Ke Au Okoa, Volume VI, Number 3, 5 May 1870 — HE KAAO NO PUAOKAOHELE, Ka Kamalei hiwahiwa o Kauakanilehua o Hilo, ke kaikamahine a Leleiwi me Makahanaloa, ka hanai a Punahoa, i unuhi ia mai loko mai o na Kaao kahiko o Hawaii nei. [ARTICLE]

HE KAAO NO PUAOKAOHELE, Ka Kamalei hiwahiwa o Kauakanilehua o Hilo, ke kaikamahine a Leleiwi me Makahanaloa, ka hanai a Punahoa, i unuhi ia mai loko mai o na Kaao kahiko o Hawaii nei.

HEL.O 3. Ia manawa no i ai ae ai Waiolama i ka kahuna no ka pono a me ka pono ole o kana wahioe, ia' wa ' no hoi i' pa'ne ~mai ai na kahuna, aole he manawa i koe, alaila, o ka Hanaii np ia oia nei, i na e hoomakā mai ana kahekili e haule me ka ikaika i keia wa, alaila, o ka hemo kokē no ia o ke keiki, oiai, aole he mea keakea epono ole ai ka hanan ana oia nei, iloko no.o ka olelo ana o na kahuna o' maila kauiia me ka ikaika, •' me he kukui mahu la ke' ano' ia wa,'' ia manawa i pule like aku ai na kohuna, aole no noi o ke kūi koke iho la no ia o na hekili e 7 iloko o ka manawa hookahi, oia no ka wa o Punahoa i hanau aku ai i ke kaikamahiee, a lilo ae la ua kaikamahine nei ma ka lima-o na kahuna, i ke oki ana o ka'Piko, ua haule hou iho ka haule ana o ka hekili, a nui ka wai o na Kahawai, a he mes haohao keia i na makaainana a pau o Hilo.

A heponanoi hoi keia no Hilo i moko ai o ' oa kaikamahioe «ei, na kani kapaha a na *'e like me ke ano mau ō keia lahui i ka wa kahiko, a mahope iho oka hanaa ana o Panahoa, ua kahea ia aku ka lehnleho a me na 'lii e komo mai iloko o ka hale e ike i ke alii wahine, a he manawa loihi no hoi ma ia hope iho, mahope iho oka pan aoa o ka hana, a na kahuna a me ka hoomaemae ana.i ke keiki, a na hoonhi ia iho la hoi ke kap» keiki, aia boi, na lawe ia mai la ua kaikamhhine nei. imua 0 ke aiii wahine Panahoa e hanai i ka u, a a' ma ia wa i ike pooo aT* ka lehuleW a pau Ike ano ame na hiohiona o ua wahi malihmi hou nei, ana ku ika maikai kona mau helehelena a pau loa ke nana" iho, a ua kui aku ke kxuiana ma Hilo a pau no ka hanau ana oke alii wahine ike keiki. Ana hele mai lakou a pao me' na makana e hooknpu akn ai imoa o'k&aHi, oia hoi 'he palala keano, ai ko lakou hiki ana mai imua o ke alii, wahme Panahoa, ua haawi aku lakoa i na waiwai he nui loa, a aa ia aku' ma ia b»le paapaa, o kekahi poe hoi, ua hele mai lakou me ke kahea ana akn i ka inoa o na kaikamahine nei, e'hana' imua oke alii wahin» me ke knhi ana o na lima i o ia nei, ( olā' no kekaU! hana nui a keia lahui ika wa kahiko a hiki raai i keia wa hoa, aole no i pau loa ia mao' ano i keia manawa, ke hookolo mai oei no ka hana a ko kakou onn kupuna ma ko kakoo mau meheu ). A lie maula ka hele ana mai o na makaaioane imna o ko lakou alii wahine, a no keia hiana no hoi a na makaainana na, hoonaoea li' ka poawai o ke aln wahrtte me ka olioli «ni. - Ka olek o Puueo imua o Pimahoa a tne Wāwlima ams . ha \IUq ana oie ' kāUēa•mahm ia ia, a me he leapa ana i ia inoa. Hookahi anāhaln inahdrpe iho o ka hanan asa o Punahoa i ke kaikamahine, i kekahi la, iiele akn la o Puuet) a hiki hnna o Ponaīe» a me kana kane, ai kona *lii ike ana mai ia Paaeio, haawi mna ia mai la ke aloha, e like me ka mea. inan, a'he mea olioli nui 00 hoi keia i na lii i ka hiki ana mai o kekahi kahana nana i hai mua mai na ano a pau o kona hapni aoa, a me kona hanaa ana, m.aa ko kana mea i wanana ai mamua, a na.ikemakanamea tLpan loa i kana bana, m mahof)eibooiōmanßwa. . Niuau liaai la ke: alii wahine PQoahoa ia ia/le mAa haohao no ? a i keia wa, i ka ike an'ai kou mau helehelena olioli, me he mea īa ūā īoaa ia oē kēkahi pomaikai ma be alaoui au i hele mai nei, a ho keia olelo .a .ke; alu wahine, 4>bm> koke aku la o Paueofae, ha oiaīo ho'ii olelo au eke alii ia'hl' keia <srm t aka, ltde he pomaikai L Joaa ia'u ma'J ' kahi a'ii'i hele m*r'nei, a liiki -wale i ou nei 'e ke alii, mka, ua heie. mai nei au mamuli o a kk'u wahine ia'ue hele mai au imua o oiaa i kei& Wa, nolaila, e lohe olua Ika manao o ka'u Whine/a pehii no ia. Ua hoomau.ia. ka ka'a wahine i ke keiki i kooa lohe ana ia'u ua hanau oe, a Hiki wale i ka Im i bele mai ai nm mea a pmo »/il(«. , kooa boi moa m i bikii ko tha< am hal»;-k i keia kakahiaka noi nei no la, olelomaimnaia'a he jxtakemake k'a ? oia oa nā*aft i h'«iai ke- kaikamahine a ke alii, noimnnM o koa mmi nei kela ia'u, e hele mmi e hai mka ia olum i. konm , makemake, a : oim l» ilob* olu«« oa 'lii, im maoawm no i ' pmiie miai ai o Paoahoa ia Puueo, ua'ae mku ao ikm olelo m kin wahine no ke kaileamahine oei, ioialhoi.aliola lioi ka mea nani i makemmke mmi hmnm e haoai, no ka mem aolehe mlii hlha i 'ooi mai mimua, aole ho hoi he n»kaalotna,abokmbi hoi km mem naoa i ' noi maila, om lAo.ia olua ke keiki i keia la orhm ho ka hmaai mhe la ike aknkomm"nt;īke keiki/ "

I ka lohe poao aoa o Puueo i keia olelo haawi a ke alii' wahine, lelele kona oili me ka hauoli nui loa, aka. paae hou aku oia i ke alii wahine, malie paha o oe kai ae maj e lile ia maua ka hanai, ao ka manao paha 0 kan kane o Waiolama, aole paba ona manao e lilo ke keiki i« nnua, pane koke mai la no ke alii wahine, aole ana olelo mai, oini, o ka'u mea e haawi ai, ua like no ia me kona manao, aole oia e keakea mai, a pela hoi au i kana mea e haawi ai a oka paa no ia, a ma ia wa no i ninau aku ai o Puueo i ka inoa o ua kaikamahine nei i na alii nana ke keiki i haawi mai ia ia. Olelo mai la o Punahoa, aole maua i kapa i ka inoa o ke keiki, aka, i keia wa paba e kapa ia, ae mai la o Puueo, " a wahi hoi a Poōeo," owai ka olua inoa e manao ai e kahea ? oia boi ka maoa e noonoo ae la i keia wa, pane hou aku no ke kahuna i ke alii wahine, e kapa olua inoa kaulana loa, i ole ai e nalowale i na hanauoa a pau, a i poka loa hoi Ike ao me ka poino ole, a no keia ole a Puueo pane mai la o Punahoa ia ia, aole ae la hoi ia maua ka inoa, e aho no uau e kapa iho i keia wa, ae koke aku la o Puueo i keia oielo a ke alii wahine a kapa iho la oia i kona inoa o Makahanaloa, (a ua paa keia inoa mai ka wa mai nona keia kaso a hiki i keia wa ). [ Mamuli o ke kapa ana a Puueo i keia inoa, a mahopeiho oia wa, hoomakaukau ae la o Puueo ia ia iio, a me ke kaikamahine e hoihoi i kona hale, a lalau aku la konā mau lima a hii ae la i ua kaikamahiae nei ma kona mau lima, me ke kapa nui i hiki ia ma kona a-i, a ma ia manawa i honi iho ai

ke alii wahine i kana hiapo a me kana kane me ka haule iho o na kulu waimaka aloha keīki, a pau ka ike aloha pn ana, pnka aku la o Puneo a ku mawaho o ka paepae o ka puka, nana se la oia ma o a onaanei a puni, a leha ae la kona mau maka iluna o k» iani, aole hoi he wahi kau ao-iki, nolaih, pule aku la oia i na akua me ke noi pu aku hoi e hooko mai i kana mea e noi ako ai. A. pau kana pole ana, hoomaka koke maila no ia o na ao omamalo ua e haule mai, a haule kilikili hnne mai la ka ua, " me he lopi silika la ka makalii ke awe malie iho iloko 0 ka lewB," a ma ia manaWa no hoi i haawi aku ai keia i ke aloha i na alii, a pela mai no hoi na alii, ao ka pau no ia. Ia ia nei 1 hoomaka ai e boi me ke keiki e hii ana ma kona mau Hma, pio pono iho la ke aouenue malunā ona a hiki wale i ka hale, aka, mamua"ae nae paha oko PuneO hoomaka ana e hoi aku ime ke keiki, na loaa mna i kana wahine ka ike, ua hooko ia mai kona makemake, e like me kana mea i hoouha akn ai i kana kane. 'Ia Puueo i hiki aku aii i kona hale, aia hoi, kaha wahine o Wailuku ka iuoa e noho mai ana ma ka puka me na maka hoihoi, a pane aku la kana kane, eia ke keiki alii la, ua lilo mai nei ia kana ka hanai, ahe la ike no na alii na mea naoa ke keiki, ia manawa no i lalau mai ai na lima o ua wahine nei a hii aela, a wehe ae la oia i ke kapa keiki, a nana pono iho la oia i na helehelena o ua kaikamahine hei, a pane ae la oia i kana huaolelo -moa i kana kane, niai hanai ali' ole kaua a hiki iko kaua makē ana, a me he aha la la ko'u manao ana e kii oe e noi i na aliina kaua e hanai ke keiki, "nolaila, ua poinaikai kaua. A e ola ana no kaua i ka kaua hanai ke nni ae oia mahope.' aku, mahope iho o keia mao olelo a Wailuku me kaaa kane; •oli&lo aku o Wailoku i kaoa kahe, e kii oe ika laau e pai ae i kumu wāiu, ae mai la- no hoi kana kane, aole he mana* wa.o ka hele ana aku o Puueo r hoi mat ana me ua laau nei oka hana koke iho Ia no ia ia manawa a pau, a hamo aku la ma na waiu o ua wahine nei, a ai hoi kekihi maloko, aole no i liuliu, ua kau koke ka waiu ia mai»w.a me ka maikai loa r a hanai iho lanohoiika waha o u« kaikamahine nei(Oia kekahi hana akmmai loa a ko kakou poe kahuoa kahiko loa, a pela no hoi ko'u ike ana i kekahr mau wahine ma ko'q aina hanau ma Maui iloko o ko'u mau la kamalii. Nolaila, aole paha i loaa ina Hafcle keia ano la,a Hawair,nei, no ka mea, ina e make ka lirakuahine, a no ke ! 4au ole paha o ka waiu, a lilo aku paha na haie hanaino ke mo o kk waiu, alaila, o ka waiu o ua holo holona Bipi a Elao paha ke hanai ia n& keiki, ake r ola nēi is mau keiki i keia wa aoa make kekahi, aka, aole pela'ka haha a kefa I'mhui iloko o ka manawa i' .hiki ailtt:':mai ai naiioloholonm maekeia Pa& AiUra, u« v irai_no lakou i na laau kupooo no ka hoAa'u aoa i waid me ka hanauokike keikla kao ole paha okm waio). NolaOa, ūa paa ko'u hoalkakm ana no keia mea mahope ihoo keia hana ana a Wailuko mē .kanm kane, ua haoai malie laaa nei, i na kaikamahine nei, me ka hemahema ole i na pono a pau o ke keikii a he kaikamaliine nuiole'maiokauwe aha ke uwe maika ? he waiu no, hookaihi no haoai ana o ke ao a me'km po, a oia kekahi mea hiln loa i ka 'hanai mna i keia kaikamahine, mai kooa wa j unku a heīe oolaila, ua nui 'ka oli-1 oli a me ka makemake hanai alii o Poueo a me kaom wahine oo keia kaikamahine, a ua lilo ka ua kilihuna a me ka pio ana o ke iooeoue i ka.po m me ke ao, i mem kahiko oTan no ko laua hate, " abe hoailona no' hoi ia e pili ana i na alii," a i na e hele pu o Puoeo a me Wajlaku me ua hanai nei a laua, ma ka laua wahi e bele ai, nlaila, e ike ,mao ia jio muanei keia mau hoailona i 01010 im. (AoUipau.)