Ke Au Okoa, Volume V, Number 44, 17 February 1870 — KA MOOLELO HAWAII. NA S. M. KAMAKAU. [ARTICLE]

KA MOOLELO HAWAII.

NA S. M. KAMAKAU.

HELU 18. I ka M. H. 187*2, he 20 ka puuhuahelu luli i 010, c kan āna o Hilo ikaln II o lauuari, a e pa 30 i na la oia no na la o ka malania. Ma keia-'helu aua a ku poe kahiko, un niaopopo qa la kapu Sal>uti Hewaii, Ma ka helu ana i ka inoa o na Ia j ka malama a ka 'poe kahiko, o ke ao ka mua-a mahope ka no penei : No Hilo ka helu mua o ke ao a me kona po e kau puahiio ai ka mahina, a no Hoaka ke ao ae, n?. akaka ia muike mele o Kualii ka Moi kanWna o ke aupuni o Oism penei: " 0 Knkahi ka po, o Kulua ke ao," a ma ke mele a kokahi kanaka naauao kahifeo, o Kamoqjyj ine Keawehano, penei : " No - Kulu ka po, no Laau ke uo, e hele au ike ao o Laaupau." — Ina no ka la o ka Haku ka manao ana, a oia ke Sabati Karistiana i malama ia e na lahui oka houua, he la Hominika ia. Penei e hana ai ; E houluu'u i k.\ makahiki i laan" i ia me kona hapaha, alaiia, e puuna- . ue i ka huina houlnulu m? ka 7 me ka nana ole i ka puuokoa, a o ke koe'ia ka mea maS laina, a ina aole koena, aluila, okaA. ka hua Sabati, a iūa he 1, he B. ko hua Sabuti, ina he 2, he I ka hua Sabati, ina he 3, he 0 ka bua Sabati, ina he 4,.he U ka hua ?abat'i, inaiie 5 he H. ka hua Sabati, ina he 6 he K r ' ka hua Sabati. Aka, ika makahiki o • na la, i ka hapaha o kela mukahiki keia makahiki ma ka moluma u Pebi'runri, alaila, o ka hua la Subati o lunuai i a nie ko Fcberuari a hiki i ko Sabuti mua o Maiaki, ua lilo ia i hua no na Pookuhi a pau, a. o ka hua o ka Pouono, ua lilo ia i huu S»bati a hala ka makahiki okoa. No ka Makahiki. t He wa hoomaha ku makuhiki, a he manawa e hana nui ai na ahaaina hooinanao no ke ola ana mu ke kino, a me ko ke Akua kokna ana mai, ua knpu loa na hana o ke kino a he man la okoa ka hoomaha ana me ka ahaaina, ua hana na'lii a me na muknainana i mau ahaaina makahiki, a he man aliaaina j plioli ia no ka pau ana o kela makahiki a |ne keia makahiki. Ua malama ia ka ahaai- { lia mni ka wa kahiko loa mai, a niai ka wa 0 na'lii i noho anpuni, a ua hoomanao mau ia ka ahaaiua makahiki. Eia paha ke kumu nui o ka malama ana o ka uhuaina. 1 0 ko ke Akua malama ana, a me kona Uokuu ana, a nona mai ko ola, ka pomaikai, ka maluhia, n me ka lanakila. 2 Ho mau malama kapu loa na malama hopo o ka makahiki ekolu, i ka malama o Hilina e kauwulii ai ka makahiki, ia manawa, ua kapu ka puaa, ua k(tyu ka niu a me fca io, aole e ai la kn io iloko oia mau mala189. 3 I ke knpu Snbuti Knno o Ikuwn, o ka Mol noua ke anpuni ke kapu mua i na moa 1 hookapu ia, a noa na mea i hooknpu ia a me k'a luakini a ka Moi e hoolaa ai no ke Akuo, alailn, kapn ka na'lii a me ka na mnkaainana, a pau ka lakou meu kapa, alaila, ua noa ka ai ana i ka io o ka puaa ka niu ka ulua a me na ia. e i hookapu ia. 4 1 ke komo ana i kn makuhiki hou, na hoomnlia ka lahui o uhnuina olioli me na haua lealea u me na hanu hooikaika kino.

*0 ke ntu) i» kmukuhiki i lu* tvu in liniuohn l Aqlo i liko ka mnlnma ana oka inftknhiki o kn poo kuliiko e liko mc kana

nolio luipnoi t\nu, na hoololi in ko nno nia ' keknlii nuiu hium uiui, n m« ko tmo palta o i ko llnwnii, heln makuhiki nno, nw ki> Ha- , wuii heln maknhiki, im hoolilo ia na nuilu-; ma o ka Hooilo no U .Makalii, » o tu\ mtv ! lama o kt\ Makalii no kA llooilo, a ua kanpu- ! ni nu akua makahiki o noi a tno ku hno i ki\ \vi\iwfti a iiii makaaionna, he ano hon koia | m;ui hana makuhiki, uolo ia o ko ano man o 1 na liana o ka mnkahiki i uiahuua ia o ika poo kaliiko. 0 kokalii o tia nkiia n Knmohamoha I o kaapuui ai i ka makahiki, ho mau uk-u\ hon walo no i hooakua ia akn, no ka moa, ho kanaka maoli i\o o Lonoikamakahiki no H«\vaii, a pola no hoi o Kihawahine, ho alii wahine no Maui, a ha nkua kannka niaoli no o Kahonlii no Ka noh.unoha, n iio kn noho pu ana mai pnha o ki\ uhano o kekahi nkua knhiko <j Kuhonlii ka i'noa,'o lakon noi nn nkiia makahiki e kaaponi ai i ka ainn. Ponoi k(*ano I ku pau ana o ke kapu niakahiki.Milaila, poka mua ko akua paani. 0 ka hana a ke'kna. paani, o ka hoala i ua !ui«a liooikaika k : no, ua hooiuakaukau mua kola w»hi koia walii mannia o knlii e helo akn oi ke'kua panni, aia ma na kahoa maika, a ma iu» pmihoniia, na piha i ua kanaka mo ka makaokan no ks huknka lealoa, a o ka poe o ka aoao o ko aluw i makankau no ka mokomoko i ke knikui, i ke kuialua, hakoko, kolakulai, puili, ooine, honuhonu, umanmu, loulou, maika, paheo, koi, kuwalawala paholohele, a me na hana hooikailui kino ho nni, a puka mai la no hoi na molio o ka uoao o na makaaiinui.i, ua uo wule a umlUuikau, a tu\ iko i na aouli o ke uno o na kanaka, a ino ka hauli oleelo o liola k;inaka o keia kauaka, aole e nalowale ka ptiupim o kola tn«JH a Keiamoa o na moho e ku ana i ke kahua kni, ua ike ia mai e ka poo nana uli, alaila, ho oki ka puupnu e ku ai ka auwae, lielelei ka papa anwae, a hoo.lana i ka wai. A o ka lnuia koia a ke akua paani a puni ka aina, a o ka ai a o kona poe kanaka o ka' hao wale, o ka uhuki wale. A mahope o ke akna paani, alaila, pnka tnai ke akua kapula alaea, iie akua ia i poua i<t i ka alaea a ulaula, hookahi aoao kapu, a haokahi aouo noa, a mahope ona, puka ke akua 103, o ko akua makuhiki ia a me ka nui o ke akua, he kaa akau ke akua loa ma ka aina, a muhopo olaila puka ke- akua poko me na akua wa+)ine, he kaa heina kana huakai ma ke kaha o Waikiki, a halawai- ke akua loa nie ke akua poko ina ka lae o Ka' oio i Kualoa me Kaaawa, oia ke knmn i kapaia ai o Kooluupoko a me Kooluuloa. Ma kahi e haluwai ai na pakaua akua elua, alnila papio ke akna a owili ka hae kuupn. He nui loa ka wuiwai o ke akua ma keia kaapuui aua, hehookupu mokuaina, he hookupu kalana, he hookupu okana, he hookupu ahupuaa, ma ua wahi a me na palena o na aina ahupnaa a pau, aia malaila kahi i hookupu ai na waiwai, ka puaa, ka ilio, ba moa, ka ai, ke kapa^ka aahn, ka olou, ka pau, ka malo, ka ahu, ka moena, ka nioiken, ke o!o--na, ka upena, ke aho lawaia, ka hulu mamo, ka liulu 00, ka ahu puwehe, ka momi, ka palaoa, ke meki, ko koi a me nn waiwai i loaa 1 ke kanaka, e nuho konohiki ann mn na ahupuaa. Ina he nuJui ka waiwai a nn konuhi e hookupu mai ai i ko ukua, alaila hoohaluhala lon ka poe kahu alii akua, aole e papio ke akua, aole e owili (e'kulai ilalo, o ko ku no ia o ke ukua, a o ke kona ao la no ia 0 ka poe kuhu akua o hao ia kela nhupuaa, aia no ka hao ole ia, a lawa ka wniwai i hoohalahala iu, alaila, hoopau na kahu akua i ka hoopunini ena a ke akua. 0 ka nni o ka waiwai i loia mai ma keia kaapnni nnn o ke akua, ho waiwai haawi wale i ka lehule]iu, a i ka poe leahu akua, n i ka poe auumo akua, a i lui poe hnlo wale aku no mahope o ka Iniakai akua, a o na waiwai maknmao, oia ko malama pono ia, a oia ka waiwai e hoiko ia aku ia Kamehameha. I ka hoi .ana o ke akua a komo i ka heian, a i ka halo o ko akua, alaila, ua leapu hou ke akua, aole e ike hou aku kanaka, uo knpu loa, o ka poe kuhu ukua naoa e poui, o lakon walo no, a o ka Moi me na kahuna, n pola no i ka wa kapu heiau no ka uluohi a hakuohia me ka lama a me ke kapn loulu. 1 ka hiki nna i lie kapu kane, kapu ka poe knpu kane, a i ka la hoi i o Lono, kapu hoi ka poe kapu Lono. I ka hiki ana i ke kapu Kane me ke kapu Louo, aole a ■ ke ahi, aole kani ka |e kuku, aole knni na mea e ae, aolē ka moa me ka pueo o lilo ko kai anrv o kn ahA, i ka wanaaei o Mauli, hin wai ka vahine, kane, kninalii, aluila kahiko n maikai, alailn, ahaaina olioli me tia kahiko nuni, me ka olioli a me ka haa aua, »ia pau na kapu a ua noa. No na heiau. 0 na heiau, oia na kahua laa no na Uiakini, no no unn, no'na h«le Ina o ke akua, n mo na t ukua, e mohai nku.ai kanukn i na alana i ke nknh. Ūa'mna na kannka i ko kuluilu una.i na heiau i na waihau i na unu, ■

na koa u n\e nu k n:\tm hoomana i rta akna ho lohnh'hu. *tla maholfeia ko ano o na heim t\ ptui

1 0 na holan luakinl, oia no heiau nui i kapaia ho halo mokuohia, a ho halo lanm, a lio knpn loiiln ki' kapu, aho k»pn ohiako n\o ka hakuohia, un piU koia man haiau i iia Moi wale no, wolo o noa keiu luau heiau i ka puaa i 1;a maia i ka niu, aiu' a nioliai pu ia na mohai kauakii, nlaila, noa ia kapu heiau ana, a nolaila ua kupa hon ia kola man heiau, ho ninu hoiau pooknnako. 0 keia mau hc:..u, aolo «o ia i knk uln walo ia roa kela wahi, ma koin wahi, aia wale no ma kahi i kukulu kahiko'loa ta o n poo kahiko, me I ka iko 010 ia, o ka poo kohiknhi puuono wn-! 10 no ka pot I ike i kahi e ku ai ua heiau kahiko. '3 0 na waihau mo na tinu, h'e mnu hoinn no ia no ka Moi, a na liiki nue i na'lii ko kukulu ia niiui lieiau. O ka puaa ka moliai 1110 ka maia a mo ka niu. 3 0 ka heiau n na makoainana, a ka poo, koikoi, a ku poe m J ima akua, a ka poe haipule akiia, a ka poe paa ukna, a kn poo kui--11 akua, a kn poe pnamua akua, he mau heiau nui kn kokahi poe, a he mau .lieiau liilii ka keknhi poo. Ua hoopuni ia owaho oka pnohiimu laau a puni, a o kekalii he papohaku a puni, a hook .hi no hale iloko, aia mawalio o ka hakala k';\ anuil, a me kb kuapaia » me. ka lo.le kuhi e hoolulu ai ka maia. Ho hoiau ai puan ko na makaaimum, aia a lolie ia ka lipiau a kekahi mak-a koikoi, a i ka wa e hookapu ai, kalua nui lob ka puaa, a o ka poo piiamua nkua oia walii aku, oia wuhi nk i, hole niii raai lakou i Ua ai puaa. Ma Waolnni ma Nuiuuiu kalii i kuknln inua ia ai na heiau, no ka mea, mulaila o Wakoa ma i noho ai, aia malaila na hoiau kahi i hanaia ma koia pae aiua, aia ma Waoluni kahi i olelo ia na wnhi kapu iloko o ua hoinu a nie na wahi lan, a jffnei i olelo ia ai e ka poe kaliiko : " 0 Wakea la ko Waolani, 0 Kuknlepo la i Waolaui, Ka ■Paehumu la i Waolani, Ku IliiH la t Waolani, Ka Anuu la i Waolani, Ka Mana la i Waolaui, Ka Hulepnhu la i Waolaili, Ka Moi la i Waolani, Ka Kuapaja la i Waolani." A ma koin mau mea i olelo. ia ma na olelo u ka poe kahiko, ua hana ia ke ano o na heiau peln, aia ma ka pule a kekuhi kahuua kaliiko e loa:>. ai, o Moi ka inoa, aia kauā heiau o Manin>\iiake ma Houokaupu ma Pelekuuu

i Molokaī, a ua liko na mea 'i olelo ia ma Waolani e like me ia, a o Uai* wa o Moi, he wa loihi loa ia mai ko Wakea ma \sa a hiki io Moi, a o ka wa o Moi, i ke au o Keoloewanui a Kamaumau, a o ka wa iio ia o Hakalileo ma, a o Kana mn, a o Nihau ma. Ua muluma ia nae e M«i ke ano kahiko-loa o na heiau o ka wa ia Wakea ma, a ma ka Moi ano kahiko o na heiau, ua loaa mai ke aoo 0 kajhaua nna i na heiau o ka poe mahope mai, a*ua huipu me ka Pano ma, me ka Makuakaumaua ma, ku Luhaukawa raa, me ku Luahoomoe ma, ka Maihea ma. ona heiau koa. He mau heiau nui ae kekahi oia mau heiau, a he mau heiau liilii ka nui, he kukulu ia i ka hnle kekaln a paehumuia i ka huui, n hooUilu ia i ka moia, ao ka uui, he w:riho wule iho ilo, he wahi pae pnlinku poepoe wule ilio no (/ a'ho wuhi kuiihn e kaluu ui ka puaa, il pau ke ana, a ine ka ui aoa i ka puaa, a waihp wale iho uo pela, a o ka umu i kalua ui ka puna, kanu hou iku lepo a paa mo ka pohakn o ko imiu. oua heiau koa, ua pili lakou ma ka« liakai, a ma na ana o kahaĀai ma na aina pnli. ona oihana nui oia mau lieiau kon. Lle mau koa hoola i ka aina i nui ka ia, aole he nian oihuua e ae o pili ann i na koa o ka lu.ola i ka aina ma i«. He nui ua ano ona nkuu o ka poe Kuulu, hoala lakou i na hoiau koa o Kuula, a o ka poe Kanemakua, hoala i ke koa Kunemukua, a pela ko Kinilau, ko Kumohonlii, ko Kanekoa, a peln aku u nui wnle na,kon. Pela i huna ia nu koa oopu ma uu muliwai a me kahawui a me na loko ia. A pela no na aina moku nianu, a mo ka poe kono mann, puhi iimnii, ku inunu, ho mau koa ko lukou, e hoola ai i ka aina i nui ka mauu.' ona heiau ipu alono. He mau heiau hoonlu ui ia, a he mau hoiau nui keknhi, a he mau heiau liilii ka nui, aia īi'o' a pilikia ka uinn i ka wi, no kn pupaala ka aina, a maloo na knhnwai, a panoa ka ama, a be nni ntt enemi powa i na mea nlu, alaila, ninau ae ka Moi i ko kumu e ola ai ko niua, a e nln ai.ha men kanu., Alailo, oka poe mamo e pili ana i ka hoonln, o ka honla no ia i kn hale o ke akua e pili 'ana, i ka hooulu ua, ao ke ola no ia oka nino i ka.ua. He leakaikahi nae ia man heiau, hoouluulu ua, aia ma Nuuann ko heiau hooiilunlu ua o Makuku, aole uae e liko me na heinu e ae ka nui •i> na oihana o pili ana i ka oiluuia hoonluiilu 1 ua. 0 kn, heiau ipu olono i malomn nun ia o ka lehulehu, oia kela hule mua, a ma keia

oaUMimn o Wh k.ui.ika o krt,» kun.ika, he ipu hulilHu, t\ ua kakai it\ niawuho i n» walii kaula olia, nia maloko <> ka ipu hnUla'n ho ai mo ka la, n niawaho o ko kakai ua nakiiiaki ia i kalii huluhulu awa, ua --kapaia kela ipu, ho ipu knaaha, * ho ipu olono, a he ipu aumakua-kokahi inoa. I kela \yanaao i koia wanaao» i kol,\ ahiahi i keia ahiahi e haipnlo ai kola kanakn koin kanaka i ko akun mo ko luuimaha ana i ke āk"ha, nlai'a, kii aku la ke kanaka i ka ipuolono o kau aua nia ke i>loolo a m» ka paia a ma ka haka pahi», alaila, la'wo m:ti ta a ma'ikuwai, a hopu iho la i ka huluhulu awa ma ke kakai o ka hulihui, nlaila, kaumaha ao la i ke nkua 110 ka pohio ano ka pomai'kai amo ka malūhia o ke 11puni, ka Moi, na'lii, ¥a hu, ka mnkaainana, a me ka ohan"»,kona ola iho kekāhi, amama ae la, alaila, mnkiki ae la i ka hnluhuln uwii, alaila, woho.ao la i ka hnlilau, a ni ae la ikaaia me ka ia. Ua kapaia kola ipu, he ipu ai, a he ipukai, «a kapu a ua laa i i ko akna.

Ona heiau pookunaka. He m<ui heinu nui lou i.t,ja|ua kupaia he mau luakini, he mau waihau, a he iidu, ua kukulu ia mai na puu, ma ua kualupa, ma na kukai pali, a ma na puuhonu'a mai kahakai a hiki i ke kuahiwi aia ma na wahi i hann mua ia ma na heiau, aole e pono e kukulu wale ia. He nui ke ano knhua -e kukulu ai na heiuu, he mau heian hoouUl konaka kekahi, he mau heian hooln lahui kekahi,,.he mau heiau no ka maluhia kekahi, lie mau heiau no ka ho_ lo ann i knhiki kekahi, n ho muu heinu kaUa ka nui, a he nuui lieiau kipi nupnni, a ho inau hemo nni loa koia i hoikeia e ka poe kuhiknhi pnuone, a oia mni ka uui o ke kaua i ka w» o na'lii ai nupuni-o Hawnii a me k» Muui, « «o iia heia'i knun.mui kanui o na heiau mohai knuako, a no na heana i pan i ko kaua ia kekuhi man inohai i kau ia mu na lele o na hoiau, u o na'lii piō kekahi i kau ia ma no lele.

Ua pili k» make o kekahi poe o ka wa kaliiko i ka imiliala wale ia me ka hala ole a o Uekahi poe ua knpono ka pili ana o ka hewa i ka make no na mea kapu kino o na'lii, a me ka i na mea laa o ke -akua, aka> rna ia mau kspu hoopilipili nne i • piiikia pinepine ai ke aloalii i ka make imihala ia, no ke kapa o ke alii, 110 ka malo, 110 ka ai, no ka ia, a uo na mea a pau loa e pih ana i na mea knpu o ke'lii, a pela no hoi i n& mea laa g akua, e pili ana ika make ame ka uku oia na meo i makau ni na kanako a pau » ke aloalii oka wa kahiko. Ikawa a ka Moi e kuUulu ai i ka heiau pookanaka, aole e noa kela heiau, i ka lao o ka puaa, i ka lau o ka inaia, i k'a lau o ka uiu, a me un enohai a me na'alana he lehulehu, oia uo a make ke kanaka, alaila noa. A nolaila, ina aole e loar. ke kanaka lawehala a me ke kanaka pio, a!oila, o ka imihala ia no ia o kekahi p'nnnhele o ke alii, he alii paha, he kaokau alii paha, he aikane -puuahele paha, aole e pakele ke ola i ka poe huahuawa a me ki« poe e hiki i ka maua o ka Mo ke hoopakele i ke ola. Ma ka aha-awa-koo, oia ka ahaawa e ma ke ai ku poe i imihala ia, i ka wa e lealei' una ka awa, a _e kuupulepale ana ke kaina o ka pule, e oioi ..,ja ua kuli e paa, ,e hoomuu aini a mau na leinu, a hiki i ke. knmalolohiu, he wahi ia e kulou like ai ke poo me ke leino ilnlo, ina e oni make, ina e knnu make, inn e kalea make, me ka pili o ka hnnu, a o ke mea imihalu ia, i ke kulou ana, ua nao ie. mai !a ka olemu a komo ka manamaoa limi' iloko o ka olomu, e poalo ana paha, e oraik ana pulia, i oni ae ka hnoa, a puiwa_ paha j-p ka pili oo ia i ke kana>vai no ka muke, aw le he moa e ola ai, a o ka loaa iho la no ii o ke kimnka o ka heiou, a pela no kanawu he luliulehu loa e pilikia ni ke kanaka o ke kuaaina lee nolio i ke aloalii o ko ike 010 . na kauawni a me na loiua o kahi alii. 0 ka hana ana i na heiau. He nui ke ano o ka hana ana i na heiau, he huinahaloa kekahi, u he almlike ki»knhi, a he kueleawaa kekuhi, a he anapn puepoi kekuhi, a pela ku haua «na i ria kalma o n; liaiau. 0k« hanu nui ona heiau o ka w: kiihiko, o ka nioi i lfa pohaku, ina he niai lieiau i kn pali, i ka pnu p.nha, almla, o ki liahau no ia me ka hoouiho i ka pohaku a hi ki i kilohaua,. a.pela ke auo o,na heiau, ake, 0 nu heiau pijii.honuu, r.ole nui loa oka uhai; aua i aka, he mau mano polmki'i no noe. oka mua o ka ina hei au,.o ke ka.hua no, a |paa ke kahna, alaila, Lioala ka nini pohako. He hana na na'lii, na na ai <Uo nlii, a iua he liaua nui loa, alaila, he hana anpuni e pili at»A i nir oiakaainana, aole nae he hnna anpuni h punl Ika uioknpuui. Ika haua ana'i ke kahua d ka hoiau a paa, i ka nini papohaku ana owa. ho a paa, a paa na anouuuu ehiku, alaila, kipopa tia holo eouo o ka heifiu i ka iliili, a tn(j ke kahua holo hui o ka luakiui. a me na ha> le e ae iloko o ka heinu, nlailn, huhan I<7i nnuu, he uui a kiekie ka annu o kekalii, » bi; haahan iho kekalii. {Aoh ipau.)