Ke Au Okoa, Volume VI, Number 4, 12 May 1870 — HE KAAO NO PUAOKAOHELO, Ke Kamalei hiwahiwa o Kauakanilehua o Hilo, ke kaikamahine a Leleiwi me Makahanaloa, ka hanai a Punahoa, i unuhi ia mai loko mai o na Kaao kahiko o Hawaii nei. [ARTICLE]

HE KAAO NO PUAOKAOHELO, Ke Kamalei hiwahiwa o Kauakanilehua o Hilo, ke kaikamahine a Leleiwi me Makahanaloa, ka hanai a Punahoa, i unuhi ia mai loko mai o na Kaao kahiko o Hawaii nei.

HELO 4. Pela wale no i na manowa a pau loa, a hiki wale i ka hiki pono ana aku o Makahanaloa i kona mau la oi kelakela, (nolaila,e waiho kakou i ka olelo ana nona a mah<pe aku, a e olelo ae kakou no ka hapai bon ana o Punahoa i ke keiki a me kona hanaa ana.) Ka hapai hou ana o Punahoa i ke keUa, a me kona hanau ana. He mau Mahina eha mahope iho o ko Pnnahoa hanau ana ia Makahanaloa kana hiapo, aia hoi, ua hapai hou ae oia i ke keiki hou, e likeme ke ano o kona hapai mua ana, nolaila, ua hoohaoi iho no ia i. keia. mea a hai aka no i kaoa kane ia Waiolama, nolaila, ua kauoha ia o Puueo e ke alii e hele hou-mai e hai i ke ano o keia hapai ana, a ua bii koke ia oia, ia wa, e like me ka makemake oke alii wahine. Ika hiki ana aku o ka elele a ke alii imua o Puueo, hai aku la-oia ia ia, i kii mai nei au ia oe e hele i kahi 0 ke alii i keia wa, e like me kana' hooana ia'a e kii mai ia oe, nolaila, e hele kaua i keia wa, aokn psu no ia o ka ba elele olelo ana, a hai aku ja no hoi o Puueo i ka olelo a ke alii i hoouna mai ai imua okana wahine, a pane mai la o Wailuku i kana ljane,~ be pono'paha e hailona oe mamua ae o koa hele ana i na alii, ae aku ]a o Puueo i keia olelo. Nolaila, hailona iho la ke kahuna, e like.me ka oihana i maa ia ia, ma ka ninini ana iho 1 ka wai iloko o kekahi poi pohue. a waiho aku la ma ka pnka komo o ko lana hale, aia nae ma ia a ke kahnna i waiho aku aiile poi me ka wai ma ka puka komo, kau mna mai ta. ia in ke «tm> haU&lia no ka mea a ke alii wahine i hoouna mai ai i kona kanaka e kii mai ia Puueo, a hai mua ae la oia i kana mau olelo wanana e mamua i kana wahine, a me' ke kanaka i hoonna ia mai ai, 'I e like me ko'u ike a i maa hoi ma ka'u oihana mau mai kinohi mai a bifci i keia la ka mea boi a'u e malama man nei, nolaila, ke hoike mai nei ka wai imua o kakon i kei.a manawa i ka mea a ke alii i hoouna mai ai ia'u e hele aku.

Me he mea la, ua hapai hon ke alii .wahioe Punahoa i keia wa, no ka mea ua hai e aku I no an mamua o kona hapai ana ai ia Maka* hanaloa ka mana hanai, aka, i na wau e hoomaka e pole aka i ke Akua, i keia wa a i na e ua ia e ka ua liilii lelehona, a i. pio pono iho na anuenue maluna iho o ke poi wai nei la, a i lele ia mai e ka manu liwimakapolena, a kan ma ke kae o ke poi nei la, alaila, ua like ia me ka'u mea i oleio ee nei mamna ia oloa, ua hapai ho"U kun hakn alii, & e hanao hon mai ana nae be keiki ktne, a pan keia mau olelo a P'uoeo, ia wa oia i hoomaka aku ai e pule i ke Akua, aia nae iloko o ka wa a na kahuna nei e pule ana. Ua ike koke ia na - mea ana i wanana e ai mamua a hiki wale i ka maamaama ana, na haule koke iho na kilihuna na liilii me fia anuenue e pipio pono ana maluna iho o ke poi wai, a ua ike ia hoi kamano Irwimakdpolena e kau pono ana ma ke kae o ke poi wai, oiai, oia e kau-pieiie ana me ka oniooi ole, aole no boi i ik«r ia aku kona wabi i iele mai ai, " no ka mea, o loko o na ululaao ki>na wahi noho mau ma na knahiwi, nka, iloko o ka wa a Pupeo i hoailona ai, na laka loa oia me ka lele ole," I ka pau ane o kana haua ana a ua kahuna nd, kani ae la ua manu nei me kona wabi leo hooehone malie, me lie wohi pu lai la ke ano, a ma ia ho'pe iho i lele aku ai oia a nalowale l<sa. A psn ka hailonaana aPuueo, nioau aku la oiai kana wahine 1a Wailoku, pehea la ka mea a'u i hana i}]o nei ? h?i mai.la kana wahine, ua like no me kau mea i olelo mai nei ia maua mamoa/aka, e hai mua ako no au ia oe mamua i ko'u manao, i hele oe a hiki imaa onaalii. A i pao hoi kaa hana ana,' alaila, e noi muaaku no oe i na alii, i na e hiki i ka wa «4ĪMiāaai,alailA,na kaoa » hanai, e likeoe keia kaikamahine a .kaaa e .hanai nei, ke hanau mai hoi he keiki kane, e Hke roe kaa olelo, aka hoi, i hanan mai be kaikamehine a-i aku no hoi ua mea mak£m&ke hanai keik; a no keia olelo a Wailoku i kana kane, aa ae koke no o Puueo i k,eia olelo. A o lta pau no ia o kana hana ana a me ka laoa olelo ana, ma ia wa no i bele koke ako ai o Puaeo, i kahi o ke alii wahine memuli o kana olelo kauoha. Ia iia i hiki akn ai imna o lie alii wahine Punahoa a me kana kane Waiolama, mahauaha mai la ke alii. wahine i ke kahea nna, " me ka haawi ia o ka huaelelo moa mawaena o lakou a pau," a ma ia bope iho, pane mai la o Puoahoa ia Puueo, i ioōnna ako nei au ia oe e hele mai e nana hou mai oe ia'o i keia wa, nw he la e hipai hoa ana au i ke keiki, nolaila, e nana hou mai oe ia'u i keia wa, ao aku la no hoi ,o Puueo i keia olelo a ke alii w'ahine Punahoa ia ia. Aka, kakali iki no nae oia no kekahi manawa, a hoopuKa aku la oia i kana olelo i ke alii, oa hailona mna mai nei no

au i ka hale, a ua ike au e hapai hoa ana oe i ke keiki, e like no nne ka'u oiea i wanana e ;ii mamua ia oe, alea, h'e manawa okea

ia na hala, a he pono au e boao hou ia oe i keia wa, a o ka mea auaoei a'u e olelo aku ai ia oe, oia kau e hooko mai ai, ae mai la iio hoi o Panahoa i keia olelo a ke kahuna. 1 aku la o Puueo i ke olii wahine, e moe oe i lalo i keia wa, aka, aole nae au e papa aku ana ia oe i ke ano o kou moe ana, i na oe e makemake e huli i lalo ke alo ai luna pahn, aia no ia i ka munao o ke olii, a o ka pau no ia o ka ke kahuna olelo ano, ia wa koke no i huli iho ai ke alo o Puoahoa i Iblo o k& moena. A pane aku la ke kahuoa i ke alii wahine e ala aku ilun», ala koke aku la o Pooahoa ilana, a pane aku la o Puueo, ma ke ano o ka'u hailona ana ia oe, e like me ka'u ike nou i keia wa, " he oiaio," ua hou oe, a e hanau mai ana oe he keiki kane mahope aftu, nolaila, i na e hiki i koo la e hanan ai, .alailn, na maua no e hanoi, ke hanau mai oe he keiki kane, oin no ka olelo kauoha a ko kauwa wahine ia'u memua ae o kou hanay ena mai I ka lohe ana aku o Punahoa i keia olelo a ke kahuna, o kona ae koke ako la no ia me ka hakalia ole o kona manao, a o ka pau no ia o ka olelo ana a lakou, a hoi aku la ke> kahuna i kona wahi ponoi. a hai akn la oia i ka hooko ia ana mai, aka manao o kana wahine imaa ona. - I ka. aneane ana aku i &a wa e hanau bou ai o ke alii wahine,

oiai, he mau Mahina loihi mahope iho o ka h'oailona ana a ia ia mnmus, iloko hoi r> ka Mahina o Ikua kapohakoeleele, i ka po o Hua a me kona ao ae, ua hoomaka mai la ke olii wohine e nahunahu ina ehaeha a ke keiki, aole nae he nui, he mea liiliī wale no a po ia la, nka, ma ia la nae', ua hoike mai na euli a pau o ka lani a roe ka honna, ua huna ia aku ka piko o Maunakea a me Maunaloa; e kaohtJ-a me na no anoe he noi a pela wale, no i hoomau ia ai keia mea ina ka Mokupuni nui o Hawaii holooka a pau. Ika hikj ana aku i ka po o Akua, o ka hoomaka koke mai la no ia o ka makani nui a me ka ino a ea mai la ha ale • ka moana me ke kaikoo nui lanna olf, ia wa i hoomaka mai ai ka wai o na kahawai o Hilo a pau, olapa mai la boi ka uila iloko oka lew», a nei boi ke olki, a ia hoi ka leo o ka hekili e nunulu malie r aria iloko o ka lewa me he mau leo la no na manu noho uka la I ka aneane ana e hanau o Punahoa, ua noho like na ālii a pau loft me ka noho malie

a pela no hoi na kehuna a pau loa. A ua hiki mua mai boi ke kahana Puneo, mamua ae o kona nahunaha ana, e like me ka mea man ia ia, a ma ia manawa o ke alii wahine e hoomaka nei e hanau, pane koke ae la ke kahuna i na- Akua a pau ma kana kahoehoa ana, a kui ikaika iho la na he'kili ehiko i ka wa hockfibi o>* ka ikoiīia* luo y la wa i hemo aku ai ke keiki mai loko aku o Paoahoa, oia no hoi ka wa i lilo si na ba-' na a pau i ks poekahnna a me ka hooponopono ana o ke keiki a me ka hoomaemae ana, 8 hiki ika moku ana o ka piko. Mahope iho o ka moku ana o ka piko, ninauaku la o Waiolama i ke kahona, heaha la ke keiki ? hai msi la o Puneo, eia la he keiki kane, e like me ka'a mea i bai ai ia olaa ma mua no ka mea aa. hoike mai na hoailona o ka lani a me ka houua oei, e haiiau ana Vuu haka alii he keiki kane a he mau keiki keia e ola ai o ko olna mau la hope, a e hahai mai ana no nae roa ko olua meheu, e like no me ko olna noho ana", uolaila, ke lawe nei no ao i ke keiki na maua e hanai x e like no me kela.keiki a olua a mana e ha. nai mai nei, a no ktia olelo a ke kahona, ua ae mai no hoi o Punahoa a me Waiolama. *

A ua nni ka olioii o ke kahuna, i ka hoo ko hou ia ana mai o ka makemakeo kana wahine, a ua lilo loa no hei ke kahuiia Puueo i mea nui a punahele hoi i ka manao hoi oke nlii wahine ame kana alii kane Ika wa i lilo mai ai ke keiki ma ka lima o Puueo mamoli o ka haawi hou ana mai a kekahuna, oinaa hou aku la oia i ka inoa o ua keiki nei, hai mai la o Ponahoa ia ia i konamanao, nau no e hopa ibo i ka inoa, e like me kau mea i manao ai, e like no me ke keiki mua, ia manawa i kapa iho ai o Paueo i kona inoa o Leleiwi. ( 'Aole i pau. ) ■ . Ke hoilee nei kekahi mea kakau nupepa' .ua halawai ae ke Kahina- noho o Berltania : ma Wasinetona. me ke Kuhina iini o Amniika.Huipnia t «o ke kukakuka ana i lta hiliia o ka mokn powa " Alahama" i kapHi ai. Aole oae i loheia ka hopena o ka laoa kuka aoa. Ma na lono ua oi loa aku ka makao kau o ke Euhina Beritanio no iu hihia. Ua hiki ae o Lede Felanakal»ni me ke kaikamahinea kona hoahannu, ma ka Pual .o Paoama, e holo aoa i Kuleponi, no ka holī i na 1000 i hiki ia ia, he maa' palapala i loaa no jtana kane i kekahj )iaole.

Ua kanoha ia ka moku kaua Amerik», " Mianlonomah" »! holo i Norfolk e hoomakaukau oi, e holo ako i Havana.' He elao haneri kanalima na kanaka o Caba poaoi, i haalele iho ia Na loka, ma ka Poalua, la 5 o Aperila, a hoi aku i Cuba ma ke ala o Ferolida. Ua hiki ae i Nuloka na lono, mai Lima ae i Peru, e hoike ana, ua helanaia iho 6 ka wai nui ke kulanakauhale o Coobrequeen a he hane.ri mau.mahina laiki I halana pu ia a lilo i mea ole no ka ohi ana i kekalii makahiki. Oka huina onn puino, aole no emi malalo o elima miliona d«la. (Aolt i pau. )