Ke Au Okoa, Volume V, Number 50, 31 March 1870 — KA MOOLELO HAWAII. NA S. M. KAMAKAU. [ARTICLE]

KA MOOLELO HAWAII.

NA S. M. KAMAKAU.

HELU 24. He noi na kanaka i makemake e lilo i pele, a ua 'hoopii nkn na mnkaniaka o ka men mako," no ke aloha paha ko lakon mnono ann pela i ola i ka pele, a he ntii no hoi na hoil e nana e hoike mai i ka hiki ole ke iilo i pele, aole o ka nui o ka mohai a me ka alana ba mea e lilo ai i pele. Ua maopopo i ka poe ikemakil he nui lotj bme na Kaula. I kn lawe ana o ke Kaula a me na makamnka o ka mea make, a hiki ilalo o Kalnaopele, a pau ke kahoahoa ana a ke Eanla a me knhi hua pule, alaila, kioln akn la i ke ope o ka mea make iloko o ke nhi e lapalapa ana, he ope iwi paha ho ope lauoho paha, he ope maiuu paha, a kuha paha, a i ka haule ana o ke ope iloko o ka lapalapa o ke f.")i, o ka hoolei hou ia mai la no ia iluna o kahi i boo!oi ia aku ai me kn paopaa ole o ke kapa i ke ahi, alaila hopu hou iho la ke Kaula i ke ope, a ninau ae la i ka poe nana ke ope, a ninaninan i na kumu Lihia i kiola ia -mai ai, alaila, hoolei hou aku la iloko o ke ahi, a i nalowale iloko o ka lapalapa, alaifa, ua hoihor hou ia mai do ka h:h:s -i wehnwehe ia, aka, i hoolei ia aku i ke konka, helelei iiilii aku helelei .liilii mai ka pua iwi, ka pua nw nn, a pela atof Heaha iho ln keia ? He hnokae ia, he knleana ole, a he makamaka ole no ia wahi, a he uhane hele auwnna' no Kamaomao, he nhane poi pinao, a kihaehae nanana no ka wiliwili i Kaopea.

0 ka poe kulenna oiaio no Kalunopele, o ko poe pulapula ponoi a Haunsc«, Kanehekili, Kahoalii, Kanewawnhilani, Kauwilanuimakehaikalani, Nakoloilani, Kamohoalii, Pele, Hiiakn, a me Namakaokahai, a ina nin iloko 6 kekahi ohana a kannka paha, a ua pau-loa iakou a.pau i ke komo iloko oia kanaka ma ka hanau kino kanaka ana na kekahi o lakon, ua lahui ia kona koko ia lakou, oia ka mea e olelo ia nei he kumupn», a he mau aumakua, aole ma ka hoōlaa, aole ma ka hoouohonoho akun, a hoopupule a hooleo iki, aole ma ke kulou hoomanamaūa ana e like me ko kekahi poe, aole ma ka haiknla a hooulu uo ka la o ka makemake, aole pela, no ke koko i eweewe mai na kupnna mai, a ua ike no ke akua ia koko a e pipili ana i na pulopnla ikeao a mau loa. oka poe i hanau ia pela, e noho ana ma Oahu a me Kauai, a ua holo paha i na aina Kahiki, h? kuleana ko lakou ma ka Luaopele. A lilo ke i pele, a i ahi, he mau hoailona ke ahi pele, ke olai, ke kaihoee, mailoko o ke ahi pele, a na keia mau uhaue e hoolilo i ke ahi ai honua, i mau kauwa lawelawe na keia poo uhane ō alakai i keia ahi e like me ko lokoii makemake, o pola no ke ahi e hoolohe ai i ko lakou makemake, ma kela wahi ma keia wohi i alakai io ai e keia poef uhnne. 1 lea 'wa o iiuhu ai keia poe nhane, aia no ka pau o ka huhu ft me ka lili o ka inoino o ka aina, a o ka make o ke kanaka, a i ole ia o|ke amo ponoi o ka Moi i ka pua;i, « « naumaha aku i ka mohaikuni nm koim mau liina imua o ke akua, a oia ka mea o pau ai ka

hnhu o ko nkun n mc kn lili no kn I c\vn o ko aiipiini Hp h.ko in pilikin mau o Kiholo i ka pplo i ko «n " ko Knmohnnielia noho Moi ann mnlinm oko nuniini Hawnii Uft ilio no kn pelo n kokoko i kn loko o Kiholo, nkn, nn kii o Knmehnmohn e hnhnu i 'kn nsn, a \m pio ko nhl, nn iiiokn po),> mf) Knnpulohn a nm Mnhninln, n nsv kokoko o lnn i ko kni, n iiii kiinn o Knmohanioha e hnhnu i kn puna ann pio no ko ahi Ho ninn mnka ko kn

polo i iko mni «i fn Knmohnmolin, n ho mnn pepoiao i hoolohomni i kn Knmohnmohn mnn knhnnhon n nio knnn rami hun pnlo, n n« pio ilip Jn kp nhi poTr mo kona lnpalnpn nni, n poln i pnkolo pinopino ni na ainn mnikni o Hnwnii ko iho mni ko nlii polo mni Kilnnen n mni Moknnwoowoo mni. n mni koln Wnhī koia wnhi i hoown in mni o ko nhihi honnn Akn, h« mnnnwa pppoino pahn o ko nhi, n hp hooloho i k.n 01010 n knnnkn. I koin nmnnwn, un nhi pnnpn in o Kiholo n mo Knpnlnoa o Knlnhnipunn, n Wninaualii, n mn Punn, n mn Knu, n nm na nii.a i iko 010 in kn hooneonoo nnn o ka polo nin mnlniln knhi i holo moku ni ok? nhi pplo. Ein koknhi, ns hiki i koln mon i koin mon ko ninknu i kn Lnnopplo, nolo e liiki i koln knnnkn i kein hnnnka ko iho wnlo i Kilnupn, n peln no kn Yimī o kn poe knhn pelo. rolo i hiki nkn i kn nmi-ka poo knhu pelo ia lakon kn hookapn a me kn mnlama o Kalunopele, nka, i keia ninnnwn, nn hiki i keln men i kein men ko helo, n ke iho ilnlo o Khlunopolo mo kn Inkon ninn iwi knpapnu mo na Innoho n ine ka.iakou m«u ninknnn i lioohiki ni no kn pelo, n - pel|i na mnkaikni o helo nei mni Knnni n Hnwnii, on piha lnkon i nn iwi Inipapan, i nn mnknnn, n mo nn nlnnn no kn hoohiki no Pelo

0 ke kiinin o koin nknn, lio nkim wnhino o Polo, a na nn>liololiolo in i na kino lio lolmli'hn a 11 a liilii na kino, a na kapaia na kinn ho lolmlohu ma kola inon n ma koia inon, a pola kn poe i kapnia he poo kniKaina no Po!o, lie poo Hiinka lakou, a he poe kaikunano ko Pele nia. 0 Haumea ba niaknahine, a o Kapalikn ka makuakane, o Namakaokohni ke kaiknnane,•« na oleloia mai Kahiki mai keia poe akna, h"e kino kanaka a he klno nkna ko keia poe, a o Pele a me Hiiaka nn mea i lawe i ke ano papalna . a peln o Namakaokahai, a o ka nui o lakon he ano akna wale no nole i lawe i lfe ano kanaka, a o Pele, o Hiiaka, o Namakaokahai,, o Kapo, o Kalamainuu, o Walimiu, o Walimanoanoa, he pae akua, a he lalani nkua wahine wale no keia a hiki i na tausani o ua tausani ka nui, a o keia poe akua, aule i ka wa o Wakea ma, ua oleloia, aole o Kanenuiakea keia mau akna ma ke ano kino mnoli, o Kauenniakea aana i hana ka laui n me ka homia, oka, ua hoolilo nne ma ua pnali o ka lani, a ua ilio mai ma ia ano kino nkun, a oia kino ka i olelo ia o Kane, o Kaoaloa me Haumea mai Kahiki mai, a mai ka lewa mai, a he mau kanaka lawaia iwaho o Keei na nana i ike mua. 0 Kuheleimoaua o Kuheleipo, ua mau kanaka lawaia Ia i ike muo, nn poe akua uei e bele mai ana nmluna o ka ili o ke kai. I ka ike ana o keio mau kanaka i keia poe kupnnnha, a ua kukuli hoomaikai aku la, ua niau kanaka lnwaia nei, a haawi aku Ja i ka ia kea, a kuhikuhi ua man knnaka nei i ka awa mnnka o Alnunpo ma Keei, aia no ma ka pule a kn poe kahiko e loan -eia, a ma na mele e ike ai kakou k<_ nana a hoomaopopo, ua kapaia nae lta inoa o k.i wahine i hele pu mai me Knne ma o Haumea, no ka mea o Houmea ka wahiue hanau kupannhn a hanou wawn. Eia ke mele a ka poe kahiko e maopopo ai . " Holo mai Kane mni Kahiki, Holo a i-a iloko o ke kai, Kekekelenn i ka moono, 0 Hnnmea ke kaiknahine, 0 Kanaloa iu me Kane, E kii e ka ia kea i kai, Laa i kuemaka o Kane, Laahia i ke kanawai, ITe mau lawaia i ka moana, 0 Kuhaimoana o Kuheleipo, B kaka ana i ka malie, 1 ka lai ku pohn mnlino, I na lai malino a Ehu, Hukia i kn upena luelue, E hoi kakou i ka uka, E alana i ka pu awa hiwa, Haawi i ke kuikuahine, Elua olna ko Haumea i ke keiki, I hanau i kana hiapo, O y Kaulaweiia Konohiki Wawannknlana." 0 ka wahine i kapaia o Mnpunaioaala oia 0 Kaulawena ke'kaikamahine ia a Kuheleipo me Uaumea i oleloia, a mainua iki o Ma ui a Wakalana. 0 ka hele ana nno keia i olelo pinepine ia ua hoopukn ia na wai maluna o na pnu a me na pali, a na aiua panoa 1 ka In, ua knpaia keia mau wai o na wai a Kano mui Hnwaii a Kauai, a o na pohuku o •Kane mai Hawnil a KanaL' "~Ō ko Pele ma hiki ana mni n lilo i akua, a i aumakuo, a i kumupaa no ko Hawaii pae aino. Mo wiy.Mia o Pnumkua a me ke ru o Lau<a o Laamaikakiki, aiii malailu o Kalauunuunuikuamainao o Humu,. o Kamaunuauiho, he poe mai Ku-

hiki iiiu ko niio kmiuka maoli ko lakou heh' :um mui, a na )ih> lakou i poo kupmia no ko Oahu, a mailuko mai o lakou i huipu hou aku ui mo kokalii poo uo Kuhiki mui o Olopnna nin o KuluMula mu, a i huipu mo ko kaikamnhino u Kunuumuaniho, o līina ka inoa, a iuniH mai o Kahikihonnukolo, o Rokoleiaiku, a mo Hauiiuu, Hnulani, Haalokuloku, Kamapuaa, a ua lilo knna keiki tmm i man kupnna no ko Onhu u nu> Kanai, n o ka noho aoa o Kamupua* mo Pelo, ua lilo ia i knpuna uo ko Hawuii, a oia paha ke kumu i «U-lo ia ai ho kuniupan o Polo a nio Kaniapuaa, na lilo ka laun koiki i hanan inal i kupnna inaoli. Oia hoi o v Opolnnnikauliaalilo, oia ua koiki la i hanau mai ai ma.loko mai n Polo i kupuna no na'lii a nio na inakaainana. Nolaila, na kapn aku na pulapula <> ko lakon kunuipaa o l'olo, no ka hanau aim ma ko knu), a ua lilo i anmakua a i kumupaa no na pulapula i hanau kino ia, a i hoolaa no ka poo pili koko ule ma ka hauuu ana. Pela iho la o Pele i lilo ai i akna uo keia.lahui, aple nae i kuili in, a i kukulu ia i mau he"iau lioomana o kulon iho ai e hoomina aku ia Pele, aole uo i hoolinuuiana ia aku i kanaka e hoomana aku oukou ia Pelo, aole i lolie ia pela, aka, o ka poo i pilikino, o lakou walo no ka i hoonianuo, a i malania i ko lakou mau kupuua iho, a o ka poe i uluhia ano Kaula no Pelo, a oia palia kokahi poo i mauaoi° i"- ho aknn, a pela ilio la i lilo ai ho poe kahu akua no P«jle, aka, o ka poe leoleoa, a hoole i ka inana o ko akua, oia kn ke akua o hoike niai i kona nmna ma kona mau anola. xVo ha Hekili a «*• ka Uila. 0 Knnohokili, « K.uiowawahilani, o Kahoalii, a ino Kauilauniinakohaikulani, a me na akua lie lehulohu e pili anu uia ka lowalani, ama ka lewannn, ua kapa i rt lakou na akua 0 ka lani, a.ho okoa aku uoiko Kanenuiakea walii, ua knpaia keia poe akua no ka lani a no ka lewalani auo ka lewanuu. 0 ke kahn mna nnna i malama i koia poe akua he hekili ka iuoa, aia ma Papaaea i Hamakualoa i Maui, a ua ike ka nui o na kanaka a pau, he kanaka mana ua kanaka nei, a o kana mea e olelo ai, ua hooko ia, ina e olelo i ka hekili, ua hoopai koke_ka hekili, ka uila, a ua make koke kona poe enemi i ka hekili a me ka nila, a o ke kuamuamu a me ka poe hana ino i ua kannka noi, uamakemake koke lakou i ka uila a me ka hekili, a nolaila, ohpihu ka poe enemi ma ka naau, e pepehi main: me ka hawauawana o ka olelo, a ua kui koke ka hekili i ka hawanawana o ka olelo, a ua hoopau na mea a pau a me na eneini i ka ohumu a nie ua manao ino a pau me ka inakau maoli o na kanaka i ke kana'ka maua nui wale, a ua kapa aku na kanaka & pau i ua kanaka uei, o Kanehekili. 0 na kanaka a pau a puni o Maui, ua manao io lakou, he kanaka akna mnna, a ua paulele na kanaka a pau ia ia he kanaka mana, a he kahu akua no na akua ma ka lani, a o ka aina i hanau ai ua kanaka nei eKPapaaea, oia ka aina ikaika loa o ke kui ana o ka hekili, a me ke kuinakekelua ana, a pela no ka ikaika o ka nila e anaanapu ana, a e wawahi liilii ana i na ulnlaau o Oopuola. Aka i ka wa e hele ai ua kanaka nei. a puni o Muui, ua makan na kanaka ia ia me he akna la, aia mauka o Keunae i Koolau o Mani, ka haian a ua kanaka nei no ua poe akua nei o ka lani. Ako, malaila i make ai ua kanaka nei maloko o ke kuapula, a o ke knne a ke kaikuahine o ua kanaka akua hekili nei, i koua komo nna iloko o ka lmiun, ua make ke kaikoeke, e oki e.e ana kela i ke poo, a lawo kola 1 Lanai, a lilo ke poo i Lanai, a i ka haohao ana o ko Hamakualoa, a iini mai lakou a loaa ke kino iloko o ka haiau mauka o Keanae, a lohe ia, na make ua knhn akua mana liei, a kii mai lakou e mahelehelo liilii. Ika wa i loaa like ai kela apana keia apana o ua kanaka noi i kela wahi i keia wahi a puni o Maui, na lilo ia i kuleana no lakon e hoomaua ai i ka hekili, a o ka poe ia ia ke poo oia ka poe i lioomana ma ke poo, a ma na maka o Kunehekili, a o ka poe i hoomana ma ka olemu, he poe hnnai lakou i ka lepo. A o ka poe mtv na maka, ua kapaia lakou o ka onohi o ke akua, a o ka waha o kr akua. Ua kamaaiua ka poe kahiko i ke akua iloko o ka hekilī, a ma kona kino kanaka mnoli ke hele mai e halawai pu, a e kamailio pu ma na akaku a ma na hih'io a ma ke kuaka, aole e loli kona ano anela, wa ua hoike mui koua kino akuo, he ano kino kauaka, aia mn ka honua na wawae, a o ke poo aia iloko o ka lewa me na ao kaalelewa, hookahi aoao eleele panopano, mai ke poo a hiki i ka wawao, oia ku aoao akao_ . o ka aoao hema oia ka aoao keokeo mai ke poo a hiki ilalo o ka wawae, a i kekahi manawa, ua lewe no i ke ano o ke kanaka maoli, a ma ke ano kannka maoli e kamnilio pu ai me ke kanaka, a o kona ano paele, aole ia e loli, ua mau loa no ia, i ole e. hoohowahewa kana poe pniapuln i ke iio, n ko kino anela kanaka no-ia o Knniihekili, d o.kona kino ano nkua i ike ole ia e ke kanukii, oia no ka hekili, a he'nui loa na kino okun anela iloko o ka hekili, a o Kiinohekili ko lakou a'lii nui, o o Kaho.u!ii I nie Knnewawahiluni, he mau alii lakou iloko o Kanehokili. (AoU i pau )