Ke Au Okoa, Volume VI, Number 2, 28 April 1870 — HE KAAO NO PUAOKAOHELO, Ke Kamalei hiwahiwa o Kauakanilehua o Hilo, ke kaikamahine a Leleiwi me Makahanaloa, ka hanai a Punahoa, i unuhi ia mai loko mai o na Kaao kahiko o Hawaii nei. [ARTICLE]

HE KAAO NO PUAOKAOHELO, Ke Kamalei hiwahiwa o Kauakanilehua o Hilo, ke kaikamahine a Leleiwi me Makahanaloa, ka hanai a Punahoa, i unuhi ia mai loko mai o na Kaao kahiko o Hawaii nei.

HELU 2. Oiai, aohe he hemahema i koe, ma ia hope iho o ka hiki ana mai o na kanaka a pau, aia hoi, hai aku la o Punahoa i kana olelo, ia Waiolama, he pono paha e hele aku oe e olelo i na kanaka akamai e hele mai e kamailio pu me kaua no kahi e kukulu ai o ka hale, ae aku la o Waiolama i keia mau olelo, a hoouna aku la oia i kekahi kanaka ponoi ona, a ua hele mai ka poe akamai a pau loa. I ka akoakoa ana mai o na mea a pau, ua ninau aku o Waiolama ia lakou a pau, a ua hai mai kela mea keia mea i kona ike a me ke akamai ma kana oihana, nolaila, na hoomaka ke alii Waiolama e ohi mai i mau kahuna, a i mau kilokilo, a i mau kuhikuhipuuone a me ka poe kakaolelo, a he poe loio paha ia i keia wa, ke ole au e kuhihewa. I ka wa i hookaawale ae ai ke alii i keia poe a pau ana i makemake ai, ua kukakuka pu iho la ke alii me kona mau luna, no kahi kupono e kukuluia ai oka hale. A i ka hui ana o na kilokilo, na kakaolelo, na kuhikuhipuuone, ua nana pono lakou i na ouli o ka lani a me ka honua, e like me ko lakon ike a me ke akamai ma ka lakou mau hana, a ua hooholo like lakou a pau, maluna o Mokuola, e kukuluia ai ka hale o ke alii.

He wahi mokuaina keia iloko o ke kaikuono o Hilo, e pili pu ana me ke kapakai o Hilo. He mau kaulahao paha ke kaawale mai ka aina aku, alaila hiki aku ilaila, ina e kai nui, maluna o ka waa e holo aku ai, a ina e emi aku ke kai, he hiki no i na kanaka a pau loa ke hele wawae aku a hiki maluna o keia wahi mokuaina. Ua olelo nui ia hoi, ua ulu nui na laau a pau maluna o keia wahi mokuaina i ka wa kahiko, aole paha me ia i keia wa. A o ka mokuaina no hoi keia i pau ai na'lii hoopapa o Kauai, i ka make i ke keiki o Hawaii i holo aku ai a pae i Kauai, oia hoi ke Keiki Hoopapa. I ka wa i hooholo like ai na manao o na mea a pau, no kahi knpono e kukuluia ai o ka hale o ke alii, maluna o kahi i oleloia, ua hai ae kekahi kahuna o Puueo, i kana mau olelo hoakaka e mamua o ke kukulu ana i ka hale o ke alii, a penei no ia: "E ke alii e, e hai mua aku au ia oe i na hoailona a pau loa o ke kukulu ana i ka hale, ina e hoomaka na kanaka e kukulu i ka hale o ke alii, aole he leo walaau o na kanaka, koe wale no ka poe ia lakou ka olelo ana no ka hana ana i na mea a pau o ka hale, oia wale no ka poe hiki ke walaau." A ua hoopono aku hoi ke alii i keia mau olelo a pau mai ka mua a ka hope, pela no hoi i hooko ai na mea a pau i keia leo kaoha. A ma ia hope iho, hai hou aku la no hoi ua kahuna nei i kekahi mau manao hou imua o ke alii, a penei no ia: "E ke alii e, ina e hoala na pou-hana a me na pae-pou, a i haule mai ka ua nui, a opili na kanaka i ke anu, oiai lakon e hana ana, a ina e pi-o pono iho na anuenue maluna o ka hale, a i ku-i iho hoi ka hekili, a olapa mai ka uila, a kahe ka wai, alaila, e hanau mai ana kau aliiwahine, i ke kaikamahine; aka hoi, ina e ne~i ana ke olai, a ua hoi ka ua-koko, a ku ka punohu i ka moana, e hele pu ana me ka ua-kualau, a haki kaikoo ka moana, a hele ke kai a hiki i kahi o ka hale i kukuluia ai, a ina ananei e okuku ana o Mokuola nei la i ke kai, a i ku-i na hekili ehiku i ka wa hookahi, alaila, e hanau mai ana kau aliiwahine, i ke keiki kane." Aka hoi, mamua nae o ke kukulu ana o ka hale, he mea pono e hoomakaukau mua ia na mohai i ka manawa e hoala ai na pou-hana a me na pou-kihi eha. I ka lohe ana o ua mau alii nei i keia olelo a ke kahuna, ua pane koke ae la laua imua o ko laua mau aialo ponoi, e imi aku i keia mau mea a ke kahuna i olelo ai, aole no hoi i liuliu iho, ua lako pono na mea a pau a ke kahuna i olelo mai ai. Ia wa no i hele aku ai ke kahuna a hiki iluna o ke kahua o ka hale, a kahea mai la oia i kekahi mau kanaka eono e hele aku, a hoonoho pakahi aku la oia ia lakou a pau ma kela a me keia pou-kihi, a pela no hoi me na pou-hana elua. A hai aku la oia ia lakou a pau, i hookahi manawa e eli like ai na lua, e hana nae me ka pane leo ole ae, aole e olelo aku kekahi i kekahi, a hiki wale i ka wa e hooholo ai na pou a pau iloko o ka lua, a pau kana olelo ana pela, ia wa no, hoomaka aku la ua kahuna nei e pule i ke Akua, me kona hai aku i na mohai a pau e waiho ana ma kona alo ponoi. Me keia mau mohai imua o kona alo, kona pule aku la no ia imua o ke Akua, me kona hai aku he hale no ke aliiwahine, a pau kana pule ana, olelo aku la oia i na poe kanaka nei, e hoomaka ka eli ana na lua, a o ko lakou eli iho la no ia a hohonu kupono na lua, aia hoi ua kahuna nei e holoholo ana ma o a

maanei, a i kona ike ana ua hohonu na lua, hoopau aku la oia i kana hana, ma ka waiho ana i na mohai ma ka lua mua, oia hoi ka pou-hana mua, a pela no hoi ma na lua a pau. A hookahi manawa i hoolue aku ai ke-a a me ka lepo, a hiki wale i ka paa pono ana. A mahope iho oia wa i hele aku ai na kanaka a pau e hana i kela mea keia mea, ua kau liilii ka hana ma ka lima o na kanaka, me ka lohe ole ia o kekahi leo walaau ia wa. Iloko nae o ka hoomaka ana e kukulu i ua hale nei, ua ike ia na ao polohiwa eleele panopano, e hoea ae ana ma ka ili o ke kai, a huna aku la i ka malamalama o ka la.

Ma ia hope iho, pa ikaika mai la ka makani mai ka moana mai, a ea pu mai la me na ale he nui wale, a ooloku ae la ka ililaumania ana o ke kai, a hoomaka mai la ka ino nui ma Hilo a puni, a haele mai la na paka ua o ka lani, a kahe mai la ka wai, a ikeia aku la na hoailona a ke kahuna i olelo mai ai mamua, a ua hoomauia keia ino ia wa a hiki wale i ka wa i paa pono loa ai ua hale nei, ia wa i hele aku ai ke kahuna a hai aku la ia Punahoa a me Waiolama, e hanau ana ka olua keiki he kaikamahine, a ina e hapai hou aku ana oe ma keia hope aku, alaila, he keiki kane ia au ke hanau mai. Mahope iho o ka paa ana o ka hale, ua haalele mai la ka malie ia Hilo ia manawa, a oia ka wa a Punahoa i olelo aku ai i kana kane a me na mea a pan loa, "Eia wale no ka i ke kakahiaka, o ka paa no ia o ka hale i keia wa." Pane mai la ke kahuna imua o ke alii, "Pela hoi paha ka hana ana o ka hale o ke alii, he mea ole wale no ia i ka lima o na kanaka."

Mahope iho o keia olelo ana a Punahoa, olelo aku la oia i na kanaka e hoomakaukau i na mea ai a pau i hoomoa ia, e like me ka olelo mua a ke kahuna i olelo ai, a pau keia mau mea a pau loa i ka hoomakaukauia, o ka ai iho la no ia o na kanaka a pau, a koe no ka nui o na mea ai, hoihoi kela mea keia mea i na mea ai i kona hale iho, na ka wahine a me na keiki. E like me ke ano mau o keia lahui mai ka wa kahiko mai a hiki wale i keia wa, he puaa ke ai i ko hai hale, e hoomanao ananei oia i kana mea i ai ai na ka ohana o ka hale, a pau ka ai ana o na kanaka, a hoomakaukau kela mea keia mea e hoi i ko lakou hale iho, haawi mai la na mea a pau loa i ko lakou hoomaikai aloha i na'lii, a huli hoi aku la lakou i ko lakou mau hale iho, me ka hookaumaha ole ia.

Ka hanau ana o Punahoa i ke kaikamahine, a kapaia kona inoa o Makahanaloa. Mahope iho o ka paa ana o ka hale, a he mau mahina elua i halaae, he mea haohao ia Punahoa kona ike ana iho i kona ano maoli ia wa, nolaila, ui aku la oia i kana kane, me ka ninau aku, "Waiolama e!" "Heaha ka'u?" wahi a kana alii kane, "Heaha la keia o'u e hoolalawe mai nei a puni kuu kino holookoa i keia manawa?" I ka lohe ana o Waiolama i keia olelo a kana alii wahine, nana pono aku la oia i ka opu o kana wahine, a haha pono aku la me kona mau lima, a liuliu iki iho, pane aku la oia, "Me he mea la, e hanau ana paha oe." "Pela paha," wahi a Punahoa, o keia manawa nae a laua e olelo pu nei, eia no i ke awakea, a ma ia manawa koke no, puka aku la o Punahoa iwaho, a hele aku la oia a hiki ma kahi o ka wai, me kona manao e hoomaemae mua ia ia iho, oiai oia e hoomaemae ana ia ia iho iloko o ka wai, ua haohao oia i ka hemo ana aku o keia mea mai loko aku ona, a lalau iho la oia a waiho aku la ma kahi wai ole, a i kona hoomaopopo ana iho, ike pono iho la oia, he inaina ua mea nei i hemo aku ai mai loko aku ona, nolaila, hoi aku la oia a hiki i ka hale, a hai aku la oia i keia mea i kana kane, a i kekahi la ae, hoomaka mai la o Punahoa e nahunahu. No keia mea, hele aku la o Waiolama e hai aku imua o na kahuna a pau, a i ko lakou lohe ana no keia mea, ua hoihoi koke ia aku o Punahoa iloko o ka hale hou i akoia ai, oia hoi kela hale maluna o Mokuola. Ua hoomaka mai la kona nahunahu ana mai ia la a po, ma ia po no hoi, ua hoike mai la na hoailona kupanaha a pau o ka lani. Aole no hoi i lohe ia keia nahunahu ana o ke aliiwahine e na kanaka a pau o Hilo mai o a o, o ka poe alii wale no kai lohe aku no keia mea a me ka poe pili alii a pau. Ia Punahoa i komo aku ai iloko o ua hale nei, aole i aeia na'lii a pau loa e noho pu aku ia wa, o na kahuna wale no ka poe i aeia e noho pu meia, a me ka poe kupono i ko ke aliiwahine manao, a o ka nui o na'lii a me ka lehulehu, ua hookaawale ia lakou a pau ma kahi e, e noho malie ana me ka walaau ole o kela mea keia mea. I ka pili o ke ahiahi o ua po nei, ua hoomaka mai la ka ikaika loa o ka nahanahu ana, a o ka wa iho la no ia i hoomaka mai ai o ka ua nui ana ma Hilo, i ka aneane ana aku e huli ka i-a, oia ka wa a ke kuakoko e kuupau ana ia Punahoa, a ninau mai la oia ia Waiolama i na kahuna, olelo iho la na kahuna, "Heaha ka manao o ka ninau ana i ke kane?" Pane mai la o Punahoa, "He makemake au e ike kino aku ia ia e noho pu mai me a'u iloko o keia puumake i keia po, no ka mea, oia hookahi wale no ka mea kau nui a ko'u mau maka i keia wa." A no keia mau olelo a Punahoa, ua kii kokeia aku la o Waiolama, oiai oia e noho ana ma kekahi aoao o ka hale. I loa no hoi ia Waiolama, a noho pono iho ma ke alo o kana wahine, ka mao ae la no ia o ke kuakoko, a ike mai la oia i kana alii kane e noho pu aku ana, o ka wa iho la no ia i iho makawalu mai ai kona mau waimaka, a pane aku la kana aliikane ia ia, "e hoomanawanui iki ka uwe ana." ( Aole i pau. )