i ka ukau, a o kek-ihi ano i kapuia o keia malama o Makalii, no ka iio ka mea, ma kekahi mau aiua, 110 ka ami o na lnu uala a me-ua hnli hon e kanu iloko o nn mnlama hope o ka hooiln, » puka iloko o Weleho ua hohoia ae na lan i ka makalua, a he milama hahnna o Mnkalii 110 ka *vi, nolaihi, liilii n:t muka i ka pololi, he ola ua ka lau uahelehele, a mo ka lan lele aku, 0 Kaelo ke k.-lu ota malam» o ka Makalii, ua kopaia o Kpelo, no ka elioeho o na huihui i ke kai, a he kuaua hookahi i kekahi manawa, a he kuauu ia e elonlo ai, a o ka malania kein e »i ni ka oi me ka malolo mna a kuu, he b«u ai nui keia ua kaeo ka ipu, he kan malolo doī keia ua hele ke poho a ka lawaia a kaeo. 0 Kaulna ka ha o ka malama o ka Makalii, ua kupaia o Kaulua no ka moe nna o na huihui i na hope loa o Kaelo a i kekahi man la 0 Kaulua, alaila, kolepa lolani ko lakon puka ana 'mai, roo he lepa la, a o ka lakou moe ana i kela hapa o Kaelo me keia hapa ii keia malama, alaila, elua punana i hoomoe ia, nolaila mai ka inoa Kanlua, a o kikahi ! mea i kapaia o Kaulua, no ka poe kono mann, a pu u wan o ka mauna, a o ka ma'ama keia e moe ai m ka nwau, n me ka lio, u ka ao, a o lta inolama keia e "moe palna' ai ka makane me ka makawahine i ka lua,' a ei ka inalama keia a Lu-ihoomoe i kuhikuhi ai i ka poe kono manu i na la liope o Kaelo e lamo ai ka mauu i ka lna, a i ku o Ki.nlua e moe palna ui ka mann. 0 Nuna ka lima o ka muluma o ka Makahi, ua ka|iaia o Nanm' oia ka malama e hoo!"lu ai ka m uiu e lele. a o ka malama ia i •kapa!.. „ koaeun, a o ka upena luelue, 'a o ka auhuhn pnina keia, a o ka malama haaheo keia-o Nana. • 0 Welo ke ou» o ka muluma o ks Makaln, ua Kapaia ka malam» o Welo, no ka maloo o ka ainu i ka la, mai ka malaiua o Weleho n liiki i ka inalamu o Nuua, aole i haule ia e ka ua, ua welowelo iki lea wai o kahnwai, a o nn mulamii hiln hee ua inalumii o hee, a ono ke luiului o lea hee i ku I», ,i uii Uu muloo i ka la, a ui» wikani makaiii ku welowelo, a nohila o Welo, a o Welo oia ku malama e pau ai o ka Makulii O Ikiki, olii kn malama mua o ka ao oilo, oa kupnia o Ikiki, no ka ikiki i ka la ( no ita nui o ku la mai na mulama hope mui o ka Maknlii a komo i na malama o ka hooilo, ua kapaia o īkiki, a he ikiki la, a he ikiiki mao-! na i ka nui o ka ai, a no ka nui.o ka .ia, ai a : maona a he ikiki ua i kekahi manaO Kuaona, o ka lua ia o ka maluma o ka hooilo, ua kapaia o Kaona, oo ka pua kea, a o Kaaona ka malama e ,mai.-jw. 0 ke ko, a i "ke lea ana o ka pua .hpii, alaila, kii aku Ip. na'-kanaka elemakule e uuuhi mai 1 ka pua, ua kau ia i ka hale «ahi a eleelOī a i ka holoi ana i ka eloelo owaho o ka pu(r, lelo ololt6, ua kapaia ka inoa, lie pua kaaona, a ua kapaia i ka inoa oia malama o Kaaona ; a no ku nui o k-o fji i loaa iloko o na unilaiua o ka Alakulii, a uu kukaa

!<i, n iloko <i īm hokoo nu> mv liuli'>m, ;i i kn hiki ikiia i koiu o kuU'ln i kn j>tm o kc ko, oin kt\ nwnawuo liiki mni ni ka pa «t\t\ o nn mkani ino, u n\o l<a pa mtt;\ uttft o kn ntnk»t\i Kona, a nolail», %ii u ku |a > nt\ ipn i«, a ti 10 tlft j{ n |{ aa j H ma | 00 e wo i 10j ua liolo a lolo—me ho pua Ki\aout\ la i kau ' " H kapaia o lvanoti;». O- Hanaiaekele. Oiu ko kulu o ka m«bina o ka llooilo; Un kap«i(\ o Hanaiu, « mo-ku lliuiiuaeli'elo, no k>\ hoomaka tuu\ mni o ka nt\ uio ka n-akani luuwili mui kt\ maluii-i uuvi o Knuoua, u<\ komo mui ua nmkani ino iloku o keia malauia, a mo na ao hoopolnlnhi a lu.oelo o hooknkaakna tmn me k«I hooelo, Uft kapaia o 'Hana.aoloelo. i" n '"' ft 0 ka ha keia o nt> maluma o ka Hooilo, elua niulama ma keia inoa a ua Uapnia i kekwhi m»nawa o Kamalioo, no,ko" lana mnn iuo, a mo ke ano o na Inma iloko o ko laua manawa, ho malama mahoehoe o na mea kann, a ua olelo ia ho mau malama .nahoehoe o ke kalo/ aole noio-ka oha, a he ilialama makani piikuawili me ka ua a me ka iuo kulepe ma ka moana a me na makani pu»hiohio ma ka moaua, n o ka malama keia e ku "loheloho ui na laan i ka wili ia e ka inakani. 0 miinehue. Oia ka lima.o na malama 0 ka Uoi.-ilo t 0 Hilina a ka-in iki kekahi' īuoa, no ko ino mu i ka nialamu mai o Hilina, a uu piiHpu ka mo,anu i ka lepo, »ole o hiki 1 kn P° t! lawaia ke lawai.i mu ka moana, hoi kahi ola i kuhr oiiiki i kahi aama, a mVkaEīi wleale, alailu, hoi l;o ola o k«hi ia ma loko e liko iuo ko Oalin a mo Molokui u me Kauai, a o k» lawaia ma ko ke kai, un puleiloho k« moaiia, iiii kaa ka pumi i knhakai, ua paa ka lua o ka ohiki aolo mauuu e loaa, o ka limu pne i ko kai ka ia, a o ka puakai, a nei ka ai i ka paakai, ua kapaia o HiliueIm.

O Ikuiea oke ono keia o ua malama o ka Uooilo : Ua kapnia ka malama o Ikuwa, o ka poha-koeeleele, no ka nui o ka na me kn uihi a uie kahekili, a o ka malama keia e moUnpuwa ai ka :\inn/a e kaha muliwai ai nu kuahiwi i ka wai, a ua kapaia o lawew .i, u<j ka nui o ka wai iloko o keia mau inalama hope o ba Hooilo. Ua kaoaia ka iiioa o keia innlamo o Pilikaaiea, no ka ikaika o ka heiiili, n no kn pili o ka hauu, b o (liuamahiiie no ka hekili no a mo ka uila, a o Lonomakua kekahi inoa.

I keknhi inanawu, iia ikaika no ka haule ana o ka uiiu a mo ka hekili, a ua pokopuko na laau uui o kuuhiwi i ka wawahiia e ka . uila a me ka liekili, a ua pau ka a ua muke kekuhi poe kanako, a he mea . mau i kekuhi poe ke 'kahoahoa i ka wa e kui ai ku hekili, e hele e ni i ka ululaau o Wahiawa a me ka loko ia o Ukoa, ma Waialua. Ua heluia keia papa helu ma ka helu makahiki a ko o o»hu a me ko Kunai poe, akamai o ka wa kahiko i ka hooponopono papa makahiki, he okoa no ko Hawaii a me ko Maui. oka poo-akamai oko Oahu a meko Kauai, o Luahaukapa, "o Muihea me Naula, ■c> Nunkea m.e Moi, a o ka poe i malama i ka. lakon ike me ke akoinui, o Kaopulupulu, o Kanewahine me Kaleopuupuu, a o ka poo oia kulana ikeo Kaneakahoowaha ma, a ua lnweia mai ma kekahi o ka lukou ike. Ina o makemakeia ka lu e kau mua ni ka niuhina o Hilo, i kela malamn keia malama, ma ka hoohalike aoa i na la o ka ninlapia o Roma. Penei e hana ai, e puunaue ika makiihiki i mauaoia me ka 19, a e hoonui i ke koena me ka 11, ina malnlo o ke 30 ka loan, alaim, o ka puu huahelu luli oie ia iloko oia makohiki okoa, a oin no ka la e kaani o īlilo i kela muluma keia maluma a pan ka maknhiki, a ina e'oi aku mumua o ke 80, e p'ounane i ke 30, a o ke koena, o ka pnu hnnlielu Inli ole ia, a ina aole koona, alaila o ke3o no ko pun.hnahelu luli ole. -- i_ka papa■ Alemnnaka'n'o"na~ la o k» mnhina, u ine ha'.-Ia o ka, m;ilamu o Romn. E ho'omakaia ku hehi aknhi oka malama o laniiari maluna mai, a e hoomaknia ka pnu hunhelu luli ole o ka mnhina ina ke | 30 mnluna inai ; a mawaena o nn la o ka mahina a me na l#o>g mnluma o Rornn, na hua mni ka A >\ hjlti i ke K, ahiku umu liuu njii, oia na hoailoua o ua la ehiko o kn pule, u a pela e hoonohōuoho papa ai u hiki i k* la 81 o Defeetwaba. • • He 28 ka puu huaheln lnli.ole o ka A. D; 1870, c kao ana b Hilo i k.a la 3 o lanuan', e knu una 0 Hilo i ka lu 2 o Peheninn', e kan ana o Hilo i ka la 3 o Mai'aki, e kau ana o Hilo i.ka la 2 o Apei'ila, e kau ana o Hilo i ka la.l o Mei'i e knn anao Hilo i ka la 31 o Mei, e knn nna o Hilo i kn la 2!) o īnno, e kuu ana o Hilo i k>. !a 29 o lulai, e kau anao Hilo i ka liv2To Augute, e kau ana o Hilo i ko la 36 o Sopateinaba, e kau ana o Hilo ika lii 25 o Okntoba, e ienii ana o Hilo i ka la 24 o Novehiaba, e kan ana o Hilo i ka la 23 o Dekemaba,- . • • Ika A. D,- IBTI. He 9 ka puu hunheiu !u!i ole, o.kuu ana-o Hilo i ka lo 22 o lariuarl, a e hehi pa nanakola aku na la iloko o ' ka mHliima lielu! HHwaii, a o ka ht mua 0 ke]a kaiiiikolu la keiā kawako.hr la, o Oilo ' no ia. {&olt i pau.)