Ke Au Okoa, Volume V, Number 51, 7 April 1870 — KA MOOLELO HAWAII. NA S. M. KAMAKAU. [ARTICLE]

KA MOOLELO HAWAII.

NA S. M. KAMAKAU.

HELU 26. No ke ano i ike mau ia o Kanehekili mai ka wa kahiko mai he paele panopano kekahi aoao, oia no ke kumu i kakau paele ia ai ka Moi alii o Maui o Kahekili mai ke poo a hiki i ka wawae ma ka aoao akau, a ua kakau ia kona poe puali alii me na aialo he pahupu, oia ka paele o Kahekili. Aka, nona no nae ke kupuna hekili, a ua hanau ia mai kona kupuna mailoko mai o ka hekili, oia o Kahekilinuiahumanu ke keiki a Kakaalaneo, me Kapohauola, a ua lawe ia na ka hekili a e hoolilo i ke keiki na ka hekili, a oia ke keiki alii i poni ia aku ka hekili, a ma Papaaea i Hamakualoa ka aina hekili, a he makuwahine hekili kona o Kapohauola, a nolaila, mai na mano mailoko mai o ka hekili a hiki i keia wa. Eia kekahi, inu i hanau mai kekahi keiki mailoko mai o na pulapula, a o na mamo a ka hekili, a ina ua hanau palahiwa eleele ia kekahi aoao o ke keiki mailoko mai i o ka makuwahine, he hoailona ia ua koho mai ke akua o Kanehekili, a ua hoailona mai i kana keiki e makemake ai, aia no nae iloko o kana poe pulapula ka hoailona ia pela, a pela no a hiki i keia manawa e hahai mau ana keia ano. O Ulumeheihei Hoapilikane, he pulapula oia na ka hekili, a ua hoailona ia ma kona maka he paele eleele, a ua hiwa eleele ia kona maka, a ua ike na mea a pau, a me na kanaka a pau, ke olelo ae he hekili na ka hekili o Ulumeheihei, a o ka makuwahine o Ulumeheihei na ka hekili, oia o Keliiokahekili. ai, a na hiki ia'u ke koho aku, he pua na ka hekili, a ua paele eleele ia ka maka, o Mahi ka inoa, aka, inae ninau aku kekahi poe ia ia, a e hoike mai no auanei oia, ho pulapnla na ka hekili, a pela no mai Hawaii a Kauai, a i ike ia kekahi kauaka a wahine paha ua palahiwa kekahi aoao o ka maka, a hiki i ka papalina a iho ilalo ma kekahi aoao me ke koe o kekahi aoao, he hoailona no Kanehekili. Ina he palahiwa paa loa na aoao elua, aole ia no Kanehekili, he mea okoa ka hoailona no ia mea, elua nae ano nni e pili ana ia mea, no Kukauakahi, ano Lnaipo. Aka, ina he lima nao eleele ma ka lima akau, alaila, 0 Kahoalii no ia, a oia no kona hoailona 1 ike ia e kana poe pulapula, a i hauau mai i kekahi keiki a ka poe pulapula a Kahoalii, a he lima nao, a he poai eleele ma kek»hi maka, he puukoamakaia ke ano oia kanaka, he keiki ia i hoolaa ia e ke akua, he hoalii ia. oke keiki i hanau mai, he palauli eleele, a me ka pohaku paha e āpuupuu me he kiokio la rr* ke kua, malalo iho o ka puhaka, a palauli eleele mai ka hume'na malo, a pahupu ka eleele a hoi ilalo, he keiki ia ua hoailona ia na Kauilauuimakehaikalani, a ua ike kana poe pulapula i ke ao, ua ike lakou oia ka Kauila. JVb ka hoolilo ana o ke kanaka i hekiliai uila. I ka makemake ana o ku ohana o kekahi a lilo i hekili a i uilani ka lukou kupapan makamae, penei lakou e huna'i, lawe lakou i ke kepapau i ke kaliu Kanehekili me na mohai e liko me ko lakou inakemake, o ke kino okoa paha a. o kokahi mea paha e pili

aua i ko kauuku, uluila, o ke kupa kupouo, 0 kupu eleelo puUīui, a ua helo a hpolipo ulinli, u o ku aoo\ahaKm, oia iuvkapu i uiake muke ia o Kauehekili, a oia ke kapu e uahu ai ke kpilmiiu nie Ua inalo oleele, me ke kaei eleolo iiia ko poo. h\a he kahu waliine, he pau eleele no, a he kiipuoleele no me ko kuei eleole uo. Ua olelo mai kuu kupuuawahiue nie kuu kupunakaue, ho uum kuuuna a lie imui pnlapula uo laua ua Kiuiehekili, u 110 ka (,x)o a pau i kapaia mn ku lani, a i ka \vu -tenhiko, he iusv.ua io no, a he lohe, a he ikemuka nqj ke akua. 1 keknhi wn, iuu e olelo ao i uila a i hekili, a ua iho koko mai la uo l a uilu a me kn hekili uw ku hikiwawe lo;, n iua no ke kakuai ana e lilo i hekili a 1 uilu, u i iho inai ka hekili a uie ka uila ine ka ikaika nui a ili pu ks hunn, a pau ka luile i ka uila uie JvU hekiii, a wawahi liilii ia ka pohaku me ka laau, a na hiki i na kanaka ke olelo, ke kakuai ia nei ka hekili me ka uila, a o ka pohaku ikaika i koele mai pilipu ka.hanu, alaila, he mea hou ua kakuai ia Ikawa e kakneii ai i ka po, hoomoe kapu, me ka hoolako i na kanawai a pau e pili ann ia Kanehekiii ia Kanewawahilaui, ia Knlioalii, ia Nakoloilani, ia Keololani, ia Kaoaka, ia Kauiliumimakehaikalaui, a i ko ka Uni poe a pou. A ua lako ko lakou mnu mea laa a pau, a ua kuili ia po a'ao, alaila, o ka hiki mai no ia o na ao eleele hakumakuina, a me na ao eleole polohiwa, a ua lilo ka uila me he alelo la no ka hipi r palu ana i ka luu nnhelehele, a e kapakupalili ana i ka honua, a o ka leo o ka liekili me he kupa pahooln la kn nakekekelun, 'a owili ia ne ln iloko o ko kilihehe ena. A lilo iho la i kulu pohaku koikoi e kaomi aua i ka hoima me k« ikaika, a pii tuai la ka punohu uwahi, a o na mohai i kouniaha ia aku ua lilo ae i nwahi i ko le.wa, a o ke kupapau i knkuai ia aku, un lilo pu aku la ika lewa a ualowale. Ike ku aua o ke Kahuna a o ke kahu Kanehekili iwnho me kana mau kahoahoa ana i ka lani, aia hoi arja a me ka anapu ana o ka uila e-hiolo nna mawaho « ke kapa eleele pulou, a i ke kui ana me ka poha ikaika o ka hekili e haalulu a.ia ka houua, alaila, e ike ia aku _ka ohana kuapuu e naholo ana i ka honua. Owai lakou ? O Nakoloilani ma, a e ike no ka lehulehu a pau o ka hale ina no l)£ haneri na kanaka a pau i keia ohana kuapuu, alaila, e puka mai 110 ka poe i oleloia mahma i kekahi mannwa, a i ole ia, 'o kei» poe wale no i kekahi mannwn, alaila, ia manawa e ike pono aku no ka poe nai\a ke knpapau i ka anela o ka lakou meo oloha e holoholo pu ana iloko o ka hekili me ko lakou ike pono no, a pela i'uo la ke kanaka e lilo ai i ka hekili a me ka uila, o ke ano o ka wa k#4iiko.

I keia wa ke monao nei au aole paha i pau loa ba poe i ike maka i ke sdo o keia mea ano nnela ikaīka loa. I ka A. D. 1834, uo make kekahi kanaka ma Hamakualoo, o Kana ka inoa, a na make oia i ka hekili, a o ka poe ma ko lakou hale, ua ikemaka lakou i ka poe knapuu, a me na anela lehulehu ke ano he noi. Pela no kekahi kanaka no kekahi alii no Kauukualii ma Nuuauu ) ka A. D." 1835, a ua niake i ka hekili, d o ka poe maloko he lehulehu no, a ua ike no lakou i na mea kupanaha he leliulehu a i ka n:;eVe a pau me ka ohana knapuu. Ma Kipahuln i ka A. D 1847. ua makekokaui kaikamahine i ka uila me ka hekili, a o kona makuahine me ka inakuakane me ka lehulehu o ka ohana ke ola pu nei lakou n pau, a o ke koolua ō ua kaikamahine nei i loaa i ka uila he kanaka makua no ia, o ka hale ka i loaa mua i ka uila, a ua mahele like ia ka pouhana me he alii la ka lapp.'.apu, a o ka ohana maloko, ua hooponiniu ia ae lakou a pau, a o ka poe i kokoke i(kahi i mahele ia e ka uilo, na aneane e pnu i ka make, a o na mea ma ko kua o ka hale he loi a me ke kuauna, a i ka poha ana o ka hekili me ka ikaika nui, ua hoopepe ia iho la ke kaikamahine .-v lilo i mea eleele loa me he lole pahoehoe la, a o ke kanaka o Kanmaea ka inoa, ua lilo kona uha a hiki i ka wawae i mea eleele, a ua hina oia iloko o ka loi a waiho iloko o ka wai, a ua lilo ka lau o ke kalo i mea maloo. aka, ua pakele ke oia o ke kanaka, a o ke kuihamahine ua make loa, a o ka poe e ola nei i ike aku ia wa, ur. ike no lakou i na anela lehulehu. Ma Hana i Puniki paha i keia mau makahiki kokoke, ua mahele ia kekahi hnle e ka oila me ka hekili, a moku hapalua k'a hale, kaawale kekalii hakala me kekahi poe o ka hale, a o 1 kekahi wahine ma kekahi hakala, a i ka hookc£%wale ia ana o ka hale e ka uila, m'e ka hekiU, alaila, ua kaanini ae la ka hale me ka poe oloko, a ike ia aku la ua mea kupanaha o »r inela iehulehu, a e naholo ana ka ohnna kuapuu a Maiakuapuu i ke kahua o ka hale, a o ke kii mai la no ia e poalo i ka niaka o kekahi wnhiue, nole i ike ka lilo ana o ka onohi, aka, eia ka ua lilo kn onrrhi. ua pili i kn kanawni puukoomakaia, a o kn lawe i kalii liaku onohi he walewale, ua laa i ke lianawai u ka wulia, n o ka huhu ia o kona akna he hoohiki wahahee, a ina hn

hoopai n,i hm inako loa. Ko olu- nui no ko lu wahiuo, ako, ua hlo kekuhi inaka. I ku \\u kahiko, ihi ikmka W ku liokili a ino ka uihi, i kii wrt o lu'oimuiu nn:t kana pulapuln ia lakou, iv ua lilo i\o lakou i ptMS p«pohi i mi i'iiomi, a hoolilo i pohuku a i luimhu oKh-U', ;i i 010 «« aiu niu kuhi a ka uila o ku nuii ni u inako koko. 0 kokuhi i kakuui ia iloko o ku.hokili iv mo k:v uila, a ina o hookao i;i mni o hololei liilii ko lakou imui iwi i ku hoopu. hu liilii ia o ka uila a nio k« hokili, ko hooksio ia mai, a i ka wa o pau ai ka hekili un' ka uila, alaila, hoiliili i na walii apana iwi ka poouana ko kupapau. Aka, v) ka pulapnla punoi a Kanohokili a o pili aua i ko ka lani poo, aolo ia o kakuai, aolo no e hoonnuianiana ia ko lakou mau kiuo knpapau, a he knloana paa ko lakou o lilo ana no Inkou i mau anela iloko o kn hokili a me ka uila, o liko ine ko lakou kuleana mai na kupuna mai, a nolaila mai keia olelo i keia inanawa, he inake kuinupaa. A ina o Kanehekili ko lakou kumupaa, a ua pili no i kana poe pulapula, a pela no i kela pili i keia pili 0 ua kumupaa o na kupuna. Ika wa knhik •>, ika wa ikaika loa o ka hekili iue ka uila, a pau ku hale i ka uila i ka lapalapa ia, a mnloo ka lau laau, a pala ka ai ino ka wawahi ia o na loko pa poliaku, a pili pu ka hanu o na'lii me na makaainana i ka iknika o ka hekili ine ka uila, i ka wa o ikaika loa ana, alailn, puka ae la ke.kah'i o Kanehekili, a pulapula, a Kaula paha no ia noao ine ko kapa eleele pulou, a me ka puaa hiwa puni, a i ka wa e kui ilio anu ka liekili a e olapa ana ka ulla, a i ka alala ana 0 ka puaa, ua palu ia aku la a lilo i uwahi, a o ka pau ae la no ia o ka huhu o ka hekili a me ka uila. No ka hoolilo ana i akua mano. He nui na kumu e kakuai ai, a e hoolilo aku ai i ka lioua o ka moana i hoaaloha no ke kanaka, he liona liuhu ka mano no ka moana, aole knhu e laka ai, a e ale oku no oia 1 ke kanaka mni ke poo a na wawae, i ke kanaka ana i huhu ai, a e hoike mai no kela i kona mau papa niho wakawaka e kukulu ana ke kai ma ke kowa o kona mau papa niho, aole lua o ka weliweli a me ka makau ke kau maluna o ke kanaka,"ke poke mai oia i ke ama i ka waa a'pokopoko liilii, a e hoauku hele aua i ke kino o ke kanaka ma ka peu o kona" waha i hoemi ia ke a !una, a o ke a lalo na like pu akn la, a hoananuu hele ia akn la ke kanaka i ka ili o ke kai, a ke ola uei no kekahi poe i ike maka, a mekekahi poe koena e ola nei i nahu ia e ka mano, e kela mau liona hiliiu launa ole o Maui, a me Hawaii, o Pehu laua o Moanaliha, he man mano hoomana ia laua, he mano i kakuai ia, aole laua he mau mano kumupaa, aole no e kapaia he aumakna, aka, he nuknmaneo uhinipili ahe hoolaa. 0 Pehu ame Moanalihi, na mano liona aikanaka o Maui a me Hawaii, a ua lawea mai ka pau i ka ai ia a hiki i ke alo alii a ina ohua o na'lii, a imua o ko Kamohameha alo, a i kekahi wa, ua pau i ke puhiia i ke ahi na koa hoomana o na mano ma Kailua i Kona Hawaii, a i ka noho ana o ka poe kahu o keia mau mano ma o Honokohau no Maui, ma Lahaina a ma Wailuku, aole o kana mai a ka aihnmuhumu ina kanaka a puni o Maui. A.ka, un makau ia o Onhu he aina kanawai aolee pakele ke ola o kekahi mano malihini ke manao oia e nanahu i ke kanaka, he aina kapu loa o Oahu a puni, ua kau kanawai ia e K'anehunamokn me Kamohoalii, a>-he kaiknahine o Kaahupahau, aka, ua hewa o Kaahupahu i ka nanohu ana ia Papio kekahi alii waliine, a ua lnwe ia o Kaahupahau e hookolokolo itv i Ulukaa a ua pakele oia aole. i hoopai ia i ke kanawai make, a o ke kahu wahine o Kaahnpahan ka i hoopai ia no ko make ma ke kanawai.

A nona ka hewa i kuamoamn ia Papio, a nolaila i olelo ai o Papio e hele i ka auan a boi mai, alaila e puhi ia i ke ahi, o ka lei ke kumu o fea hewa, no Kaahupahau ka papahi lei ilima aia i ke kahu o Kaahupahau kahi i lei ai, aole nae i ko ka Papio mau olelo a ua pau eia Koahupahnu i kaai ia. TJa hoopai ia o Kaahupnhau, a pela i alahula ai o Puuloa, iloko o kekahi mau makahiki a pan kona hoopai ano', a na nawaliwali kona ano, a ua belc i kana huakai makaikai, a ua loaa ia ia ka pilikia a mai loaa oia i ka make hou, a ua loaa ia ia kekahi mau kokua ikaika o Kupiapia me Laukahiu na keiki a Kuhaimoana, a uu pau i ka luku kona poe enemi, ā na paa ke nole e nahu ka mano ma Onhu, a o ka mauo e monao anae aii ko kana, ua kamaaina i na kannka a pau mai Puuloa a hiki iloko o na Ewa, he malihini |ce kanaka kanalna i ka'u mou olelo e hooloha nei e pili ana i>fte ano o keia olelo. jo ka mano,. mai Kepōokala a hiki iloko o Waipahn i ka wa kahiko. Hoko o keia wa kokoke, akahi wale no a lohe ia, ua nahu kekahi poe ma Oahu e ka mano, a ua ppu pnha, kekohi i ka mano, aole pela i ka wa kahiko, aka, o ke niihu papoi oia ko ka wa kahiko, a hookahi nilio, a oia no, ua maa kiv poe kahiko ia mes, aiii ma Kahnloa ma Waikiki a ma Molii i Hakipuu me Kualoa, ma Koohuipoko, he wahi mano hooknlii no niho, he hoomaloka pnho ka malihini i ka niho hookahi o ka mono, uaike na moa a pau. (Aoleipau,)