Ke Au Okoa, Volume VI, Number 1, 21 April 1870 — HE KAAO NO PUAOKAOHELO, Ke Kamalei hiwahiwa o Kauakanilehua o Hilo, ke kaikamahine a Leleiwi me Makahanaloa, ka hanai a Punahoa, i unuhi ia mai loko mai o na Kaao kahiko o Hawaii nei. [ARTICLE]

HE KAAO NO PUAOKAOHELO, Ke Kamalei hiwahiwa o Kauakanilehua o Hilo, ke kaikamahine a Leleiwi me Makahanaloa, ka hanai a Punahoa, i unuhi ia mai loko mai o na Kaao kahiko o Hawaii nei.

HELU 1. Ka manao hoakaka o ka mea kakau Kaao, e ka poe e heluhelu ana i keia Kaao ponoi o Hawaii nei. Aloha oukou, akahi no a loaa ia'u ka wa pono e hoopuka aku i ko kakou Kaao ponoi mai ko kakou mau kupuna kahiko loa mai, i malama ia e ka LOLO o ko lakou mau poo me ka paanaau, me na buke ole i kakauia e lakou a hiki wale i ka manawa i o mai ai na kukuna o ka malamalama o ka noho'na naauao, mai na puuwai aloha mai o Amerika Huipuia, oia hoi keia AU a kakou e noho nei. Nolaila, ua lawe mai au i keia Kaao e hoopuka aku ma ke akea, mai kekahi wahine kahiko mai e noho nei ma Waipio, i ike ai oukou e ka poe e heluhelu ana i ka oi o na Kaao o na aina haole a'u i hoopuka mau ai me na Kaao o Hawaii nei, a na oukou no ia e kaupaona iho, aole no hoi e nele ana ke kauo ana aku o ka mea nona keia Kaao, i ko kakou mau puuwai iloko o kana mau hana, aka, he mea mau ma na Kaao o Hawaii nei, he hoole ana kekahi i ka kekahi, a pela aku. Nolaila, ina paha e kue mai ana kekahi i ka'u mea e hoopuka nei, he pono no e waiho kona ike a pau ka'u hoopuka ana alaila, e kuupau ae no i ke akamai ma ke akea. Nolaila, e hoomaka kakou e olelo i ka mea nona keia Kaao, a me kekahi poe e ae, a nolaila, he mea pono ke lawe mua i ka Helu I., o keia Buke VI., o "KE AU OKOA," i ike holookoa i keia Kaao mai ka mua a ka hope, a me kekahi mau Kaao e ae he nui wale ma keia hope aku. Ka olelo ana no ka mea nona keia Kaao a me kona mau makua, na kupuna a me ka aina, kahi i hanau ai o Puaokaohelo. Ua olelo ia ma keia kaao, na hanauia o Puakaohelo, ma Hilo, Hawaii, mai loko mai o Makahanaloa, he wahine na Leleiwi, kana kane. He mau Lae kaulana keia no Hilo, nolaila, he mea pono ia oe e ka mea heluheln, e waiho iki iho i ke kakahele ana ma ka heluhelu. E huli ae kakou a nana aku i ka aina a me na kupuna, nona mai keia Kaao, oia ka mea e maopopo ai ia kakou ka hoonohonoho pololei ana mai ka mua a ka hope, e like me ka moku e holo ana mai Honolulu aku a ku ma Lahaina, a pela wale aku a hiki ma kona awa hope loa e ku aku ai, pela no ka olelo ana ma kaao. Nolaila, ma ko'u lohe ana i ke ano o keia kaao, mai ka waha mai o ka mea nana i hai mai ia'u, elua ano, o ka mua, he ano kino kanaka, a o ka lua, he ano kino e-e-pa hoi. Penei no ia, ua hanauia o Punahoa, he wahine ma Hilo, Hawaii, a o Waiolama kona muli mai, he kane ia, oia no kona kaikunane ponoi, aole nae he akaka o ko laua mau makua nana i hanau mai laua, aka, ma ka hai mai a ka mea nana i olelo mai ia'u he mau makua ano e-e-pa ko laua, aia malaila kahi e hiki ai ia kakou ke hoomaopopo iho, o na akua hea la keia nana i hanau mai ia Punahoa w., a me Waiolama k., kona muli pokii kaikunane? Nolaila, aole e hiki ia kakou ke hoomaopopo aku i ko laua mau makua, aka, e hoomaka ana no kakou e olelo ma o Punahoa la a me Waiolama. O Hawaiinui-akea, oia no Hawaii, ka mokupuni noi o keia Pae Aina, ma ka hikina a ka la i Haehae, o Hilo, oia no ke ono o na moku i mahele ia iloko o ka mokupuni holookoa o Hawaiinui-akea. Aia ma Hilo kahi e hiki ai ia kakou ke olelo no Punahoa a me Waiolama, na kapuna o ka mea nona mai keia kaao, nolaila, na ka poe i kamaaina a me ka poe i ike i keia wahi i haiia e hoomaopopo iho, ke ole hoi au e kuhihewa i ka hai ana, o Punahoa ke kaikuahine a me Waiolame kona kaikunane, he mau alii kapu keia no Hilo, mai ka ae-kai a hiki i ka uka kiamanu o Olaa, mai kela palena a keia palena o Hilo, ia laua ka hoomaka ana o ke kapu o na'lii i hanauia malaila, he mau alii i makemake nui ia e na makaainana, no ka noho malie a me ka oluolu o ko laua noho ana, aole he hooluhi wale aku i na makaainana, aole no hoi i ikeia kekahi hana pono ole a laua i hana aku ai imua o na makaainana, aole auhau wale aku i kela mea keia mea, e like me ka makemake o na'lii, aole no hoi o laua makemake e pepehi wale aku i ke kanaka a mau kanaka paha, i mohai no ke akua. I ka hiki ana aku o Punahoa i kona manawa kupono e hoao ai i ke kane, a pela no hoi kona kaikunane, e like me ke ano mau o keia lahui i ka wa kahiko, he malama loa na makua i na keiki me ka noho malu loa a me ka hoolohe loa i ka leo o na makua a hiki i ka wa kupono e hoohui ai me ke kane, oia ka hana naauao a ko kakou mau kupuna i loko o ko lakoa wa naaupo. Aole pela na kaikamahine o keia wa, aia no ma ka umi makahiki a oi ae, ua hoomoe koke no na ma-

koa i ka Haole, a i ole ia, i ka Pake paha, i loaa mai ai ka pomaikai.

I kekahi po, loaa iho la ia Punahoa kekahi kuhikuhi maloko o ka hihio, a i kona puoho ana ae, noonoo nui iho la oia i ke ano o kana mea i ike ai, a hoomaopopo iho la oia, aia ka he hihio ka mea ana i ike ai, no laila hoala aku la oia i kona kaikunane, a i kona ala ana mai, hai aku la oia i kana olelo i kona kaikuahine, "Heaha kau o ka hoala ana mai nei i ko'u hiamoe?” wahi a Waiolama, pane aku la o Punahoa, "I hoala aku nei hoi au ia oe, ua loaa iho nei ia'u kekahi hihio, iloko o ko'u wa i hiamoe iho nei, hele mai nei he kanaka ili kou, he ili palapala uli eleele ke ano, a olelo mai nei, e lawe no wau ia oe i kane na'u, a e noho a kaikunane kaikuahine no kaua, i hanau aku no ka kaua keiki, he alii no, ma ko kaua ano alii." I ka lohe ana o Waiolama i keia mau olelo a kona kaikuahine, pane mai la oia i ka olelo makona ia ia, "O kau olelo iho la ka ia o ka hoala ana iho nei i ko'u hiamoe, kainoa he waiwai nui kau e hoala nei, aole au e ae aku i kou manao, he kuko wale iho no paha nau kau mea e olelo mai nei ia'u, nolaila, e imi aku no oe i kane nau, a pela no hoi au.

Auhea oe e kuu kaikunane, wahi a Punahoa, mai kuhihewa oe, aole paha no'u wale iho no keia manao kuko e hai aku nei ia oe, kainoa ua hai aku nei au ia oe, na ka po i hai mai ia'u ia mea, ina paha e hiki like ana ia kaua i ka wa hookahi, aole paha oe e olelo mai ana, he kuko wale iho no na'u. I ka lohe ana o Waiolama i keia olelo a kona kaikuahine, ua pau kona pane ana aku ia ia, aole no hoi i liuliu iho, loaa iho la ia ia ua hihio nei, e like me ka Punahoa mea i olelo mai ai, nolaila, puoho aela oia a hooiaio aku la i ka olelo a kona hanau mua, me kona hai aku i na olelo a pau a ka po, he mau olelo maikai no ia, ina he kane e aku kau, a he wahine e aku hoi ka'u, aole hoi, olelo mai nei no, o oe kaʻu wahine, a owau no kau kane, nolaila, hilahila mai la au i keia hana a ka po no kaua, no ka mea, nau i waele mai ke alanui ma mua, a na'u hoi i ukali mai kou hope, a ka pau no ia o kana olelo ana.

A no keia olelo a Waiolama, pane aku la koua kaikuahine, ua pono no ka olelo a ka po no kaua, ina e loaa ana ka kaua keiki ea, alaila, pnka mai no ia alii, ma ou la a me a'u hoi, a he mea huna ino no hoi ke kaikunane a me ke kaikuahine iloko o ka wa huhu a inaina hoi, aole e hoopuka mai i na olelo pono ole, no ka mea, hooaahi no o kaua wahi i hele mai ai, a hookahi no hoi o kaua mau makua, a he inoa kaumaha ole no keia maluna o kaua, ina he inoa makuakane oe, a he inoa kaikamahine au nau, oia ka inoa hilahila, i lohe oe e kuu kaikunane, he mea henehene ia a hiki i ka make ana, a ili aku no boi maluna o na hanauna me he inoa aihue la.

A no keia mau olelo a Punahoa, ua pau wale ko Waiolama mau manao kanalua ana no laua iho, a ma ia hope mai, ua hookoia ka olelo a kona kaikuahine, a ua hoohui ia laua hookahi io, a noho iho la laua he kane a he wahine, aole no hoi he kue iwaena o ko laua noho ana, he mau mahina ko laua noho pu ana, aia hoi, ua hapai ae la o Punahoa, nolaila, olelo aku la oia i kana kane kaikunane, e kukulu i hale hou no ke keiki e hanau ai, a ua hooko aka no o Waiolama i keia kauoha a Punahoa, a ua hai aku o Waiolama i na kaukau alii e noho pu ana me laua, e hele aku e olelo i na kanaka a pau o Hilo, i pii i ke oki laau hale, i hookahi la e pii ai i ka laau a me na mea a pau e paa ai ka hale, a ma ia la no hoi e kukulu ai a paa i ka la hookahi, nolaila, ua hookoia keia olelo e na'lii. He mea mau i ka noho ana o keia lahui i ka wa kahiko, i ka hoomaka ana e napoo ka la, aia hoi, lohe ia aku la ka leo o ka luna, e kukala hele ana me ka leo nui, a ka la apopo e pii na kanaka a pau loa i ke oki laau hale no ke alii, aole he kanaka noho i ka la apopo, o ka elemakule nawaliwali, ku ae a hina iho, oia wale no ka mea noho, a o ke keiki uuku hiki ole ke amo i ka laau, oia kekahi mea e koe, nolaila, i ka pualu ana o ka leo o ka moa, e makaukau kela mea keia mea, e ai ka ai ia wa, i ka wehe ana mai o ke alaula, e pii kela mea keia mea a hiki i kahi o ka laau e ku ana, a e lawe pu no me kahi ai ma ka lima, a i ka wa e puka mai ai ka la, oia ka manawa e pii ai na mea a pau. I ka lohe ana o na kanaka a pau i keia olelo alii a ka luna e kukala hele ana, ua noho kela mea keia mea me ka hoomanao a hiki wale i ka wa i oleloia, i ka pualu ana o ka leo o ka moa, aia hoi, ua ala ae la mea a pau me ka liuliu ana i na mea a pau no ka pii ana i ke oki laau, a i ka manawa hoi wehe mai ai ke alaula o ka wanaao, ua puka aela na mea a pau mai loko aku o ka hale, a hele aku la i kahi i oleloia, a ua lohe ia'ku no hoi ka leo o ka luna e kahea hou mai ana. Ma keia pii ana o na kanaka a pau loa, ua hele lakou me ka malu loa, aole i loheia kekahi leo walaau, aole hoi he hamumumu leo i lohe ia i ka wa e pii ana ka huakai a hiki i kahi o ka laau e oki ai, pela wale no a hiki i ka hoi ana, a hiki i kahi e waiho ai o ka laau, ma kahi i manaoia ai e kukulu i ka hale, ua palua a pakolu ke kanaka no ka laau hookahi, a pela no hoi i na lako a pau o ka hale e paa ai, nolaila, he pupukahi wale no ka hana ana, no ka nui loa o na kanaka i ka wa kahiko, a oia ka mea e oleloia ma na nupepa, e ka poe hoopuka manao iloko keia Au hou, no ka hooulu hou ana i ka lahui Hawaii, a he mea pohihihi no ia i ka imi ana aku i na kumu e hiki ai ke hooulu hou i ka lahui, mai kona nalowale loa ana aku. (Aole i pau.)