Ke Au Okoa, Volume V, Number 52, 14 April 1870 — KA MOOLELO HAWAII. NA S. M. KAMAKAU. [ARTICLE]

KA MOOLELO HAWAII.

NA S. M. KAMAKAU.

HKLU 20, Ho mau papn niho p«p:i nku, pnpa aku ka iiiho o ka mano, ue, nn iko pu kakou a pau ! ( loa, pela :io. Aka, o koia mauo, o u-niho" kahi, hookahi wale uo oua uiho, ua ike o Kuafti, ua ike o Poleiholani, ua ike o Kahekili, a ua o Kamehameha 1, i keia mauo o Unihokahi, \iook«hi no ona niho. lua e heenalu na'lii i ka nalu o Kapu ma Waikikl, a * . i nahu ia keka'n; kanaka o ua wahi euauo nei a il;e ia ae la hookahi wale no niho, alaila, he eleie kela e oleh) mai ana, he enemi ko ke kai e hiki mai p.na, a ua hoi ino ae la na kanaka ua'lii i uka, aole pono e hoohakalia ( 8 e ia aku ka haiaoa mai ake kuala me * ka lala oka mano mai ke uui a ka liilii, ī ( ba A. D. 1834 paha ikeau o Kaomi, ua hiki mai kekahi mano maliliini ma Waikiki, a ua imi oia i ai naua, a ua hoopaapaa uie ka ; poe kamaaina kiai oia wahi, a hiki i Kaalawai a i Kaluaahole, hoole ko laila poe kamaaina, a hiki'i Kapua, ua loaa i ka poe kiai oWaikiki, ana hoopaapaa lakou, a ua manao fea poe kamaaina e pepehi, aole auauei e ike ia, aia ma ka ikemaka ka pono, ua uhao ia » ke poo oua mano la i ka mawae a paa los, makai ae o Kupalaha ma Kukai- , uuahi, aole kohu paa loa la, aka, aol<9 e iiiki ke hemo, aia ba hiu e kupololei ana i iluna, a o ka nui o ua mauo nei, he alua paha ana na a oi aku, ina paha na ke kanake aole e f paa, ina paha ua nakinaki kaula, aka, ua hoakua lakou ia lakou iho, a make no in lakou iho hooia rae ka houhoa kaula ole, a kapalili ka biu-i ka lewa, a he wahi raano uuku loa ke hoa puūi ana i ua maoo pio nei, a na ike ia kela mea knpanaha a ua holo aku na kanaka a me ke kaula, a ua paa ka hia a ua kauo.ia i kula, aia no ke ola mai la, 1 e amo māi ana no na maka, e Inli ana io a ia nei, a ua make me ke kauo hēle ia i o a i i anoi, a hiki i Honolulu ke olualu. • Oka nui oka mano i hoolilo ia I akna, i kakuai ia iloko o na mano kumupaa, o na biano kumupaa i nlelo i'b, aole i hoomana ia e kanaka, aka, mai ke akua mai no ko lakon lawe ana i ke ano kino mano, aole nae i pna loa ko lakoo anela e noho paa loa iloko o ka mano, aka, o ka haili a me ka halia i ke kino o ka mano oia kona anela i ka mano, aole nae i ke ano mano a pnu, aia no iluna o . ka inano ana i haawi ai i ka hoailona paa, o i ike mau ia ka hoailoua o kona poe kahu akua, a mau pulapula, a ike ka lakou poe pulapula o ke ao, a pela lakou, a me kela mea mano keia mea mano i ike ai i ka hoailona, a hiki i ka la o ka pilikia, a make paha i ka moana, a i kahea-kela kahu mnno keia kahu aiano i ka lakou mano, alaila, e kii mai auanei ka lakou mau mano e hoopakele ialakou. Uu kamaaina i ka lahui Hawaii ka hoopakele ana o ka mano i ko lakou kahu mano, a me napulapula, i pili i ka , ~mea hookahi ka hoola ana, ua pili i ka lehulehu, a i ka umi, a i ko kanaha, a i ka manawa hookahi ka poe e hoopakele ia e ka mano, a ke olelo nei no nae au i ka olelo a ko makou poe kppuna holo moana o Kaneakahoowaha ffla, a pela o Kaiahua ma, o Kau- - kapuaa ma, ame Luia ma, ahe mau hunen • . ka lakou 6 alakai ai i ka moaua, me ka makau ole i ka ino o ka moana, Ije mrtkaoi kono, he hoolua, he malualua, a me na mokani a pau o ka moann, nole o poino i ka moana, . aole e makon ika rn»lre, nn lakou e lowe na keiki punahelo o kola aina aukaha, hookahi

iiiua nana e «Inkai i ka moana, -oia no ko lakou alakai nni, ho uuuio o Kalahiki ka iuoa, aia no ia ia ka makani a me k» ino o ka uio ana, aia e helo mai aua ka ino a nui, a pilikia ka moana, aia uo ka ihu o ka auwaa ma kalii e holo ai ua poe ia nei, a i inilowale ka aina, aia no I ua poe ia nei ka hoihoi i ka oina, a i lona i ka pohu i ka moana tue ka ike 010 i ka aina, aia no ka aina i ko poo o ka ia, i kekahi \va, i ka wa o hoa ai ke ahi iluna o ka waa, a mama ai ka ai, a pnu ke unmiki nua, alaila, e h»U> mai no na poo mano luiokele wāa noi a pili i ka waa, alailn, ninini ilio la ka awa, a hanianm'niai la ka walni, a hookomo aku la ka lU vu. ai ka pan ana o 11 a mohai i ka hoohainn ia, a nip ka hanai nna, alnila, loli ae la ke peo o ka ia, a o kahi e holo ni ke poo o ka ia, malaila liko akn la ka ihu o ka nuwna. Tna he kanaha waa pola no o loli like ai, a ina he p"hu. na loaa koke ka ninknni mai. kni loa, a ns ka maknni nvnikni e lawe n ike e mnma a e hoohainn i kn mnno i ka A T>. 1849 ka mnke nna, a ua holo pu no oia me Lnia nia mai Knnai a Hawaii ma ka moana. nio hikou ike ole aku i kau wnhi lihi o ka nina ma ka moanu wale no,,me'ka paa i ka noo nie ko awa, a he poe knulnna loa ln. kon i kn holo nmnnn, nkn, o ka mnno mni ko Inkon knmn ;ikamai, a me ko lakou kunui ike, a na Lnia mni i no i ka hu.-nia hano malolo, n me ka uhi wnn hookole woann, n oia ke-knmu ike a hiki i kein mnnawa, a J.e nni kn poe hoike oiaio o ka Lnia mn man liana, nme ke nlnkni in aka rnntir». 0 na mano kunnpnn. 0 Kanehnnamokii, o Kamohoalii, o Kuhnimonna, o Kanhnhu, o Kaneihokala, o Kanakankoi, a me kekohi poo mano e ao. s na olelo ia mai Knliiki mai ka nni o Koia poe manf>, aole lakon i hoomannmnna ia e kanaka, akn, na hele anela mai lakon me ke ano kino lau, he mano keknhi kino, a he mann keknlii kino, a he mau kino e ae kekahi, a o na kino anela nno knnnka, a im na kino anela ano kanaka i halawai pu ai me ke kanaka a kamnilio"pu, a olelo pn me ke kanaka i ka wa knhiko, a ma ia ano i knmnilio pu me ke kanaka o ke akna, nolaila, na nluhia keknhi poe i poe Kauln, a lilo kekahi poe i poe kahn akna, a lilo kekahi poe i kahuna no ua poa akua nei, a nolaila, ua hoike kino mai ma.na akaku ama na hihio, a na hoike mai i ke ano o ke kino, he mano kekahi kino o'u, he pueo, he hilu, a he moo, a pela akn a nui loa ke ano o na kino i lahni ia.

Aka, o ke kino ia o na aumakua kumnpna e like rue Kamohoalii ma, Kanohunamoku mn, a me kekohi poe kumupaa mai lalo mai o ka po, aole'lakou i hookapukapu i ka !akou poe pulapula i keia wo, aka, o .ka poe lioolaa, a kakuai pn ia me ka poe kumupaa, n o lakou ka poe hoopai i na kaho,. a i na haka o lakon, a me ka paa moa, a tnalanja ai ka lawehnla, a ua hahao mai no ka poino ma]nna o Inkoo ke lawehnla, a o ka poe malama pono i na kanawoi, an pomaikai no )s--kon. He mai nni keia e pili ana i fea lahni Hawaii, a i huipn na mni malihini me ka mai kamaaina kmnnpaa, aole e hemo ana i ke akamai a me fea ike o kahnna lapnan, aka 0 na mai mulihini i pilipn ole me na mai kamaaina. ua hikiwawe no ke ola i na laau lapaau a ka poe kauka lapaau. He kanawai paakiki loa keia mnluna o ka lahui. JVo ka hou'ilo ana i ht kanaka i mano. Ma na aina kuoaina o Waui au i ike pinepine ai i ka poe koena na ka mnno, ua kaapahu kekahi wnwae, ua mumuku kekahi lima o kekohi, a ua pau ka papakole o kekajii ( a o ke kua keknhi e pilalilali ana, a o ke ken o ka olemn kekahi, a o ka maka ko kekahi, a ua lilo pu o ka maka o ka papalina, a he nui ka'u poe i ike e ol"a ana he poe koena na ka mano, a ua kau ko ka mono malnna o ke kino, a o kekahi wahine ka'n i menemene loa i ike ai, ain ma Maonakala i Kanahena i Honuaula, nn ale pu ia oia iloko o ka waha o ka mano, a na ike an 1 ka mannmonu o kona kna a me kona alo i ka niho o ka mano, a na kahakaha mokumoku ia a maioio kawakawa ke kua me ke alo. Penei ke knmo o kona pilikia iloko.o ko au palapala iho nei no kona ale ia ana e ka mano, a o Mahoe no lie kumukula o Honnaula. O ka hana a ua wahine nei, i helo i ka hooluulnu hinai, a i kc kuknln ana i ka hinai a paaa i ke au, alniln, hoi mai la a Inna o ka moku pukoa, aia ilaila ke kokoolua, a mama iho lai ka maunn, a lawe aku la luu e hahao i ka maunu i ka hinai, a iuli ae eia e hoi mai i ka pukoa, a ike nku la oia i kah'i mano uukn 4 ke kaalo ana momua o kona 010, a o ka weln o ke kni kana i ike ma bona wnwae o ke npu aua mai, aia ka kono kino holookoa iloko o ka waha o ka mauo, a i ke poi ana o ke a luna me ke a Inlo, ua kea ae la kahi mano tjuku a paa ke « luna a me ke a 'alo i ka pukou, a o ka ike no ia o ke kpkoolua. Kahea aku la ke k'okoolua, pau o mea i ka mnno e ! pau o mea i ka mano e 1 ' A o ua wnhine nei ain oia iloko o ka mano, n a kahi mano nukn ke hoopnni nei oia malnna o ka mauo nui, a ike ka wahino i

ka hakahaka ma ke kowa o pohaku atm na }iao nilu> \Vai*»w«ka xsm km «o#o o ka inano, n malaila oia i pnka npuepuo ai mo ke kokna ia o kola walii mano unkn, a na pnka oia iwaho mo ka weln\veln.

A ua knlii mauo nnku oia i kapokn «k», kan ana t ka pnkoa maloo, a maulo a make aku la, aka, ua ola no n.io. 11« il <( , mm a „ i koia wahine nm Lahainn, i ka A. I). 1845, ma Uhi o Mahoe mo Kealolia kaua wahiue', a o Uooikaika ko kaikamaliiuo a ua wahino nei i nle ia ai iloko o ka nnmo, ho poe ohna lakou a pau no Hev. 1). Hnlanina, b ua ike uotu> au i ka niho kawakawa o ka mano ma Ke kua a ina ko alo o kahakaha maokioki nna mai ko poo a na wawao, n ho nni ka poo iko inaka ma Kanaliona i llounanla, a ua lohe no au i kokalii poo e ao i ale ia e ka mano a ua pakole no ke ola, a ma ka moolelo no Puniaiki, a un komo tio ilok > o ka mano a nu pakelō ke ola, a pela no kekahi aliio Huwaii i ule ia e ka mano, a ua loilii loa kona man la i noho ai il<>ko o ka tnano āia ma Hnna i Mntti kalii i pue ai o ua mano nei me ua alii nei iloko o ka mauo, a o i;a manawa i pne ai I Hana, i ke au o ke a'npuni o Maui if Kakaalaneo, a o Eleio ke'ii o Haua a me Maui Hikioaa pau, a o ko Hawaii alil ai. anpuui polia, i ke au ia Kahoukapu, a o ua alii nei i olelo ia ua ale ia & ka mano, o Knkuipahu, a u ke kaikamahine alii a ua 'lii nei i haawi ai nn Eleio na ke 'lii 0 Hana, o Ahukiokalani, a he moolelo kaulana keia no ke ale ia e'ka mano me ka loihi loa o na la o ka noho ana iloku o ka niano a helolei ka lauoho iloko o ka mano, aka, ua ola hou mai no uae ua alii nei i noho loihi ai iloko o ka

O ka hoopnkele nnn o ka mano i na pilikin <r ko kauuka, o ka mauao lioi ka kekahi o ai i ke kaimka, a o ka inanao hoi ka kakahi e honpakele, a iue na kumu kupone'. e ae he lehulehu e maluma ia ai ke ola ma ko kai a ma ka moana, a nolaila, na hoolilo aku la kekalii poe i ka inuno i mau akua aumakua »o lakou, a ua kakuai aku la iloko o Kamolioalii, lioko o Kanehnnauioku, Kauhuhu, Koneikokala, Kannknokai, Kaahnpahau, Kuhainioana, a iloko o na mano aumakua kumupaa, a puka mai la na mauo he lehulehn loa a kanaka i hoomanamana aku ai he poe mauo ino loa, a he poe ai kBnaka, a he poe lionn huhu ino laka ole, a ua pan pu- kekahi poe kahu i ka ai ia e ka lakou poe mano i kakuai ai, a i hoomana aku oi, pela o Kapehu, o-Moanaliha, o Mikololou, a me kekalii P°e mnno ino e ae. 0 kokahi poe inano i hoomana ia, he mau makamaka aloha ke malama pono i ua kauawai i kauohaia e, malama, a ua lilo lakoii i paku no ka moana, a e lilo ana lakou i poe alakai no ka la o ka pilikia ma ka moana, a e hoolilo ana lakou i na ino o ka moana i malie nena e hoihoi i ks aina, a i poino ka waa a nahaha liilii, a e lawe ola auanei ka mano ia lakou a pne i ka aina. Aka, oka poe makamaka ple ma ka moana, he pae olulo lnkou, eole o lakou nlakai, aika v e nalowale ai ka uina, e hele aunna lakou i «u moana a pau ai i niuke ma ka moana, a i nnhuha liilii ka waa, no lakou na olulo kupapnu e pae i Lanai, a i Hananma, he poe kuleana ole iloko o ke kai. 0 ke kakuai ana i mano.

0 ka poe mea kuleuna ole mnloko o ke kai, » i ka mnke ana o ka lakou mea aloha, lie maknakane a makunhine a keiki p#ho, a o kekahi mea pahu i aloh» in, nhiila, lawe i ka lakon men i. Joha ai i ka poTTahu mnno, a i ka poe aumakua mano, aiiv i ka lakou mano aumakua e makemake ai e kaknai, alaila, hana e like me ko lakou makemake, alaila, o ka mnkana a me ka niohai i ke kahu maoo, he kumulau pnoo, he knina kapa, a tne ka pu awa, alnila hele e mohai aku i ke kahu mano, a i kupono i ka manao o ke kahu mnno-ka makana mua, alaila kauoha mai la ke kahn mnno e hooinakankan ka poe nana ke knpapau i ka mohuikuni a me na ulana a pāu ekupono ai ki> mohni kanmaha, a me ka mohai alana no ke kakuai ana e hoolilo i ke knpapau i mano, aia a makaukan ka poe nana ke kupapau i kauoha ia, alaila, i ke kakahiaka nui o ka la kopu o Kane, oia ka la nui o na la kapu Sabati, o kela ano o keia ano o na kapu kahiko, aia ma ka wanaao ois la kapu e hoa ai ke ahi ina ke koa o ke kuahu a me na haiau o na mano aumakna, he koa no Kamohoalii, no Kanehnnamoko, a no Kauhuhu, Kaneikokala, a pela wali?, alailo, o ka poe nana ke. kupapau a me ka poe kahu mano, ua lawe mai ka poe nana ke kupapau i na mohai a pau a me na aluna 0 ka puaa a awa, na alana nui o na mohai, a ua lawe pu ia mai ko kupnpau holookon, oka pua iwi paha oka mea - i make, » i 010 ia, a o kekahi mea e ne paha o ke kupapau, a ua wahi ia a paa i ke kapa, aua nnkinaki ia i ka nakinaki g)aula paha, he puakai paha, a he moelna o. e lilo no ka mnno e like me ia ano, ina he kuina pai-. ula ka wohi owaho, a e lilo rio auanei ka mano i nlanlu, a iua he puakai ka wahi o wabo pela no e lilo ai ke kino o ka niano i pnakai, a nioelun a ano e ae palia, n peln e ike ailia pno nnna ke kupapau i ka laliou knpnpau, 1 lilo i nmno, o ko lukou ike pono'i ka Ukou mem hoailona. (v3o/e i pau.) j