Ke Au Okoa, Volume VI, Number 3, 5 May 1870 — KA MOOLELO HAWAII. NA S. M. KAMAKAU. [ARTICLE]

KA MOOLELO HAWAII.

NA S. M. KAMAKAU.

HELU 80." .'' I tca wa.e pan ai ka nmn paaa, me fca nmn ilio maoli, a o ka awā no ka mea nui he awa loohainn no na p'oe kinolan eepa.nei, ke ma'eTtrair«a' Se moiooē inai la na kino hooweliweli o na ' poe nei ilolo o ka wai, mai ka poe nni a ka poe liilii, aia ka awa ke liōohainn ia la, aia ko ilio ke lanai ia la, aia na meai a pan ke hanai ia Ia, ke'pule nei ke kahn inoo, a ke lawe akn nei i kama ope nkana, a haawi akn nei make^alo 0 ka aumākna i mahao ia e kaknai, a o ka lilo aka la no ia, aōle paha e.hala nā ta elaa aekolapnha/alaila.o ka hoi mai-la no ia ilnna o kekahi makamaka e noho ai, a e kee}ri paa' ai paha, al'aila, olelo. mai la no ia, e ina maa ookoa, a e kahea ae i ko'a inoa, » i ai ookon i ka ai e hoohiki ae i ko'n inoa, -a o b& onkoa inn ana. a me ko onkoniii ana 4> ko kakon ai pn ana nō ia, a oia ko'a mea e ikaika ai, a i makemake oukoa e ikemaka ia'u, alaila, e ikemaka no oakon, a pela no e -ikemaka ai na makamaka me ka hoopan i ko lakon boomaloka, a o-ka ikei kinohi, oia ka -wa e knili, a ka haka e noho 'ai ka ahane o -ka mea make, na inn man i'ka awa i ke kakahiaka me ke ahiahi oia ka mea e ikaika ai ka ahane o ka mea make, a pela e ikaika lannaole aī na poe kinolan eepa nei, a o ka ikaika man o na ohane o ka poe' make, oia •ke komo e uka mai i ka poe ola, nta ka pomaikai o ka noho an«, a me ka wehe ana i kekahi maa pilikia a me na nlia wale, a o ka hooaka ana i ka ia a me na loaa, a o kc ao -ana mai i kekahi maa laaa Iapaan no ka oha--m iho, a o ke ao ana ma ke ano ike'kilokilo a kaula, a. ike akako, a hoala nhane o ka poe knpna, a knpona a man hoahanan. /"■ O ke kakaai ana o na makaainana, e Jilo 1 kinolan moOi aole e kaknlu ia na hale puana hale paanin,:i wahi e hoolulu ai > ka.ma ia, i ka nin, i ka.awa, i na kapa olena, i nakapa puanin, .? me na kapa haīakea, a pau halakea a me na aja a pau. a malaila e hapai maa aij k» ai, me ke kainaha man o ka poe kaho akaa .i, ikaika ka nhane o ka mea make, a he ikaika io no, i ka wa e hoi mai ai, aole o kana mai ka "ikaika o ka nhane o kekahi poe, me he makani ikaika la,erianene ana kahale, a e naka ana ka honua, a e Iilo liilii ana na pohaku nni me ka ike'ole ia aku o ka lima' kanaka, a pela iho la ka hoi ana mai o ka nhane ilona o kekahi poe, « o ka hoi ana mai o kekahi poe nhane e noho iluna o ko lakon msa haka, na like mc ka huila o ke.ahi panda mai ka waha aku o ka pnkuniahi, a rae he anapa ana la na ka nila, a oia. ka manawa e hoi ,®ni ai kekahi, a he nni wale ke ano o na nhane ke hui mai ilana o na kahn akaa, a : pela paha o Kamehameha I, i manaoio ai i ka nui o na kahu akna, a mo ka nui o kona mau kini^kua,he nai loa. ke kakaai ana o na makaainana, he mau hale puaniu no kekahi poe e kakuai ai, be ii ulaia no me ke kuina kapa olena no, a me ka awa, a kakuai aku la iloko o ke kinolau o ka moo, ke pono no hoi ka hana ana, a o

kekahi poe no hoi, ua hookoe ia mai, a na ope weln e hoolana ia mai ke iilo ole i mau kino moo. oka lilo ana i moo ma ke kino o ka anmakua, ina o Kalainainun ka aumakua kinolau i kakoai. ia aku ai, alaila, e lilo no kekahi kino i mano ma o Kamahoalii la, a e lilo aua no i kino Pele ma o Ailaau la, a e lilo ana no hoi i hekili, a i uila, a komo iloko o kekahi mau ouli o ka lani, a e lawe no o Kakauakahi ma kooa ano mana akua a lele i ka lewa he pueo, amailoko mai o keia maa.kino lehnlehu i komo ia e kekahi kino kanaka, alaiia, mailoko mai oia mau kino lehulehu, aia maiaila i puka mai ai na olelo wale ia he man akua, ia maa mea ai, aole o ka oiaio pela, he okoa ke akua nona ia mau kapu, penei : 0 Kaneulupo ke akua a kekahi kanaka i hoomana ai, a i ole ia na--na kupuna, a i' ole ia, ua pili koko i na kupuna, alaila, ua pili wele mai oo i no mamo, me ka hoomana ole, a me ka hoomanao ole oka lakou poe mamo me ka manao ole ia poe aumakua ana kupuna, aka, ua ai ku, ua ai hele i ua mau mea iiei i hoolaa ia, o | ka mea i hoolaa no Kaneulnpo, oia ka moa, ke kakala hooulo, ka momoa waa,- na ia ka* pu o ke kai, ua kapu loa keia poe ke ae ae i : ka uahi o ta moa, a me ka uahi o keia mau ia, a o ka poe i loaa i ka mai hoopai maluna 0 ka la.kou poe mamo, aole e ola ikapoe kauka lapaau, aole e ola i ka poeakamai i ka lapaau ke kii ole ia mai ia ano mai kamaaina, he mai paakiki loa ke ano mai kamaaina 1 hnipu me ke ano mai mafihini a huipa me ka fiva Pela no ko Kaneikokala, he obda ke 'kino o ke akua be mano, aka.uahoolaa ia ke kokala i mēe kapu no Kaneikokala, a ua pili ka hoomana kahiko ana ia Kaneikokala a na knpnna, aka, he lohe pepeiao paha ko ka poe mamo me ka hoomauu ole, aka, o ka moku&lna okoa o Kahikinui mai kela palena 8 keia palena, ua hoomanao okoa kela aina, ahe malihini paha ka mea koe, ina e ike mai i ke kokala, a i ka nabi o ke kokala, ua pau i ka naholo me ka ai ole i ka ai.i ka ja i kuhinn ia i ke kokala, a i ai i ka ai, a i ae i ka nahi. a me na mea i kuhino ia i k'e kokala e pau ana no i ka make, a ua loa ma ka lohe lakou, a ma ka ka make ' ana 0. kekahi poe o lakon,- o oin. ke kouiu i hiki mai ai ka makaa ia lakou a liiki i keia manawa. Aka, he mano kanlana o Kaneikokala no kana mao hana maikai. Ina e make kekahi waa i ka moana, a ua naha liilii ka waa, alaila e kaheakekah; ia Kaneikokala, alaila. e hiki mai ana o Kaneikokala e hoopakele ia lakou, a e lawe ola a hoopae ola i ka aina, ina he'nmi a he n'wakalua poe . pio i ka moana. a e pau loa ho lakou i ke ola, a e hoopae ola ia i ka aina, ina no Ha•waii, e hoihoi ia no i Hawaii, a ina 'no Maoi e hoihoi ia no i Maui, a. he nui wale kana poe i hoopakele ai, aole naee hiki i kekahi kanaka i pili ole ke kahea wafe aku no me ke keleana ole, aia no o ka mea kaleana, a he poe mamo, a he pulapula paha, alaila' biki ke ia mau ' "

I keia man makahiki kōkokfe, aia kekahi kanaka ke ola nei ma'Kipahnlo. I ka hele an«o keia kanaka, e waiho ana'kekahi pneo make i ke nlanni, a o na eheu me-ka iwi wa le no me ka paapn noi ka hnlo, a ike kela ia, olelo iho la, oa' kanaka nei. " Mana no hoi oe e ka pneo, heaha la hoi ko mea i make ai, e hoopohopoho iho-ana i ka olemn, me ka olelo iho, ko poo—a." 0 ka hemo ho ia o ka nha iwaho. oi hana wale ia e kahnna 0 hoihoi iloko ka nha a aole a hoi iki iloko, -iwaho ka üb& kahi i kaalai ai i ka ia' me he pankn aweawe hee la e kanlai ana i ka la, a e nwe ana i ka po-'i ke ao i ka make, a kn ke ino iwahe me-.ka mnmaln o ka nalo, a he.le pai. kekahi kahona,- a ike iho . la,i me ka olelo mai. " U» hoopohopoho oe i ke poa o ka.poeo me .ka hoonaaikola." Alaila, hikiwawe ka waha i ka olelo, " ae" na hooibcnakaiaau i ka pqeo h ka inoa hoi. aole- he mana 1 koe o oa nhana ino. eia no ka hoi he mana no, o lehoya wale no ka'u.akaa epole nei ( a 0 leen, aole he:< mao akaā liilii; lapnwale. Olek) mai ke kahnna. e halin akn ofe .malaila e h&na ai, aole na kekahi kahuna, aole oere Upoan ia» a e ola wale ae no, me koa mihi oiaio ako i kon hewa, aia ua kanaka la, na hoi ka nha iloko. aole i lapaan ia. ina ka mihi oiaio i ka howa. Aole e pili ka hoopai ia 1 kela kanaka i keia kanaka pili ole i i hoolaa ia ilokoo ka pneo, he mea lapawale ka pneo, he ia na ko Knla poe, a nako Ntalehn poe ma Eoa, a he mea kiola wale iho i ke alanui. Aka, aole he akna ka pueo, aole ona mana, he mea okoa ko akua, oia o Kukauakahi ke poo.akna nni i hooloa ma ke kino o ka pnep e hoike mai i kena mana ma ke kino lapnwale o ka paeo. He mea kaulana ka pueo i ka wa kahiko no ka mana, a Dp ka hoopakele ana i ke ola o ko lakon man kahni hoopilikia ia ke ola no ka make. Pela o Lonokinau, pola o Knpoi, Papaa, Kapehu, a ine Knhiuka, o Kaahupuhan.. A ho nni walo ka poe i hoolaa ia mai ka pilikia o ka make, a i ko ola. I kekahi wa kokoke

loa iho nei, eia ma Lahaina kekahi kanaka 0 Napaepae'kona inoa, na nahaha ko lākou waapa ma ka moana o Pailolo, a ua pau ka nui o lakou i ka make, aka, uapakele o Napaepae i ka pueo, mai ka la okoa ka an ana a po, a mai ka po a kokoke e ao, a pae ma Kapaakea ma nae iki iho o Kaunakakai, he pueo ka mea i ola ai, a na ka pueo e kipai maka pun kai o na maka, alaila, ike akn Ia 1 ka aina, a pakele ke ola.

ī ke au iho nei o kanoho Moi Liholiho Ka- j mehameha IY. Ua hopnia kekahi kaikamahine no Waialua, no ka holo nni maloko o ke kolanakanhale i ka la hoihoi ea oke an-, a he meti map an» yaf. ōnā kuāaiiia' i fca aifpnni 'e " 6nflS pu me ko ke alo alii i ka 1a 31 o īnlai o ke1a makahiki o keia makahiki, a be la kanlana loa ia o ke anponi, aka, na hopaia ua kaikamahine la e na makai a aa hoopaa ra ma ka Halewai Hoopaahao o ka poe lawehala me na lawehala pk> iloko o ka halepaahao me ka manao ia' a ka wa knpono no ka hoōkolokolo ana, aka, he nni ka uwe o na kaikamahine nei, a i ke anmoe, oa pan i ka hiamoe ka poe lawehala 6 ka rami, a lohe ke koikamahine i keia mea,e-kipapai ana ma ka pnka r o ka rutni, a i ke kaakaa ana o ka maka o ke kaikamahine, e hamama ana ka. puka, a na poka ke iwaho, a e kan ana ka .pneo ilnna o ka pa, a ike ka pneo i ke kai-, kamahine i ka pnka 'ana iwaho o ka pnka a me ke pani ana i ka poka o ka hale, alaila, alakai aku ta ka pueo ma ke kowa o ka Halewai me ka pa laau, aia no na lnha makai me na makai e ala ana, a ua maalo akn 1a ke kaikamahine.me ka poeo a pili ma *ka aoao manla o ke alanui Moi, a ma ka pili pa iho la ma ka aoao malalo a komo ka pneo ma' ka pa o Keoni Miki, a ma kahi a ka pueo e alakai ai malaila no ke kaikamahine. e helē ai, a pn£ama ka aoao mauka, a hiki ma ke Alanni Mannakea a pii i uko, make kowa o ka pa o Kaaione e i Kikihale, a hiki ma ka pa o Uilama Kivini Poomoku, aia malaila ka lio me ka puolo lole, a kau maluna o ka lio, o Waialna ka ihu me ke alakai o ka pneo a kahi i haalele ai ka pneo. He akua ahei ka pueo ? Ke ōlelo. akn nei ke Kakaa Moolelo, aole oka pneo ke akna, lie haili o ke akua ka pneo, a he}wahī manu haa? haa ta pneo niaJ;n «oi Klan» - aka, na hoolaa ia, a na hookapu akn kēkahi poe, aka'ua ike no ka poe kahiko, he mea okoa lōa ke. : akna. He mea hon ka Palapala Hemolele ma Hawaii nei, a ma ka nana ana, u& hoolila&e akna i kona Uhane Hemolele'ma ke kino i ike ia e ka lehnleho o ka. naka. "'A ikea aku la-ka chane o ke akua e like me ka manu nnno." . ' Ua ka-maaina k'a lāhni Hawaii, mai ka wa kahiko loa, ā mai na kupuna. kahiko loa mai o keia lahui, aia ke ākna i ka lani, aia ma na wahi a pau loa o ka laoia o ka honna, ua piha ia ia na wahi a.pau. Eia kekahi mea nui i olelo nui ia,e ka poe kahiko ma Hawaii nei, o ka make ana o ke kanaka, a hoopakele mai ke akua mai ka make mai, he make hoomainoino paha, a he make homo ia paha, he make hoo'pio ia paha, a me na make i hoopilikia wale ia mai paha, a oia ,na pilikia.a ke akua e kokua mai ai, a hoopakele: mai no ke akua i ka j)oeJ v kap.aiaJie..po£i, kanaka hem.olele, .a me na. mea nlia wale, aka, he ae no ka poe hemolele i ka make, ke hai e mai ke akua i k.a hope o ka poe pepehi hoomainoino, i na he make mainoino weliweli ka hope e loaa koke ana i ka poe pepehi hoomainoino, o ka hulihia o ko aupui, a o ka make weliweli mainoino o ka Moi nana i kena ka make, alaila, o ka ae no ia o ke kanakahemolele i ka inake, be hookahi kona kino e make, ahe n.ni kona moepnn. Pela o Kaopulopulu iae ai ; i ka ipake me Jtana, keikit) Kahulupue, no ka mea, na hoike ke ak.ua ia laua i ke alanui o ke ola oka hol» i Kaaai, a na hoike ke akua ia laua, e make ana Jana ke hiki laua i Waianae, :>ka, o ka hope o ka j>oe nana e pepehi a e hookahe i ko laua k;o--ko, he make weliweli a he laka nni, a he au halihia.no ke aopani. a e au holihia ka ofyana Moi a me na'lii o Oahu, a e lilo ka lahui a me ke aupuni do ke kai, a nolaila na hooko āku o iTaopolnpuln ke kahuna nui, ha pepehi ia a hookahe iā ke koko o' Kahnlnpne ma Waianae. a ua pepehiia o Kaopulupulu ma ke kaha o Pouloa. Aole i hala na mākahiki, na hooko muaia ka luku me ka māke weliweli a me ke an hulihiA o ko aupnni. Aōle i hala ka haneri makahiki māi ka make āna o Kaopnlupula, ke hōoko ia nei kana mau ōlelo kaalana ilo keia lahni a no ke anpnni faawaff. M na maheU nui o na iapu īiilii. Uā maopopo ekōln no man mahele nni o na kapu akua a kanaka 1 hookapn ai, ai hoolaa ai, a i lehnlehu ai na kapn liilli i kela kanoka i keia kanaka, a koeako no nae kekahi mau kapn lillii, ahe okoa hoi ke kapu aupuni. oke kapu aupnni ko kapu mua loa, a oia ke kapu i mahele ia e Wakea ma, aka, o ka nni o na kapu liilii o ko kela kanaka o keia kanakā, oia oia mahope loa mai. Eia na mahele-nni o na kapu liilii o kela kanaka o keia kanaka. Jlolc i pau.