Ke Au Okoa, Volume VI, Number 2, 28 April 1870 — KA MOOLELO HAWAII. NA S. M. KAMAKAU. [ARTICLE]

KA MOOLELO HAWAII.

NA S. M. KAMAKAU.

HELU 29. Aka, o ka poe i kakuai ia i akua, a i hoomanamana ia i akua, aia malaila ka'u i ike ai i na kapu liilii a kapu aihamu a hiki i ke-. ia manawa, oia na kapu hoolaa. {illegible} ana e lilo i moo. Pau 'ole no ho'i ka apa. O Kalamainuu, o Laniwahine, o Hauwahine, Kanekuaana-a. me Kihawahine, a o ke kini a me ka lehu o ke kinolau o ka moo, a o ke akua keia i hoomana mau ia, a i kakuai ia e lilo ma keia kino eepa, aole ma ke kanu ana ma kahi kokoke ma kapa o ka muliwai a kahawai, o punawai, a hoolei ia na iwi iloko o ka wai, aole no kekahi poe oia poe iwi i moo a kino maun a mano paha, ke kuleana ole lakon iloko o kc kino lau o ka moo, a me ka mano a me kekahi mau kino e ae. A mai kuhihewa wale kekahi poe, no ka make olulo ana i ka moana, a iloko o ka wai, aole, no e lilo ana i moo, a i mano, a iloko o kekahi ia e ae oloko o ke kai a me ka wai, aole no he kuleana iki o ka poe mea kuleana ole wahi a ka poe kahiko, a o ko lakou poe uhane he poe uhane hele wale iho no i ku a ke au, aka, o ka poe mea kuleana oiaio, o ka hoopae ola ia i ka aina, a i ole ia, ina ua loaa ka huina o kona mau makahiki, alaila, o ka lawe ia o ko lakou mai iwi kupapau me ka ike ole ia a oia kekahi mea i malama ia ai ke akua e ka poe kahiko, a hiki i ka wa kanikoo a haumakaiole, a i manao ke akua e lawe, aole e ike ia na iwi, aole no e loaa ana ke kupapau ma ka aina a ma ka moana, aka, i ka wa e kokoke ai ka poe oia kulana e hiki i na la hope o ke ola ana, alaila, e olelo mai no i na keiki i na kaikamahine i na moopuna a me na makamaka. ke kii mai nei ke akua e lawe ia'u, alaila, o na mea a pau me na makamaka a pau, ua kiai mau i ka po a me ke ao, a i ka hiamoe ana i ka po.me ke kiai makaala loa, me ka manao e paa ana, a o ka nawali"wali hiki ole i ke kolo i waho, a pauhia oloko i ka hiamoe, i ke ala ana oloko o ka hale ua lilo kela. i huli aku ka hana, aole e loaa i ke ao ana e huli wale aku i ke kino kupapau a aole e loaa iki, ua lawe ia e ke akua..

O kekahi poe, he kii okoa mai no ke akua e aumeume me ke kanaka, a ua ike pinepine ia no mahope iho o ke au ainoa, a i ke au palapala o ko Kamehameha III noho Moi ana, a ua ike ia no pela kekahi poe, aka,ao le no e loaa iki ko lakon mau kino kupapau, ua ike maka no ke "Kakau Moolelo Hawaii," a pela no paha kekahi poe e ola nei,ua ike maka no, he lehulehu ka poe ike maka aka, ua pau paha ia ano i keia wa, no ke ano haalele loa paha ia ano. Oia no kekahi mea i hoapaakiki ai kekahi poe kahiko me ka olelo iho, he mana no ko lakou mau akua a he hiki no ke olelo pu, a he hiki no ke malama.i ke ola o ko lakou mau kahu, a kanikoo, a haumakaiole, a palalauhala, a kau i ka puaneane. O ke kumn i malama ai kekahi poe i ka mano, no ke kino iho, a no ke ola o ke kino, a no ka pomaikai o ke kino, a no ka ia. O ke akua mano, he kumu alakai mai i na ia ku, i ke kule ku, i ke kala ku,i

ke kawakawa ku, i kawelea ku, ka oio, i ke aweaweo, i ke ahi, i ka uhu, i ka opule, i ke auau ku, a me kekahi mau ia kū he lehulehu, a me ka lawaia maoli ana a ke kanaka, ma na lawaia koa, a lawaia upena luu, a awahanui, a lau apo, a laulele, a me aumaiewa, a mc kekahi mau lawaia e ae, ma ka hoolale ana mai ma ka moe ma ka po me ka olelo mai, he malihini ko ke kai, a pela no i malama ai ka poe kahiko. Pela no hoi ka poe i malama i na akua moo, no ke ola o ke kino iho, a no ka ia no kekahi, a ua paulele kekahi poe ma ke akua moo, ma Oahu ua hilinai ma ka moo kekahi poe, aia ma na aina loko ia elike me ko Oahu, a he mau loko.

Ukoa me Kaelepulu, me Kawainui, a me Maunalua, a me na loko e ae a puni o Oahu, o ka moo no ko lakou kiai.

Aole o ka mookaula, aole o kaala, aole no o kekahi mau mea liilii a kapaka e ike ia nei e koho ana, a e koho wale aku ai oia ka moo i hoomana ia e ka poe kahiko, aole no ia, he haili i na mea liilii i ike maka ia, aole no ia o ke kino, he kino ano weliweli launa ole loa, ua ike pinepine ia ke kino i ka wa kahiko. O Maunalua kahi e ike mai ia ai ke ano o ke kino weliweli, o Kawainui, o Ihukoko ma Ukoa, a ma na wahi e ae, aole nae e ike wale, aia no ka ike pono, aia a hoa ia ke ahi ma na koa i kupono i ko lakou mau hale, a e pau no ka hoomaloka i ka ike pono ana, a me ka hoohainu ana i ka awa, me he kaele a waa la ka loli iho iloko o ka wai e like me na nika negero ke kuhe moe wai ka poniponi o ka eleele, he alua akolu anana a hiki i ka alima anana ka loa. Ua ike ia no o Mokuhinia ma Kapunakea ma Lahaina, a ma Paukukalo me Kanaha ma Wailuku a ua hoike no ma Kalepolepo i ka wa i make ai o Kamehameha Kapuaiwa, he hoike ia imua o na haneri a o na tausani kanaka, a ina makahiki kokoke i ka A.D. 1838 ma Mokuhinia, a mai kahuli o Kekauluohi maluna o ka waa e holo ana i ka pule mai Mokuola e holo ana i Wainee ma ka loko o Mo-

kuhinia, a he nui no ka poe i ike maka i ke kino hooweliweli o ka moo, a ua ike ia mai Hawaii a Kauai, a o ko lakou wahi e waiho ai kela mau kino kupanaha, aole i ike ia ko lakou punana, a me kahi e waiho ai ia mau

kino eepa. O kela kino weliweli wale no anei ko ka moo? Eia he haili wale no ma-luna luna oia ano kino, he mau kino anela no ko lakou, a ua ike pinepine ia a ua halawai kino kanaka pinepine o Laniwahine o Ukoa me kanaka, a ua ike pinepine ia no i ke au palapala iho nei, a o ka hoike pinepine ana i keia au palapala a naauao hoi, he mau hope weliweli no ka hope e loaa mai ana mahope olaila, oia ke ano mau o na mea kupanaha ke hoike ia mai na mea huna.

O Kanekuaana ke kiai o Ewa, a ua hilinai ko Ewa poe kamaaina mai Halawa a Honouliuli, aole nae o ko Ewa a pau loa, aia no o kana poe pulapula, a o ka pomaikai e loaa i kana poe pulapula, ua lilo no ia i pomaikai no na mea a pao loa. Ua hilinai ko na Ewa i ko lakou kiai nana e haawi mai i ko lakou pomaikai, i ka wa e pilikia ai ka ia ma Ewa a na pilikia na keiki i ka ia ole, a laila, o ka hoala no ia o na pulapula a Kanekuaana mai Halawa a Honouliuli i na waihau e pili ana ia Kanekuaana, a o ka hoa no ia o ke ahi e hoala ana i ka pomaikai o ka lehulehu. Heaha ka pomaikai e loaa mai? Eia o ka uku e loaa mai o ka ia. Heaha ka ia? O ka pipi, o ka pipi no mai Namakaohalawa a hiki i na pali o Honouliuli, mai na kuapa o uka o Ewa a hiki i Kapakule, o ka pipi no ia mai ka hononu a ka papa nahawele o kula, mai ke kali awa o Puuloa a ka pohaku o kau loko, a o ka ulu ia iho la ia e ka pipi oluna o ka nahawele, a oka loaa no ia o ka ia, aole e hala na malama eono e ku ai ka lala hau, ua piha ka aina o Ewa i ka pipi, a me ka momona pu o kona io, aia maloko o kona io, he daimana i kapaia he momi nani elike me ka onohi o ka ia, he anohinohi keokeo hulali kekahi momi, he muhee keokeo ia momi, he anohinohi ulaula e like me na waihooluu o ke anuenue ula me ka lena a me na waihooluu polohiwa, he muhee makoko ia momi, he waiwai kumukuai nui ia i ka wa kahiko, a he opala no hoi ia ma Ewa i ka wa kahiko, he liilii kekahi, a he mahuahua kekahi. Heaha kekahi ia? O ka opae huna, o ka opae kakala, o ka opae no ia mailoko o ke kai a loko o na loko kuapa, a kau loko puuone. O ka nehu pala, o ka nehu maoli, o ka nehu no ia mai ka nuku o Puuloa a hiki i uka o na Ewa, a me ka piha o na nuku awalau a pau, a nolaila i kapa aku ai ke keiki kamaaina o ua aina la. "He kai puhi nehu, puhi lala ke kai o Ewa e, e noho i kka lai, o Ewa nui a Laakona." Pela ka ia kaulana o Ewa, he mahamoe, a he okupe a me na ia a pau o ua Ewa la i pau iho nei i ka nalowale, ka aina kaulana o na kupuna. I ka wa e ike ai na pulapula a Kanekuaana i keia mau ia a pau loa a ko lakou kiai e ike mai ai lakou, a laila, hoomanao ae la na pulapula, ua hoi mai nei ua luahine nei mai kukulu mai o Kahiki, a ua alo-

ha paha i na pnlapula, o keia poe kekahi i hai mai i na aina o kukulu o Kahiki a mena aina'i ike ole ia. O Laniwahine ke kiai no Ukoa ma Waialna, a o Ukoa kona halehalao e noho ai, aole e hoohewahewa na keiki ka--maaina i kana mau hana, he wahine kamaai". na oia uo Ukoa, aole nae he nui kana mau hana hoomaikai, na pili no kana mau hana hoopomaikai ma kela loko ia o Ukoa, a o ka•na mau pnlapnla i koe, na nukn loa, a na pau paha, aka, he loko ia kupanalia no 'nae a Ukoa, aia roa ia loko na ia kupanaha, kn-mu kekahi aoao, a he anae kekahi aōao; •' he weke pueokekahi aoao he anae kekahi a&* ; ao,he moa lawakea, ajie ana nui o k!fc.T[av < onionio o ka iīi maloko, a o ke ano knpatftt6£ 0 na ia pela, a ua maopopo i na pulBpo?āri pan, aia na Laniwahine kela mau ia, a he man ia kupono ole io no i ka ai ana, aka; o. | ka anae o Uknoa, oa piha i ka momona, aole nae e pih& man i ka momona, aole no he ia ke hiki i kekahi manawa_a. e lilo no he mea wiwi a poo laan ka ia, a i kekahi manawa e nalowale loi no ka ĪB, aole e ike' ia, a he mea maa loa ma na loko a pao, aia no a hana ia, aia no a hoomanao ia ka poe kial kamaaina o Tia loko, als?la, e piha no ha lo* ko ika ia, a e piha no i ka momōna ka ia. Pela n'o o Hauwnhine i kona man loko o Kawainui me Kaelepnln, a pela hoi o Lianknp.n 1 kona loko o Mannalna, he poe kiai keia me ka malama i ka pomnikai o ka ia, a rae ke ola pu kokahi o ke kinn, a me ka pilikia nlia wale. malnna. o ke kino a me ke ola o ka ohana * me nn hoaaioha.

Eia leekahī knnaw'ai paa ma na aīi>a iliaawi ia mai nn ohna.ain ma ke kai a ma na 1oVo paha, a īke Tia haVn na konohiki mpa aina, na hoopomnikai ia mai ka a'nn e ka hpopomaileai ona ohna aīa o leaī. alaīla. lāwe ae la na h»Vn ī ka hooHekīe me ka nana ole īka poe ilihnne me ka poe maknaole, a ike i ka ipnwai kahnkai ake keikī a ke kai. kamahine, alaila kapn ka manno hookiekīe' iloko o na Innn a me na hakn, a hopn akn Ta 1 ka īpn kahakai, a wawahī iho me ke aloh» j ole ike aeikī makna ole, a pela ka īpnwai a ! ka wahine me ka olelo ao ole ako, a ī oIeTo ia,.aole.lie..waa.ka ipnwai e pan a? fro wai. Aīake kīaflce j3aia.niai me ke aloha f; ka poe ilīhnne a me na keikī jnakna ole, ~a o-' ka lawe ae la no i», o na kiai nei ī na ia a pan ana i haawī mai la na ka poe kiekie a me ka poe haahaa, a nana no i haawi mai na ka poe waiwai a me ka poe ilihnne, a i ka ike ana o na kīnī la na'hoopilikia īa ka pono o ka lehnlehn, o ka lawe ae la no ia o na kiai la i na pooiaikai o ka ia a pan, anle e koe kekahi, i koe ka pohakn i ka paakiki, a i koe ka lepo i ka pnehn, aole e na ka lili i ke kalokalo, aīa no kn na o ka hnhn a milii me ka nkn, a pela wale no ka pomaikai e hoi .hon aī malnna o ka aīna, a pela ka poe kahiko e malama pono ai, a na ike pinepine ia ma Ewa īka wa kahiko ma ia aina, a' pela no ma Oahn a pnni. 0 Walinon o Walimanoa.noa, o Kalamainnn, a me Kihawabine. be poe knamoo, a he poe moo alii ai anpnni keia, a o ke anpnni ka lakon waiwai nni o ks malama ī ke anpnni, ā na hoolilo ia lakon i poe kia hoomanpo maloko o oa heian, a oa komo lakon ma ka lalani akna wahine. 0 ke alii e panlele i kein man moo i kiai no ke anpnni e knpaa kona anpnni me ka naneoe ole.

Jtfo ha koolUo ana iloko o na awnakua moo. 0 Walinuu o Walinoanoa a me Kalamainuu, he poe anmakua kinolan wale no keia, a ua hoolilo ia nae, a ua kakuai ia kekahi, alii wahine o ka moknpnni o Maui o Kihawahine ka inoa, a na kakuai ia iloko o Kalamainnn, a na lilo i akna kino moo. A o Kihawahine ka moo kanlana, a o ke knmn i kaulana nni ai, no ke alii paha kekahi, a he kopnna maoli no na'lii ma ke kino, ma ka hanan kino kanaka maoli ana, oka, ma ke kakuai maoli ana a lilo i kino eepa, he -moo, a ua hoomana na'lii o Mani me Hawaii me 1te kapn, a me ke knkulu o na puloulou, a me na kapu no Kiaawahine, a he make ke kanaka i na kapu o Kihawahine. Ma Maui kahi i kaknai ia ai o Kihawahine i akna moo a i ka wa i Iilo ai o Oahu a me Maui ia Kamehameha, a na lawe pio ia o Kekniapoiwa a me kana kaikamahine me Keopnolani, a o Kihawahine ko lana akua, a he kupuna wahine no .na moo nei no laua, a o ka poe kahu akua o ua akua nei o Kihawahine he poe alii 'no, o Ulnmeheihei Hoapili ma no ka poe kahu akua nei o Kihawnhine, a i ka hui ana o ke aupnni Hawaii hoalalo o Kamehameha I, a na hoolilo aku o Kamehameha, he akua kapu o'Kihawahine, he moo ke kanaka i ke kapti,- iha he waa e lana mai ana he moe kanaka i ka wnha o ka waa i ke kapu o noi akna. Ua.ike pinepine ia o Kihawahine ma Mokuhinia, a ma Kapunakea, ma Pankalo a ma Kanaha, a na hnipu aku o Kamehameha ,a K'howahine, oia kekahi akua nana e hoohui i na aupuni a pan mai Hawaii a Kanai, a penei . " E :ii akn oe ia Oahu, ia kn a ka hale o ko akua i ka lai o Waikiki, he halo puaniu no Kala—Kalamainuu no ko akua no Kihawuhine.

JVb ka hoolilo anai kino moo. 0 ka hoolilo aoa i kino moo ; o Kalamainau ka aumakua, a ke kumnpaa hoi, a pela -o Walinuu me Walimamanoanoa, a pela ka -poe ipili ia Kanekuaana, a ia Lonowahine, ■ a me na moo auinakna e ae he lehulehu loa, aua olelo ia, he poe kiai lakon i paa ai ka aina. A i makemake lakou e hoolilo i mau .kino, a e like me ko lakou makemake a mo ki lakou aloha i ka lakou man keiki e lilo i ;moo, a pela na kane i ka lakou inau wahine, : «'peia na wahine i ka lakou mau kane, a-pela Nw' manao nui ana e hoolilo iloko o kekahi m n kino kupanaha, a 'ikaika ka uhane ma . kiao wailua, alaila e hoi hou maluna o ke-

makamaka, a olelo mai la na ola hou oia ma kekahi ano kino ano e, a ua oiaio j|d e'like me'ko lakou makemake, a e ola hou «rmai ana no. A wahi aRa palapala Hemotlo. .. " O kela nhane o keia uhane, e hooiaio ;u ana, na hiki mai nei .o lesu Eristo ma ke kino, no ke akua ia. O kela uh&ne o keia iihane e hoolaio ole ana, aole i hiki mai o lesu KristD ma ke kino aole no ke akna kela." Ua ike ia mamua o ka hiki ana o ka Mesia, a ua ike ia nomahope mai, a pela ka hoike a ka Baibala, a ua knlike kekahi man mea, a ua kulike ole kekahi mau mea, a na kuiike ole kekahi me ka ko Hawaii nei paha. Ike kakuai ana o na'hi, he mokuhale ka mua, a makauka'u ka mokuhale me' ka pa laau a puni.ka hale, alaila, hooulu i ke kapa olena, a i i.a pau olena, a i ka pau halakea, a i iia kapa a p&o i hooluu ia i ka olena a me ka mahuna, ua kapa ia keia ha(e he hale puaniu, aia maloko o keia hale e kaku&i, ai me ka awa, a i ka wa e hoa ai ke ahi, kalua ka puaa i na waihau a me na koa haie o uiP'poe eepa kioo lan nei, pu i kekopapau a|i na iwi paha' o ke kupapau, a o kahi kup4no paha i ke kakuai ia o ke kupapau, ua wphi ia i ke kapa olena, me ka ilio makne', ailio ii paha, a i ole ia, oka ilio moo hulu p£elua nlaia, he mau ilio hoomoe 'pu ia iloko .oAa wai. (JloUipau)