Ke Au Okoa, Volume VI, Number 4, 12 May 1870 — KA MOOLELO HAWAII. NA S. M. KAMAKAU. [ARTICLE]

KA MOOLELO HAWAII. NA S. M. KAMAKAU.

HELU 31. O ka poe aumakua mano ka mua, a me ka poe i kakuai ia i ka mano, a lilo ka haili o kekahi poe uhane kanaka ma ke kino mano, alaila, ua pili mai kekahi mau ia e ae i mau ia hookapu ma ke kino o ka mano, a ua kapu kekahi mau mea ai ma ka aina a me kekahi mau manu o ka lewa. A pela ka poe aumakua moo, a me ka poe i kakuai ia iloko o *** alaila *** ke kai, a ua kapu kekahi mau ia maloko o ka wai, a pela ka pili ana o kekahi kapu i na manu, a me kekahi mau ai, a he mahele nui no ka poe ma ka moo a me ka mano. O ka pele ke kolu, a o ke aumakua pele, a me ka poe i kakuai ia maloko o ka pele, a i huipu me kahi mea e ae, a o ka pili aku la no ia o na kapu, a ua olelo ia ka pele, aole ona mea kapu, he wahi paakai wale no kona wahi makana, aka, i huipu ka pele me Punaaikoae, a o ke kapu pu no ia me koae, a i huipu ka pele me Kamohoalii a o ke kapu no ia o ka pele me na kapa o ka mano, a i huipu ke kapu o ka pele me na kapu o Kalamainuu a o ka lilo aku la no ia o ke kapu o Pele me ko Kalamainuu i kapu nui, a o ka hookapu no ia o kekahi mau mea ai. He nui no na ano aumakua e ae, aole nae he nui ka poe i kakuai ia iloko o lakou, he kakaikahi, a o ka poe e ola maloko oia mau aumakua, na na aumakua no i hoola mai i ko lakou mau uhane, aia ka ike ana o na makua paha, a o na makamaka paha, i ka hoi ana mai a noho iluna o kekahi makamaka, alaila, ua ikea ae la na ola hou mai ka uhane, he kakaikahi nae ka poe i ola hou mai na aumakua, aia wale no o ka poe i pili maoli ma ke koko o na kupuna aumakua mai. O kekahi poe, ua makemake i ke ola o ka uhane o ka lakou mau mea aloha e ola hou mai, a nolaila kakuai ai kekahi i poe e ola hoa mai ka uhane. A o kekahi poe, he makau i na uhane i kakuai ia, ua kapaia na uhane o ka poe i kakuai ia he uhinipili, a he iwi nakeke, a he nukumaneo. Eia ke kumu o ka makau ana, o kekahi poe uhane uhinipili, ua malama maikai i ko lakou mau kahu, a me na makua, a me na makamaka, he pupale i na pilikia, a he hoola no hoi i na mai, a me ka hai hoopilika mai, e nana i ka moolelo no Pamano, a me kona pomaikai i loaa i kona mau kaikuahine uhinipili, aole oia wale, he mau tausani ka poe i loaa ka pomaikai i ka poe uhinipili, a i kokua i ke ola o na makamaka i ka wa popilikia mai ka wa kahiko, a hiki i keia wa. A o kekahi poe, he makau haalele loa i na uhane uhinipili, no ka hanaino, a no ka pepehi i ka poe kahu a me na makamaka, o ke kumu e pilikia pinepine ai ka poe kahu a me ka makamaka, o na mea i hoolaa ia no na mea ai, a no na mea aahu, no ka huewai, no ka umeke, no ka moena, a no kela mea a no keia mea i hoolaa ia a i kauleo ia e ua uhane uhinipili nei, a o ka hoohaumia i na mea laa i ke koko, a o ka hoonaaikola paha i kekahi mea i hoolaa ia, alaila, o ka hoopai iho la no ia, a kuapuu, a makahelei, a oopa, a nahu kau, a hokii, a loaa i kela mai i keia ano mai ino loa, a i ole ia, a o ka make maoli aku no, aole kahuna lapaau e ola ai, aia wale no ke ola o ka uku i na alana, a me na

mohai no ua uhane uhinipili nei, aia a maliu mai, alaila, loaa mai la ke ola, a no ka hoopai ikaika o na uhane uhinipili, nolaila mai ke kumu o ka makau o kekahi poe aole e kakuai aku i ka poe aumakua, aole i na aumakua mano, o lilo i poe mano aikanaka. Oia kekahi hapa o ka lahui Hawaii, he poe akua ole, a ua hoomaloka wale iho no lakou me ke akua ole. No ke Kalaipahoa me Kapo. He mau akua laau awaawa keia a me ka make, he mau laau mananalo keia me ka muemue ole, aole no he awaawa, aole no he make, a ua maa na kanaka mai kahiko loa mai a hiki i keia wa, he mau laau make ole ia, a he wahie kaau paoo no Kalae, aole i awiliwili pu ia me kekahi mea e ae e lilo ai i mea make, aole no i hoomanamana ia. He mea kupanaha loa ka lilo ana o keia mau laau i mau laau make, a o na laau ano like oia laau a pau, aole no he make, a ke ulu nei no ia mau laau mai Hawaii a Kauai. O ka lua mua, he ae, he laau ulaula ia elike me ke kokio, a na manoanoa ula kona ili me he papa kokio la, a o ka lua o ka laau, he nioi, he lahilahi kona ili, o ke ohe he keokeo kona ili me kona kino, he manoanoa pakepake kona ili, he ane laau paa ole, he haihai wale ka lala, a he pohepohe mae ka lau, a he pala luhiehu i kekahi wa mo ho lau la no ke kauila. O keia mau laau ekolu ka i kapaia he Kalaipahoa, no ke kua ana i ke koi o ka pohaku, a no ke ka ana i ka pahoa o Kaluakoi, aole i hoomana ia keia mau laau a loaa ka mana ia ia, aia mamua ka ike ana i ka mana, a mahope ka hoomana ana aku ia ia. O ke kumu o ka loaa ana o keia poe laau mana, a make no hoi ke ai i kau wahi lihi iki o kona kino, a he wahi huna iki paha, a i ole ka ai, o ka hamo wale ia mai no mawaho o ka ili, a kalohoolaa ia paha, ua make no.

O kekahi kanaka no Kalaupapa o Kaneiakama ka inoa, a ke ola nei no kekahi poe pua a ia kanaka i ke ao nei, a ua hele oia i ka puhenehene i Haleolono ma Kaluakoi, a ua ko kana mau hana i hana ai ma ka piliwaiwai, a kaumaha oia me kona poe, a hoi aku la lakou me ke kaumaha i ka waiwai, a hiki lakou ma Kapohakoi ma ka aoao ma nae o Maunaloa, a o Maunaloa he kahua maika no ia maluna pono o Kaluakoi, a oia ke kahua lealea no ia puali no Molokai ***

*** a Kalaupapa a Kalae a na Kaha a pau a ku aku i kahua maika o Maunaloa, o na'lii o na makaainana, maika, pahee, kela hana

lealea keia hana lealea, aia ma Maunaloa kahi e akoakoa ai. I ke koi ana o Kaneiakama me kekahi alii, ua pau loa ka waiwai o Kaneiakama i ua alii nei i ka eo a kahi i ka waiwai o ka hale, a pili i na keiki me ka wahine he kumulau puaa, a Poakolu ka moe ana i ke kahua koi, a koe o ke kino kahi kumu i koe, alaila, makau keia i ka make ke pili i ke kino, aka, i ka moe hou ana oia nei i ke kahua koi, alaila, hele mai la keia kanaka ma ka hihio a kamailio pu me Kaneiakama, me ka olelo mai. "Make ea," "Ae make," wahi a Kaneiakama, olelo mai la kela. "Aole e make, o kona mau la aua la hoi ia i ko ai, a nau aku hoi ke ko pau kou mau waiwai i ka hoi a me kona, a he hohe kona pakele ia oe." Olelo aku o Kaneiakama, aole o'u kumu i koe. O ko kino no ke pili aku mai makau oe.

I ke ala ana o Kaneiakamea aia ka he moe uhane, a o ka hoomaka no ia e pili i ke kino no ka make me ke kumukuai nui loa, a i ke koi ana, ua lilo ia ia nei ka waiwai he nui, a i pili iho ka waiwai me ka waiwai, e huli mai ana ia nei ke ko a me ka laki o ka loaa, a po ia la, alaila, kupu mai la ia Kaneiakama ka manao, e lilo ua kanaka nei a ia nei i ike ai i ka po i akua no ia nei e hoomana ai, a o ka puaa i loaa ia ia nei o ke kaumaha aku la no ia me ka molia ana i akua no ia nei, a i ka moe ana i ka po, kamailio hou me Kaneiakama ua kanaka nei, a hoike mai la i ka inoa o Kaneikaulanaula, a hai mai la i ko lakou moolelo me ko lakou ano akua, aka, e hoike ana ko lakou ano akua ma ka hele ana mai o keia moku laau a ku ma ka aoao ma lalo o ke poo o ke kahua maika o Maunaloa, a e like me na olelo a Kaneikaulanaula, a i ka po i kauoha ia, ua alakai o Kaneikaulanaula e ike maka i ua poe akua nei, a ua ike uhane o Kaneiakama, a ua huna ia o make. I ko Kaneiakama ike maka ana ma ka uhane ua hele mai ka nui o ke akua me na ululaau nei, a hiki i Maunaloa, aka, o Kaneikaulanaula, oia ke poo o ke akua, aia no hoi ia ia ka mana. A ike aku la oia ia Kahuilaokalani, oia ke akua mua i kena ia e komo iloko o ka laau, a he nui kona mana, aka, ua komo o Kahuilaokalani iloko o ka laau ulaula he ae ka inoa, a o ke alii o na'lii wahine o ke akua o Kapo ka inoa, ua komo oia iloko o ka ohe me kona mau mana, a o ka laau o Kaneikaulanaula, he nioi. I ke ao ana, ua ike ia keia ululaau e ku ana i ke poo o ke kahua maika o Maunaloa, a he mea kupanaha ke ku ana o ka laau loa i ke poo o ke kahua maika a ua hele mai ko na wahi a pau e makaikai a mai na'lii a na makaainana, a olelo ae la kela mea keia mea, he laau akua keia, a he laau mana, a ua like me ka laau a Haumea o Kuhooneenuu, a o Kukalani, a ua like me Kahakaiki he laau no Kaloakaoma ua kapaia o Kukeoloewa, a he mau laau mana, a he mau imi aupuni, a pela hoi ka laau ulu a Haumea i komo ai, a ua lilo i akua imi aupuni o Kamehaikana, a ua holo i ka manao o na 'lii o Molokai e oki i akua, a o ke kuahana no ia ia Molokai e ka i ka pahoa, i koi kalai no ua mau laau nei, a i ke oki ana, i ka lele ana o ka mamala a pa i ke kanaka o ka make no ia, lele mai ka wai o ka laau make no. (Aole i pau.)