Ke Au Okoa, Volume V, Number 49, 24 March 1870 — KA MOOLELO HAWAII. NA S. M. KAMAKAU. [ARTICLE]

KA MOOLELO HAWAII.

NA S. M. KAMAKAU.

HELU 23. », 0 Kanelaauli kanlana no ka mnlama i na kanawai, a 'Ua nui kana niau s ■ kanawai i noonoo ai i aiea e pono ai na aupuni, na'lii a me ua aka, aole , nae rn.au alii Moi aupuni i ae i kana mau | kauawai i noouoo ai, ua lilo na'lii ma ka i hookaumaha wale, a me ka hao wale i ka na maka&iuaiia, a ma ka lealea, a uoLaila,ua make o Kauelaauli mahope o kana mau kauawai maikai i noonoo ai. 1 • Kauawai Mamalahoa. He kanawai ka Mamalahoa, oia ke kanawai alii a Kamehameha i kau ai n'o kona noho aupuni ana. 0 ke ano nui o ka Mama1 lahoa, o ke ola a me ka make, he alii make, a i kau ia e ke kanawai Mamalahoa, ua pau ka make ( a ua loaa ke ola, a ina hoi he alii i manao nui ia e na Kuhina a mo na'Iii-e ola, j a me ka ae ole mai o Kamehameha, a kau kauawai mai o Kamehameha, he Mamalahoa ' J kanawai, aole e hiki ke wehe ia, ua paa loa. He Mamalahoa kanawai. '* Ē hele ka eley makule a moe i ke ala, e hele ka luahine a moe i ke ala, e hole ke keiki a moe i ke ala." V Ua lilo keia i konawai malnna o ko Hawaii paeaina i kfi. au o ko Kamehameha uohoalii ana maluna o keaupnni. A Uu hoolilo ia ka inoa o ke kanawai a Kamohameha f kau ai maluna o kona aupuni he Mamalahoo, no kona pakele ana mai make, i pepehiia ai ia e ka poe lawaia ma Papai i Keaan, ma Puna. Aka, ua ola maliunehune, me ka nahoahoa o ke poo i ka hoa i ka hahau ia i ka laoii, a ijo makawala mai na kuln koko malma o kona kino me ka eha nui, a he wa kiua nui loa ia o ūa'lii o Kona me na'lii o Hilo me Kau. A o ke kuf mu no ia o ko Kamehomeha ma, a me kona mau alii, a me na puali kana a pau o ko Kamehameha aoao, a e nolio ana lakou ma Laupahobho" ma Hilo Paliku, a o ko Kamehameha bf 'o ana ma Papai i Puna, i bolo no i ke kaua me ko kela aoao, aka, ua loaa ia , Kamehameha ka poino a tr.ai make. A no kona pakele ana i ka make, ua hana oia i kanawai ano nui, he Mamnlahoa lie ola nni. Ka hooko ana he kanawai ola ka Mamalahoa. I ka A. D. 1192, e noho kaua ana no o Kamehamehgi me Keona Knahuula ke keiki a Kalaniopnu ke'lii o Kan, n ua luhi Da aoao elua i ke kaua ana, a ua hoomaha na aoao elua, a e h»na ana o Kamahameha a mo na 'iii ia Puukohola'he heiau ma Kawaihae, a ua hoomaha hoi o Keoua Kuahpula ma Kau me kona mau alii a me na puali kaua. Aka, ua holo akn kekahi mau Knhina o Kumehamehn,' o Keaweheulu me Kumanawa, e malimnli ia Keona Kuahuula, e hoopanj i ka noho kaua ana, a e holo mai e huipn me Kamehameha, a e noho alii pu laua me Kamehame1 ha i ko aupuni e Iike me ka nolio alii ona o 1 Kalaniopuu me kona kaikaina me Keaoua, ua puni o Keono Kuahnula, tTna pau i ka

lul\ii iu o Kooua Kiiulunila nui.inu Kawni. Imo, nolo kiuiuku i pukolo i ka pi'polii ia nin ko Koouu Kuuliuult\ umu w»u kalun, o auoiuh' nuu i ko kuuuhu, u hookulii knuaku i pu--koh\ uini wneui» uku o un t«usnui loliuloliu o na innko o knnuka, a i wuonu o ko oueanou o unlowulo 010 ni koKhi uiou kolo, oin iio o Kuakuholu ko kupunakun'n o Kninaipunpun, a polu i 01010 ia Ri ho olu na ko Akun, Hookuhi wuu kunlua i lauu mai nmwaho aku o knhi o ko Kooun Kunliuulu nia wahi o popohi in lu, u o ko'lii olnna oiu wna, o Kuoloioku ko kaikninn o Koouu Kuahauula, nka, ua 01010 iu o ka Kamohamoha k<>iki niaknhiapo no ia Uu mii na'lii o koi ann o mnko o Kaoloioku, u o ko Kaniohuinoliu kuiknina ponoi o Koliiniaikni, ko hoopaakiki la o uinko, u o na Kuhinn, ko hooliftl;upolo la na 01010 o tnnko, ko uluaoa la nu 100 hoahowu e mnko, a ko 01010 no U o Kamohameha, " uolo o luako,'' Ke knuolia la o Kame hameha iu Kalaimaniuhu e knkala aku i ke ola nui, ho Mamalnhoa kuuawai, o ola, o pae ka waa i uka. Ike kukala sna he Manialahoa kanawai, na ola ka poe pio, a uu pat> o Kaoleioku mo kona muu alii mu kona waa kaniiiu nio kona mau hoe wao, he aneano kanaha ko lakou nui, a o ke kanaka o Kuakaholu o peo pio make nna, ua hoiko ae oia i ka lanakilu no ke-ola, aole e hiki i na eneini T?e pepehi niui ika lakou ninii pio. He niau tausani ka imi o ka poo inauka e kai a huakai helo mai nua, o ua'lii a pau maliope o Koouu Kuuhnnlu, oia lakon a pnu mauka nini, me ku wahine, me knmalii, me ka ohua a pau loa, a lolu» lakou, ua uiake o. Keoua Kuahuuln u me na'lii a pau mu kona wua kuuhia. A un peeola o Kaoleioku, ua'kau ke " Kauawai Mamalahoa" ua ola Innakila ka poe pio a pau, un nui ko lakou olioli. N O kn huina o ka poe i ola ia la hookahi i ke kauawai Mamalahoa, he tausani a keu ka nui oka poe i ola Eia kekuhi, o'ka poe i ola 1 ke kanawai Mamalahoa, ke haa la lakou me ka olioli a me ke mele aiia no na mele hiilani uo Keoua Kuahmi'a, a me ka hoowahawaha ia Kamehameha a me na mele hoino aku ia Kamehameha, e like me ka lakon mau mele hoino i hakukole mai ai ma Kau. Aka aole a Kameliameha mau ino no lakou, o kona makemake o ka līaawi aku i ke kandwai Mamalahoa, no ko lakōu ola nui, me ko llamuku ole a mau Kuhina ole a mau alii

mana e ae, e hiki ke hooi ae i kona mana mamua o be kanawai i kapaia he Mamalahoa. 0 Kaoleioku oia k<? kaikaina o Keoua Kuahuula Ka'.auiopmi, no ka mea, hookohi j 110 o laua makuahine o Kanekapolei, a o Kalaniopnu ka,makuakane o Keoua Kunhnula i pepehiia ma Kuwaihae, a kau ia ma Puukohola. A o Kaoleloku, o Kamehameha I kona makuakane, a ua kaulana o Kaoleioku he keiki na Kamehameha, aole nae e hiki ma ko Kamehameha mana alii ke hoola i kaua keiki, a ke hoohukiku ia ia ma' kona ma•na Moi Nohoalii aupuni, no ka mea, ua noho Moi oia maluua o ke aupuni ma ke kokua ikaika o kona mau Kuhina a me aa'lii maloko o ke kaua a rae ka hookahe koko, aia malokg o ke kana a me ka hookahe koko i lilo ai ke aupnni no Kamehameha, a nolaila, aole e hiki i ko Kamehameha mana Moi ke wehe a ke hoopaa, uia wale no o ka mea«i haawiia ka mana, a me ka ae pu aua o ua Kuhina a me na'lii. Pehea la hoi i ola ai o Kaoleioku ? 0 ke kanawai Mamalahoa ke kumu o ke ola. Peliea i lilo ai ke kanawai Mamalahoa i kanawni mana? Ua ae like na Kuhina na'lii a me na kahuna, a me na mea mana a pau, a na ae like lakou a pau e lilo ke kanawai Mamalahoa he kanawai . kuakoko no ko Kamehameha la ho r au ana mai ka opu mai o kona makuahiue. 0 ko Kamehameha pakele ana i ka ma-" ke ma Papai i Kea.iu m'a Puna, ua hoomanao ia ko Kamehan.-elia la hanau ma Kohala i Kokoiki-, oia kooai la pomaikai, aole oia e make i ua hoouka kaua a hiki i kona wa elemakule, aia oia a hoohewahewa, alaila, oia make. O kē kanawai Mamalahoa, oia kona mana pelena ole ma kona Nohoalii Moi ma kona aupuni, aole kekahi mea poino a pilikia a pio, a luku, a hookaho koko, a ua -kau ia ke kanawai Mamalahoa, ua laa ia no ke ola a no ka pomaikai. 0 ke ola ana o Kaoleioku me na tausani i ola pu ma ia kan ana i ke kanawai Mamalahoa. He mea kupono la, o ko Kamehameha mau hoa kaua kue ikaika no ia, ao ke kaua ana i loaa ke aupuni i kela aoao a me keia aoao. Ho pnuhonua lioiila ke kanawai kapu laa na Moi. Ikawaekai-a huakai ana kokahi huakai pio he mau haneri a he mau tausani paha ku nui, a i ka hiki ana imua o ka Moi, a t kau ia mai ke kanawai laa maluna o lakon, a iia pau ko lakou kapaia ana mai he poe pio, aole o hiki ko hopu ia aku lakou he poe kauwa pio, aole o ke ola wale no ka i loaa ia lakou, o ka mana hooleeu kiuo' pu kekahi i haawiia e hele me ka lanakiU, a e hoi i ko lakou wahi me ka lanakila. Pela no o Eahekili i ke kaua ina Oahu mo Kahahuna i ke

kaua i Kaopuakiikii, a pola no o Kalanikupuh- i kc knun i Kukiiahu m« Kalauno, a ua kau ia ko kannwni, n ua pau ka luku ann, a oi' ko ola o kekahi poo alii o Kauai a i v na kon, » ua hookoo ia lakou o hoi i ko lako\i ainu i Kauai. V\la o Kaiuohauu'lia i kau ui i ko kanawai Mamalahoa i pau ka luku ana iko kaua i Nuuanu, Pola no hoi o IHomehoihoi i kan >ii i kanawai uo ka hoopau nna o ku Uawaii ika luku ana i ko Kaoai, i ko kaua aipuna ma Kauai i ka knmaaiua ka poo knhiko ma Hawaii iK'i, ho puuhonua luioia ko kanawai laa kapu. Xo ka moa, ho minamiua na'lii ika luku walo ia o na kunaku, a mo ka paia walo aku i na wahino a iuo na kamahi, a nolaila, ua haawi ia ko kanawai laa, a o ko kapau fen luku ana, a ua iko hoi ka poe lukn, j o ko kanawni hoi ka mea mana inamua o nn 01010 waha walo, a me na kamailio walo ana j aka Moi. oke kanawni, ho olelo pan loa. I JYb ke akua me ka hoomana ana i na puali o , l T a akaka ma na moolelo kahiko a na ku-j pnua kahiko loa oko " «vaii pao aina. Ua I hoomanao na kupuua kat. ' o HaWaii nei i ! ke ukua enaio, a o ko akua oia. . a lakou i hoomana ai o Kanenuiakea, oia ke kuiuu akua naiia i hana ka lani a rne ka honua, a nana i hana na mea a pau o ka lani, o ka lewa, ka la, na kiko malamalam.a, ma &a.lani, a me na mea a pau i hana ia ma ka lewa, a o ko akua uana i hana ka lani luokie, oia ne ka mana nana i hana ka honua, a me kona man mea o piha ni, a mo na wai malalo iho oka lionua. Mn ka p.oulo'o o Kanehulihouua, oia ke kanaka inaknmna loa a ke akua i Jiana ai noloko niai o ka lepo, a o Keakahulilani ka wahino makamua, a ona kupuna kaliiko loa ia o ko līaw.nii nei, a ma 0 laua, ua olelo ia ua lilo ke akua i lioaaloha no kanaka, ua malama mai ko akua i ke kanaka me he keiki makahiapo la na ke akua. 1 ke wa i ka laua keiki o Kapapaialaka, ua mokuhia ka honua i kona au, a ua nana mai ke akna ine ko aloha, a ua lilo ke kanaka he poe kamalii na ke akua. I kona au ua kaumaha na kanaka i ke akua me ka mohai a me na alana i ke akua ma na mea makamua i loaa i ke kanaka, o na holoholona a me na hua makamua o ka honua, a me na ia makamua i loaa i ke kanaka, a ua hoolilo aku ke kanaka ia mau mea a pau i mau mohai a i mau alana i ke Akua, a na oloolu ke Akua i ka alana a kanaka, a he mauawa loihi mai 0 na hanauna a hiki i ke au o Kahiko-Lua-mea, oia ke alii i olelo ia he olii hnipule oia, a he aupuni haipule kona i ke akua, a ua hQopomaikai loa mai ke akua i kona noho alii ana, a u;: pomaikai na kanaka. I ka wa o Knhiko-Luamea, ua loaa ia ia na keikikaue elna, o Lihnuula ka/mna, a o Wakea ka hope, a o L.'hauula, ua hoolilo ia oia ma ka oihana kahuna, a ua lilo ia ia na oihana laa a ke akua, a i kona au oihaoa kahuna, na hoomahuahua ia na kapu a me na mea laa i ke akna. a mai kona au oihana kahuna 1 piii kauniaha loa. Ua hookaawale ia o Wakea ma ke kuamoo kupuna alii, a o Lihanula ma ke knamoo kahuna o Milipomea a ma o Kahiko Luamea na kahuna kiekie o ke akua. I ka lawe ann o Lihauula ke kaikuaana o Wakea i ka oihana kahuna, ua hookapu ia kekahi mau mea ai i ka wnhine, ua kapu ka puaa, ua kapu ka mano, ua kapu ka iilun, ua kapu ka ia ula, ua kapu ka nui o ke ano maia, ua knpn ka niu lelo, a ua kapu kekalii ano poi eleele a ulaula. a ua kapu ka ai pu o ke kane me ka wahine, ma ka hoomana akua keia hookaawale ana i na mea koko a me na mea haumia, a ua hookaawale ia na

mea paumaele a pau, a o na mea māemae ko ke akua mukemake. Mahope loa mai o ka malauia ana i kci«. mau kapu, ua waiho pu ia na iwi o na kupapau ma na kuahu i kaumaha ia aku ai na mohaikuni a me na alana, a i ka ike ana o na kahuna i na uhane 0 ka poe i kauinaha pu ia me na mohai i ke akua, a ua hoala ia mai na uhane o ka poe 1 hooinana ia aku i ke akim me ka ikaika, a rae ka mana nui launa ole, ua ike ia ka hele kino ana mai e ai i ka ai, e ai i ka ia, a i ole ia oka lawe aūa i-kekahi mau hana mana, ma ka pepehi ia hai i na enenii, a o ka hoouka maoli ana raa na kaua me na enemi, a o ke ola maoli ana o na kino ma ka lapnaa anu o na uhane, a o ka hoi maoli ana o na uhano iloko o na kino kupapau o lakou a o]a hou .-nai, a o ke kumu keia i haalele ai i ke akua maoli, o hoomana aku la i na puali o ka lani e like me ke kuhihewo o' ka'naka, a haule iho la ka lahui e hoomana i kēla mea i keia mea e like me koua makemake. Hoolilo akn la kel'a alii keia alii i kalakou mau keiki e haawi i ke akua, u e kaumaha aku raa na kuahu o na heiau i manō, i ku i ke aupuni, i koa, i kaulana, a ina e make, o ka lilo aku la no ia i akua, a ina o ka makuakaue me ka makuahine ka i make e mamua, alaila, o ke kahukahu aku la no ia o nā keilei a lilo ni nhane i mea iknika, a o ka hoolilo nkn la no ia i akua e hoomaua ai.

na puali t» ha /nni. No ka l; \ulole iiuu i ko nkuu oiaio muoli, uu hoomanu aku Uv na kaunka i na puali o ku luni u nio ko ka honuu, u viu kakuai aku lu i na nhuuo o na kupnnu e huipu aku ino na pulupultv, a kulou uku e liooninnu iu lakon. oke kakuai ona, he liaua mii no ia i ololy> kamaaina ia e ka lahui Huwuii, iv kamuuina no a hiki i keia nianawa ; 0 ka poe o mukouiuko ana e lilo lakou i pele no ka luapeK' o Kilaueu niu līawaii, ponei lukon' e hnnu ui, lawe uku lakou i na iwi, i ku lauoho, i ka muiuu a nie na mea e ae o ke kauuka mako i «loha nui ia e ko lakou muu ninkumuku, me ku inohai a me na nlana no ko akua, a he mau uiaknna hoi no ke kahuna pele, o kuulu no pele, a ninii kahu pele paha nluila, o ke knula pele a kahu pele pahn, alaila, o ka puan, o ka awa, o ka aaliu, aia no o ka aa.hu i mukemake ia e ka poe nana ke kupapau, he ualiu kiokioki, ulaula keokeo, nlaula eleele pnha, aia no i ka- makemake o ka poe mea kupapau, a lakou i ike maka iho ai, alaila, o ka pii no ia i uka o Kaluaopele, hoomoe kapu ka puna me ka hoohiki ana, he puan hana, he inaliliini e hookamaaiua ana no Kilauen, a i ne he maikai ka hoomoe ana, e kni ana ka na loKu : nka, e lele aua kapuikai, ua ae ia ka hoohui ana me ka ma; lihini, i ke kakahiaka kalua ka puaa, maina ka awa, a ahaaina a pau, alaila, lowe i ke kupapau me ka pnaa inohai ola, a me ka awa, o ke kaula pele, o ka poe nana ke kupapau he 10 paha a hiki i ke 40 paha ka nui 0 ka poe ikemaka, alailn, lawe aku la aka onohi o ke nhi o huai ana, me he kai halaua malie !a, nole kupikipikio, aole hakukoi o lulo ue, a meha ua ahi pele a pau. Alaila, ku ke kaula e kahoahoa no ka-malihini, a no ku hoohuipu ana me'ka poe kamaaina o ka lua, p pau ke knhoahoa ana me ka hahai pu aku i na kupuna o ka maliliini ina ua maoaopo, he muu kūpuna no kona, aia no i ka lua o Kilauaa, he makehewa ka mohai no ia poe, he poe kamaaina lakoh no laila. Ika hoolei ana i ka awa ine ka puaa, ua lilo ia 1 raea ole. Ika hoolei -ana ika malihini, ua like me ka kanaka e hapai mililani aua i ka lau o k» manamanalima, ke kaikai [ malie loa e lawe-ana iloko o Halemaumaū, I oia paba ka'hale o ke alii wahine kamaaina o ua wahi la.

A nana i kukulu iho i wahi hoopumehaoo nona malihini hele anu oia inau mauna i hoopnlu man in e na knlu waihan keokeo, a hiki ka malihini malaila me ka wela ole oe o na kapa i hoanhuia ia i ka malihini, a he kaulahao paho ka loihi a he elua kaulahao paha ka lawe ana a. ka lapalāpn, alaila, e like me na nalu hakikaikoo i poi iho la a nalowale aku la ka malihini, a he mau minute paha ka nalowale ana o ka malihini, a hoea mai la ka lapnlapa ahi me kā. punohu ana, a hoea mai la ke kia ahi onionio e like me ka makemake o ka poe nana ka malihini i haawi aku ai i.ka lakoii malihini, he mau leo he nui ka ka poe nana ka malihini i lohe aku e pihepihe ana, e hula ana, e olioil ana, a e mele ana, a o ke kia onionio a na malihiui i la.we āku.ai. aia ke holoholo mai la me ka leaīea, aia ke uwe aku la ka poe nana ia malihini, ke hea aku la i ka inoa i ka wa e ola kino ana, a e kahea oku ana, ola oe, ola ce e. O kela mau hoailona i iko ia e lakou, ko lakou mukamaka, oia iho la no ke kino o ko lakou makamaka, ina e pau o Hawaii i ka pele, a fke ka poe i ike i ka hoailona o ka lakou- pele iloko o ka puoko, aole lakou e makau i ka he kamaaina ko lakou c hoopuni ia lakou e ke ahi, o komo kino lakou iloko oka lapalapa, aole lakou e pilikio, ua loaa ko lakou alakai, a e hele no lakou i ka lanakila me ka pilikia ole a pela i manaoio ai kekahi poe i ka pele i ka wa kahiko.

0 kekalii poe, ina he kapnpnn nlii, a ua mahelohele liiiii lakou i na apnna iie kanaha pahu a oi aku ka nui o na apana liilii o ke. kino, a ua haawi liilii ia i na moknaina o Hawaii, a na kela mokuaina e lawe i ka la&ou mau apana i man kino-pele he kanaha palia, a he haneri paha, a pela kela a me keia mea e hoolilo akn ai i na kino uhane pele be lehulehu. Eia ka mea hewa ma keia hana ana, o ka hoolik) ana i ke kino o kekahi alii nui a Moi paba, i mau kino lehulehn i ka pole, oia ka hope, e puka mai ana ke ahī pele a hanaino i ka aina, a nolaila, aole ae o na kanla pele i ka haua pela, a o ka poer kaula pele e hana pela, me ka ae wale akn i ke koi a kekahi poe, ua kapaia ka pōe hana pela he hoino aina, ahe hoopilikia i ke aupuni. He kumu ia e pepehi ai na'lii i na kaula o Pele i ka wa kahiko, a he knmn iio hoi ia, e lawe ai ka poo kanln me ka huna !oa oka hana ana, A i poka mai kekahi ahi pele nni a hann ino i ka aina,. alailā, 'o ka haupu ao la no ia o ka manao o kaoaka, ua lawe ia ke alii nni iloko o ka lua o Pele, a ua paa loa ia manao knhihowa mai kahiko mai a hiki i koia wa, a ke mahao paa nei na kanaka, he hui loa na uhano ma ka lua o Pele, a o Kaluaopele kahi maemae loa i ka mauao o knnaka. {Aole i pau )