Ke Au Okoa, Volume VI, Number 5, 19 May 1870 — Page 2

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

me he mea la oia ke kumu nui o ka hana ana i keia kanawai, no ka mea, o ua poe la, he waiwai ponoi ia no ke kanaka, a ua maluhia oia ma ke kanawai, mamua aku nei, he alanui hele no ka lehulehu ma ko'u apana i hele mai nei, mamua iki aku nei o kuu hele ana mai nei, ua pani paa loa ia ke puka pa o ua alanui hele la, a hiki paha i keia la, ua mahalo no au i ka bila, aka, aole au e wikiwiki ana i ka hoapono ana i ka bila, e noonoo akahele kakou, malia paha he mau hoololi iki ka kakou, no ka mea, ma na apana kuaaina, ua hooko ia ke kanawai e ka poe nana e hooko a oi wale aku mamua o kona ano maoli i hana ia ai.

            Ku mai o Mi Laina a olelo mai, ua pili anei keia i na alanui i pani mua ia, e like me ka Pauku 184 o ke Kanawai Kivila.

            Pane mai ka Loio Kuhine, o kela kanawai he mea ia e pili ana i ka wehe ana i alanui hou.

            Ninauia a hooholoia ka Pauku 2.

            Noi ia e heluheluia ka Pauku 3.

            Heluhelu ia a hooholo loa ia.

            Noi ia e heluhelu ia ka Pauku 4.

            Waiho mai o Kaukaha, he hoololi.

            Ku mai o Mi Laina, a olelo mai, aole au i kue i ka Pauku 1, 2, a me ke 3, ma ka Pauku 4, aia malaila ko'u ano kanalua, no ka mea, ua ili wale no i na luna aupuni ka hiki ke lawelawe wale no i keia mea, a nolaila, ke kue nei au i ka Pauku 4.

            Ku mai o Mi Pilipo, a olelo mai, ua like no ko'u manao me ko ka luna o Kohala, no ka mea, ma keia Pauku i na Kiaaina, Makai, Kuhina Kalaiaina a me na luna e ae ka mana e lawelawe i keia hana, a nolaila, he hoololi ka'u, e hookomo malaila, ua na aha hookolokolo, alaila, e hooholo loa i ka Pauku.

            Ku mai ka Loio Kuhina a olelo mai, he hiki no ia'u ke hoopokole i keia hoopaapaa ana, ke lawe nei au e hoole loa i ka Pauku 4, o keia kanawai e like me ke noi ia ana mai nei e kapae loa, malia paha o komo keia pauku i kekahi bila kanawai a'u e manao ana e lawe mai e pili ana i na puka pa.

            Ku mai o Mi Kalama, a olelo mai, aole au i ike i ke kue o ka Pauku 4 i ka Pauku 1, 2, a me 3 o ke Kanawai. No ka mea, ua ili ka hana nui o keia kanawai i ke Kuhina Kalaiaina, Ilamuku, Kiaaina a pela aku, nolaila, e hooholoia no keia Pauku.

            Ninauia a hooholoia e kapae loa ia ka Pauku 4

            Noi ia a hooholoia ka Pauku 5 oia ka Pauku 4.

            Noiia a hooholoia ke poo o ka bila, a mse ka bila mai mua a hope, hooholoia.

            Noi ia e hoopau ke Komite, hooholoia.

            Hoike mai ke Komite o ka hale i ka hoike a aponoia.

            Noi mai ka  Loio Kuhina e lawe i ka olelo hoike a ke Komite a e kakau poepoe ia ka bila, hooholoia.

            Hoopanee ka hana a ka la 11, hora 11 kakahiaka.

                        LA UMI POAKOLU, MEI 11, 1870.

            Halawai ka Ahaolelo ma Honolulu, hora 11, kakahiaka Mea Kiekie Peresidena P. Nahaolelua, ma ka noho.

            Pule ke Kahunapule a pau.

            Heluheluia ka Moolelo o ka halawai i hala, a ma ke noi ia ana, ua aponoia.

            Ku mai ka Mea Kiekie W. C. Lunalilo a olelo mai i ka hale, ua ike au ma ka Nupepa Haole Aupuni "Hawaiian Gazette,," ua haule kekahi mea i hanaia e keia hale, aole i komo ma ka Moolelo, a e pono e hookomo ia ka mea i haule, oia hoi no na lilo o na Kiaaina e like me ke noi a Mi Aholo, i ka Poakahi e hiki mai ana, a e hooplolei loa i na mea a pau.

            Pane mai ka Hope Perisidena. O ka mea kakau Moolelo oia Nupepa, aole oia he luna i kohoia e keia hale,

            Ku mai ke Kuhina Kalaiaina, a olelo mai aole paha he mea akamai ia i ke kakau pokole, e pau pono ai na olelo i ke kakauia aka. Aole o keia mea a ke 'lii e kamailio nei kahi hewa wale no, aka, he wahi hewa iki ae no kekahi, aka, ua hooponoponoia no.

            Waiho mai  ka Hope Peresdena he palapala hoopii mai ka poe mai lepera o Molokai, he umi kumu, a o kekahi kumu e hookaawale i puu dala no lakou, a e kohoia i Luna K. Apana no lakou, waihoia i ke Komite.

            Waiho mai o Mi Martin, he palapala hoopii i waiho mua ia mai eia, a ua hoihoi hou ia aku ia ia e hooponopono hou ai, oia hoi e ukuia na luna Aupuni e like me ka nui o ka lakou hana, a e hoohanaia na paahao ma ko lakou wahi i hookolokoloia ai, waiho ia i ke Komite Ahahookolokolo.

Hoike mai ke Komite o na Ahahookolokolo i ka olelo hooike e pili ana i ka palapala nonoi, i ka uku o na makai a pau o Hawaii i $8,000.00, a me ka bila no ka hoopii ana ae i ka uku o na hoike ma na hihia kivila, nonoi mai e waiho ma ka papa, ua ae ke Komite i ka hoohuia ana i hookahi mea nana e helu o Waimea a me Niihau a i hookahi aina auhau a ua kue ke Komite i ka haawi ana, na na makaainana e koho ka Luna Helu.

            Nonoi mai o Mi Laiana, e lawe mai i ka olelo hoike a ke Komite a e noonoo pakahi ia na kumu i hooholoia.

            Nonoi mai o Mi Kaukaha, e apono i ka olelo hoike a ke komite no ke kumu elua, hooholoia.

            Nonoi mai o Mi Aholo, e apono i ka olelo hoike a ke komite no ke kumu ekolu, hooholoia,

            Aponoia ka olelo hoike a ke komite mai ka mua a ka hope.

            Waiho mai o Mi Hikikoki he olelo hooholo, e koho ka Peresidena i komite wae e imi aku i na mea e pili ana i ke kanawai e hoemi ana i na mai ino ma ka hookamakama.

            Nonoi mai ka Hon. Kalakaua e haawiia keia olelo hooholo i ke Komite Hoola.

            Ku mai ka mea Kiekie Harris, a kokua mai e waihoia keia olelo hooholo i ke Komite wae, no ka mea, o keia mea, he mea nui no ia, noonooia no na wa i hala, a e pono e kohoia na hoa o ke komite i ka poe o Oahu nei.

            Nonoi mai ka Hon Kalakaua, hoihoi hou i kana noi, hooholoia.

            Nonoi mai o Mi Kalama, e kahoia keia komite wae, mai loko mai o ke komite no ka Malama Ola, a me na Aha Hookolokolo.

            Hooholoia e haawi ka olelo hooholo i ke komite wae.

            Nonoi mai o Mi Kaukaha e kohoia na komite mai loko mai o na Mokupuni Kiaaina eha.

            Ku mai ke Kuhina Kalaiaina, a olelo mai i na na ka hale e koho, no ka hale no, i na na ka Paresidena na ka Peresidena no he mahaoi kekahi mea ke kue ae a koho.

            Ku mai o Hikikoki a olelo mai ke ku nei au ma ka rula, e like me ka olelo hooholo, na ka Peresidena e koho ke komite.

            Kokua mai ka Mea Kiekie Kanoa, a kokua i ka manao o Mr Kaukaha.

            Ku hou mai o Mi Kalama, a nonoi mai e kohoia keia komite wae mai loko ae o na komite Hoomau, m @a Komite Hoola a me na Aha Hookolokolo.

            Ku mai ke Kuhina Kalaiaina, a kokua i kekahi luna o Honolulu a pela aku.

                                                            Na Komite,

                                                Hon. H. R. Hikikoki,

                                                  “        W. P. Kamakau,

                                                  “         S. P. Kalama,

                                                  “         M. Kapihe,

                                                  “         D. Kaukaha,

            Nonoi mai o Mi Hikikoki e heluhelu akahi oia i kekahi bila kanawai ana i hoolaha mua mai ai e pili ana i ka hoopau ana i ke kuai a me ka hookomo ana mai o ka Opiuma, ae ia.

            Noi ia mai e heluhelu alua ia keia bila i ka la apopo.

            Hoolaha mai ka Loio Kuhina he bila kanawai e pili ana me na lilo no ka hana ana i alanui hou a pela aku.

            Waiho mai o Mi Aholo he olelo hooholo, e hookaawaleia i $500 no ka hana ana i keena waiho leta ma ka Hale Leta ma Lahaina.

            Noi mai ke Kuhina Waiwai e waiho keia olelo hoolaha ma ka papa a noonoo me ka bila Haawina, hooholoia.

            Waiho mai o Mi Kumahoa, he olelo hooholo e hookaawaleia i $2,000,00 no ka hana, ana i ke alanui mawaena, o Puna a hiki i Waiakea Hilo.

            Waiho mai o Mi Martin he olelo hooholo i $500, no ke kukulu ana i kula olelo Beritania ma Waiohinu, Kau, hooholoia a noonoo me ka Bila Haawina.

            Noi mai o Mi Aholo e aeia oia e heluhelu akahi i kekahi bila kanawai ana i hoolaha mua ai. He kanawai e hoololi i ka Mokuna 14, o ke Kanawai Kivila no na Luna K. Kaapuni o na Aha Hookolokolo Kaapuni a me ka Pauku 877, kanawai kivila.

            Noiia mai e heluhelu aluaia keia bila i ka la apopo, hooholoia.

            Waiho mai o Mi Kahaulelio, he olelo hooholo e hookaawaleia i $300. no ka lawa ana i na leta mai Lahaina a Kaanapali, Maui, waihoia a noonoo me ka bila haawina.

            Hoolaha mai o Hon. Kamakau e lawe mai ana oia he bila kanawai, no ka hooponopono ana i ke kanawai kivila.

            Waiho mai o Mi Naili he olelo hooholo e hookaawaleia i $150, no ka hana ana i kao no ka Muliwai o Waiono ma Punaluu Koolauloa, waiho loa ia ma ka papa.

            Noiia mai e hapai na hana o ka la, hooholoia.

            Mi Komoikeehuehu ma ka noho.

            Nonoi mai o Mi Boyd, e hoopanee loaia ka noonoo ana ma ka papa o ka bila kanawai e pili ana i ka hoopau ana i ke kanawai i aponoia ma ka la 24, o Mei 1866, e ae ana i ka poe i okiia e mare hou.

            Noi mai o Mi Hikikoki e hooholoia ka Pauku mua o keia kanawai a pela aku.

            Ku mai o Mi Kamakau, a olelo mai, inehinei, aole au i makaukau e kamailio i keia bila, a i keia la ua makaukau iki au, i na e hooholoia keia bila, alaila, e ola hou ana ke kanawai i hoololiia. I ka M. H. 1830, he 176,000 kanaka ma Hawaii nei i ike ia ma ke kaapuni ana o Kaahumanu me Binamu, aka, o ka oiaio maoli ua oi aku mamua o 200,000, kanaka, a ia manawa ua kau ia ke kanawai no ke oki, oia hoi he Kia-Paakai, a ua hoolei ia o Nanala me Mamaawa no ke oki ana, ua hoohanaia ka poe i okiia ma ke Alanui ma Maui oia hoi o Kalaimoku mua, ma ka M. H. 1840, ua hoololiia ke kanawai no ke oki i eha makahiki, i ka M. H. 1845, ua hoike mai o R. C. Wyllie, he 110,000 kanaka o Hawaii nei, i ka M. H 1854, ua hoike ka Peresidena o ka Papa Hoonaauao he 76000 kanaka wale no, mamuli o ke kanawai maemae e olelo ia nei, ma ka M. H. 1858, ua hoololi hou ia ke kanawai no ke oki, i ka M. H. 1869, ua hooikeia he 60,0000 kanaka, a ua emi nui ka lahui. Ua nui na hoopii mai na Apana mai no ke emi o ka lahui, e noi ana e noonoo pono ia ke kanawai o ke oki a me ka mare.

            Ina he kanawai lonohualau keia alaila, e kokua nui ana au, aka, i na he lanakolea, e kue nui ana au i na he kapukoae ke kanawai oia iho la no, emi ana nae. I na kakou e hooholo ana i keia bila, e kali ka mea i okiia a hala na makahiki ekolu, he mea uluhua loa ia, a e oki pu ana no lakou, o kekahi hapa o ka lahui he pakikoele, aia a maikai ka noho ana. He kanawai maikai io no paha keia, i na o ka mea hewa alaila, e haawi aku no i wahi pohakau, aole hoi o ke kau i kanawai i mea e hoouluhua aku ai, mamua o ke kauia ana aku o keia kanawai kiapaakai he 200,000 kanaka ka nui, i ka wa i hooholoia ai ke kanawai e ae ana i ka mare hou, aole o’u lohe i ke kaniuhu, a nolaila, ke hoololi aku nei i eono no mahina.

            Ku mai o Mi Kaai, a olelo mai,aoleau e olelo nui ana no keia bila, aka, no ka hapa hope o na olelo a ka mea nana ka bila I lawe mai no ka mea, ua kau no ka hoopai maluna o ka mea I okiia oia no kona oki ia ana aku no kona hewa. Ua like ko’u manao e pili ana no ka lua o ka Manawa, I haiia mai nei e kekahi luna o Honolulu, no ka mea, o ka noho kaawale ana o na mea I pauhia e ke aloha kekahi ikekahi, aole he laau e ae e hoola ai, eia wale no ka laau, O ka ike aku a hui kekahi me kekahi. Ma na aha hookolokolo kuaaina, I na e hopuia no ke Moekolohe, ua lawe mai I mau hoike e pale ai no ka hewa, me ka manao ole I ka hewa nui e kau ana no ka hoohiki ana a pela aku.

            Ku mai o Mi Laiana a olelo mai, elua wahi a na hoa e nana ai, aia ma Amerika he mau wahi e noho pu ai na kane me na wahine i mare ole, a ua loaa na keiki, ua oluolu kupono no ko lakou noho ana, aka ua oi aku anei ka nani, me ka mahalo ia mai o keia ? ke waiho aku nei au na oukou no e noonoo. O ke kanawai mare, e pono no e malama ponoia, aole e pono ke kanaka e haawi i kona aloha i ka mea e, oiai aole ona kuleana. Nolaila, e pono e hapai houia ke kanawai mua me ka hoololi.

            Ku mai o Mi Kuapuu, a olelo mai, ua like ko’u manao me ko kekahi luna o Honolulu, i ka wa i hooholoia ai keia kanawai, aole no hoi i emi ino, a aole no e pau ana, aole au i ike i kekahi puulu moekolohe e like me ka poe o Kaona ma. I ka wa mamua e noho hui ana keia lahui e like me ia i olelo ia iho nei, ua nui loa na kanaka, ia wa aole no hoi he hookamakama o Hawaii nei, he mau haole ka hookamakama ma Waimea Kauai, a ua ukuia na wahine i mau pua uku, i ka wa Kanawai ua emi ka lahui, e like me Paulo, ua ola oia i ka wa hewa, a ua make hoi i ke kau ana o ke kanawai, i na ua hilahila na haole i keia hewa no ke oki ana, alaila, e pono no i na haole ke hoi i ko lakou wahi i hele mai, ai nolaila, e hoomoe loaia keia bila ma ka papa.

            Ku mai o Mi Kaukaha, a olelo mai, pau hewa ka manawa i ka lilo no ke kamailio ana i keia bila me ka maopopo ole, ua hoakaka lea ia mai ka bila e ka luna o Hilo, a ke manao nei au o ke kanawai i ka la 24, o Mei 1866, ua oi ae kona maikai mamua o keia bila, no ka mea, i na e oki ia, ua ae ia na mea i hookiia e mare hou, a pela no hoi ka olelo Hemolele, ua ae ia ka mare no na mea a pau a pela aku.

            Ku mai o Mi Thompson a olelo mai, akahi no au a kamailio no keia bila, o ko kakou kanawai ua kaulike no ia, aole i hookiia na mea mare, ke ole he kumu kupono, a pela no hoi ina e haalele wale kekahi i kona hoa, ua haawiia he mana e hoopii imua o na ahahookolokolo, aole like o ko’u manao me kekahi o na hoa i hai iho nei, e hookauia ka hoopai kaumaha maluna o ka mea hewa ke ole e manaoio ia ua ku ka hewa no ka mea, ua kauia he mau hoopai kupono ma ko kakou mau kanawai e pili ana i kela a me keia hewa, ke kau nei no hoi i keia wa he mau kanawai e pili ana no ka hookiia, ina e kau hou ana, ke kanawai i hoopauia iloko o na makahiki eha i hala, ke manao nei au aole e loaa ana hookahi no loko ae o akahi haneri i hookiia e noho pono a hala ka manawa i haawi ia ma ke kanawai, me ka hana hewa ole ia o ka hewa. O ke kanawai mare, i kau ia, na kanaka wale iho no i hana, o ko ka mea Mana Loa makemake, oia ka noho hemolele ana o ke kane a me ka wahine, a nolaila, ke kue loa nei au i keia bila i laweia mai e ka luna o Hilo.

            Ku mai o Hikikoke a olelo mai, e ike ia ka laau ma kona hua, a e ike ia ka ono o ka hua ma kona ai ia aka, a eia ka ninau, Heaha ka hua o keia kanawai oki? Ke hai aku nei au he hua awaawa, ua hai mai ke kakauolelo ia’u he 40, ka nui o ka poe i hoohikiia mai Ianuari mai.

            Ku mai ke Kuhina Kalaiaina a olelo mai, o keia mau oki he 40, aole he moekolohe wale, aka, he poe haalele wale kekahi a pela aku, pela mai ka hoike a ke kakauolelo i ko’u ninau ana.

            Ku mai o Mi Kaauwai, o ka wa pono paha e noonoo ia ai o keia bila, oia ka wa e laweia mai ai o ka bila kanawai e pili ana i ka moekolohe, ua aneane au e ae e kokua nui i keia bila e like me ka manao o ka mea nana i lawe mai, aka, ina e ninau koke ia no ka hooholo ana i keia bila, ke kue loa nei au. Ua olelo mai nei kekahi luna o Honolulu, aole e loaa hookahi iloko o ka haneri i oki ia e noho pono ana, ina pela, o ka poe i hooki ia e hoopaaia lakou ma ka hale paahao i moekolohe ole ai, ina o ke kumu nui keia o ka moekolohe.

            Ku mai o Mi Pilipo, ma ka papa hoike a ka Oihana Kanawai ua hoike ia he 842 ka nui o na moekolohe, ua loaa keia, iloko o na makahiki elua, ka wa no e kau ana ke kanawai e noi ia mai nei e hoomau no. Ua olelo iho nei ka luna o Honolulu, i ka wa o Kaahumanu ua nui ka lahui ia manawa, aka, i keia wa ka wa kanawai, heaha ke kumu o ka emi ana, ke makemake nei au e hoike mai ka luna o Honolulu i ke kumu o ka emi ana, ke manao nei au aole hiki ia ia ke hoike mai. O ka mare he mea maikai no ia, aole pono e hoolilo ia ka mare i mea lealea. O ka rula mau mawaena o na haole, ina e hoopalau, e waiho i wa loihi, nolaila, e kokua ana au i ka bila.

            Ku hou mai o Mi Thomson, ua olelo mai nei ka luna o Kohala, o na loio ka i hoole loa i ka hooholo ana o keia bila, no ka mea, o lakou ka poe e pomaikai ana no ka rui o ka poe oki, ke pane aku nei au, ua lawelawe nui no au i ka hihia oki mamua, aka, i keia wa, ua oi aku ko’u pale ana i ka poe moekolohe.

            Ku mai o Mi Kamakau a olelo mai. I ka M. H. 1830, ua helu wale no ma na hale kula a ua ike ia he 176,000 kanaka ka nui, i ka wa o Kaahumanu mamua iki iho, he kanawai mare no ia wa, oia ka hoao, ua pane mai nei ka luna o Kona Akau aole he kanawai oki mamua aku oia wa, ke hai aku nei au he kanawai no, oia ke kia paakai, ua hoomaka ia ke kanawai oki ma ka palapala i ka M. H. 1840, oia hoi ke kanawai o Luaehu, a nolaila ke nonoi hou aku nei no au i eono mahina.

            Mahope o ka hoopaapaa loihi ana, ua ninauia a hooholoia.

            Nonoi mai ka Loio Kuhina e hooholo loa ia ka pauku akahi, hooholoia.

            Noiia e hoopau ke Komite o ka hale, a noho hou i ka la apopo, hooholoia.

            Hoike mai ke Komie i kana olelo hoike, a ma ke noi ia ana, ua aponoia.

            Komite wae i kohoia no ka noonoo ana i na Lunamakaainana o na mokupuni mai i ku like ai me ka olelo hoike a ke Komite o na Aha Hookolokolo. Kohoia.

                                                Hon. Komoikehuehu,

                                                  “        Kaai,

                                                  “         Hanaike,

                                                  “         Kaiue,

                                                  “         R@ce,

            Lilo ka hale no ka noonoo ana i ka bila kanawai e hoololi ai i ka Pauku 17, Mokuna 16, o ke Kanawai Hoopai Karaima.

            Noi mai ka Loio Kuhina e waiho keia bila i ke Komite o ka Aha Hookolokolo.

            Noi mai o Mi Aholo, e waiho i ke Komite o ka hale.

            Noi mai o Mi Laiana e kakau poepoe ia,

            Ku mai ka Loio Kuhina, o ke kumu nui o kuu noi ana e waiho i ke Komite o ka Aha Hookolokolo, no ka mea, he mau wahi mea uuku wale no ka i hookomo ia mai, malia paha he kanawai no ke waiho nei e pili ana i na mea i pakui hou ia mai.

            Hooholoia e haawi ia i ke Komite o na Aha Hookolokolo.

            Hoopanee ka halawai a ka la apopo hora 11.

            LA UMIKUMAKAHI, POAHA, MEI 12, 1870.

            Halawai ka Ahaolelo ma Honolulu, hora 11, kakahiaka e like me ka mea i hoopaneeia.

            Mea Kiekie Peresidena P. Nahaolelua ma ka noho.

Pule ia ka pule e ke Kahunapule.

            Heluhelu ka Moolelo o ka halawai i hala a me ke noi ia ana ua aponoia.

            Waiho mai o Mi Martin, he palapala hoopii no Kau e hookaawale ia i puu dala no ke ao ana i na hana ike Hawaii. Waiho i ke Komite o na hana hou.

            Waiho mai o Mi Kahaulelio he palapala hoopii mai Kaanapali mai, e hookaawaleia i $800 no ka hana ana i uapo ma Kahakuloa, Honokohau, a e ae ia no hoi ka poe i loaa i ka Mai Pake e mau me ke noi ole i ka Aha Kiekie no ke oki ana, waihoia i ke Komite o na palapala huikau.

            Hoike mai ke Komite Paipalapala, i ka hoike a kekahi Komite wae i kohoia i ke Kau i hala a me ka Papa Hoike a ke Kuhina Waiwai no ka Bila Haawina.

            Hoike mai ke Komite o ka Papa Hoonaauao i na mea e pili ana i ka humuhumu ia ana o ka Huinahelu hou, a nonoi mai i $800, e hookomoia iloko o ka Bila Haawina, a i 30 keneka ka uku no ka buke, no ka humuhumu ana.

            Nonoi mai o Mi Laiana e apono i ka olelo hoike a ke Komite.

            Ku mai o Mr. Hikikoki a olelo mai, ua hele ke Komite e ninau i ka uku o ka humuhumu ana ma na ano elua, a ua hai mai oia e humuhumuia na buke ma na ano elua no ke 36 keneka.

            Ninauia a aponoia ka olelo hoike a ke Komite o ka Papa Hoonaauao.

            Hoike mai ke Komite i ka Ahahookolokolo i ka lakou hoike e pili ana i ka bila Kanawai a ka luna o Kau, no ka hoololi i ka Pauku 17. Mokuna 16 o ke Kanawai  Karaima, me ke noi mai e kakau poepoeia. Ninauia a aponoia ka olelo hoike.

            Waiho mai o Mi Kumahoa, he olelo hooholo i $2,000 e hookomoia iloko o ka Bila Haawina, no ka hana ana i Alanui mai waena o Mawae. Puna a hiki i Waiakea, Hilo. Waihoia a noonooia me ka Bila Haawina.

            Noi mai ka Loio Kuhina e heluheluia ka bila ana i hoolaha mua mai ai, e pili ana i ka hookolokolo Karaima, a nonoi mai e waihoia i na Komite o na Ahahookolokolo, no ka mea he bila loihi, a noi mai e kapae ia na rula, a e heluheluia a ma ke poo, a waihoia a paiia ma na olelo elua, hooholoia.

            Waiho mai ka Loio Kuhina, he Olelo Hooholo, e kauoha ke Komite o na Ahahookolokolo e ninau aku i na mea e pili ana i ka poe i hookiia ka mare ana. Ninauia a hooholoia.

            Waiho mai o Mi Wahine, he olelo hooholo i $1,000 i Mo@ bele, kaulahao a me ka haleuma no ke awa o Hilo.

            Hoike mai ka luna o Hilo, o ke kumu o kuu waiho ana aku i keia olelo hoolaha, no ka mea, oia ke kolu o na Kaona nui o keia Aupuni

            Noi mai o Mi Halemanu e hoomoe loa ia keia olelo hooholo.

            Ku mai o Mi Kaukaha a kue loa i ka hoomoe ana, noi mai e haawiia i kekahi Komite kupono, a na lakou e hoike mai, no ka mea, he nui na Mahiko ma ia Apana.

            Ku mai o Mi Pilipo a olelo mai, no ka ike ole paha o ka luna o Hanalei ke kumu o kona olelo ana e kokua i ka olelo hooholo, aole like ka manao o ka luna o Hanalei me ka manao o ka mea nana ka olelo hooholo, ka ka luna o Hanalei no ka Mahiko, ka ka luna hoi o Hilo no ka hanohano ka a pela aku, Nolaila, ke kue loa nei i keia olelo hooholo.

            Noi mai ke Kuhina Kalaiaina, e pono e noonoo ka hale i ka olelo hooholo i keia wa ano.

            Kokua mai o Mi Hikikoki, a olelo mai heaha ke kumu nui o ke kue ia ana o ka olelo hooholo, ua kokua au i ka olelo hooholo i Mouo bele, i mea e hoopololei ai i ke komo ana o na Moku ma ia Awa ma ka po, i ka wa ua, aole e ike ponoia ke Kukui Awa.

Waihoia ka olelo hooholo a noonoo me ka Bila.

Kapaeia na rula, a waiho mai o Mi Pilipo, he palapala hoopii no Koolauloa, ua kupono no ke kohoia ana o Mi Naili, waiho i ke Komite o na Ahahookolokolo.

Hoolaha mai o Mi Martin, he bila Kanawai e hoololi i na Pauku 527 a me 530 o ke Kanawai Kivila.

            Waiho mai o Mi Laiana, he bila Kanawai, e hoopau ai i ka Pauku 1417 a hiki i ka Pauku 1425, o ke Kanawai Kivila, a olelo mai oia, e pono au e kamailio ma keia bila, a ke nonoi aku nei au e ae ia e laweia mai keia bila no ka mea, he mea nui keia e pili ana i na paahana o keia Aupuni, a ua hilinai nui ia ka pomaikai o ke Aupuni, a ua hilinai nui ia ka pomaikai o ke Aupuni ma o na paahana la, nolaila, e heluhelu mua ia ka bila, hooholoia.

            Ku mai o Mi Kamakau, a olelo mai, ua kue ka luna o Kohala i ka rula 71.

Hooholo mai ka Hope Perisidena, he pono e hoakaka ka mea nana ka bila i lawe mai.

            Ua heluhelu mua ia ka bila, a ua waihoia e heluhelu aluaia.

            Waiho mai o Mi Hanaike, he olelo hooholo i $3000 no ka eli ana i ke one a me ka lawe ana aku i na pohaku ma ke Awa o Lahaina, Waiho ia a noonoo me ka bila haawina.

            Hapaiia na hana o ka la, no ka noonoo ana i ka Pauku 2, o ke Kanawai e pili ana i ke oki Mare o Mi Kapihe ma ka noho.

            Noi mai o Mi Hikikoki e hooholo loaia ka Pauku 2 o keia bila.

            Noi mai o Mi Kaukaha, e hoopanee loaia ka noonoo ana o keia Pauku 2

            Waiho mai o Hon. Bihopa he hoololi, e hookomo ma kahi o ekolu makahiki i 2.

            Ku mai o Mi Komoikeehuehu, a kokua mai i ka hoopanee loa ana i ka Pauku 2, no ka mea o ke Kanawai e kau nei, he Kanawai ia i kaniuhu ole ia e ka lahui. Ua waihoia mai ke Kanawai i ka M.H. 1866 e na Luna Kanawai Kiekie e pili ana i ke oki mare, mamuli o ka imi ana i na Kanawai o Roma Enelani, a me na Aupuni nui  naauao ua olelo nui ia mai nae, no ka moekolohe ke kumu nui o ke oki ana, aka, aole pela, ua like ko’u manao me ko ke Kuhina Kalaiaina i hoike mai ai inehinei, aole i nui wale ke oki no ka moekolohe, aka, no ka haalele kumu ole.

            Ku mai o Mi Kuapuu, a kokua mai i ka manao o ka luna o Ewa a me Waianae a me ko Hanalei e hoomoe loa i ka noonoo ana o keia bila, e like no me ka hoike ole ia mai o na kumu nui e pili ana i ka hewa o ke Kanawai i Aponoia ma ka la 24, o Mei 1866, a ke ninau aku nei au, auhea la kahi hewa a me kahi i poino nui ai o ka lahui i ke kanawai e kau nei, me he mea la ina e hoololiia ke kanawai e kau nei, a e hoala hou i ka Pauku 1334, o ke Kanawai Kivila, alaila, e hookokono aku ana kakou i ka moekolohe e ala mai.

Ku mai o Mi Kahaulelio, a kokua mai i ka hooholo loa ana o ka Pauku 2 ma ka hoololi a ke alii Bihopa.

            Ku hou mai o Mi Kaukaha a olelo mai o keia bila i laweia mai a ka luna o Hilo, he bila ia e hookonokono aku ana i ka moekolohe, a ua kue no hoi i ke Kumu Kanawai, e like me ka Pauku Akahi. O keia bila, aole oia e haawi ana i ka pono kaulike i na aoao elua, ina ua hookiia ka mau ana, e like me ke kanawai e manao ia nei, alaila, ua kokua keia kanawai i ka aoao i hookiia e hana i ka hewa moekolohe, a ua like no hoi ko’u manao me ko ka luna o Waimea i olelo iho nei.

            Ku mai o Mi Rice a olelo mai, e pono kakou e noonoo pono i keia bila, no ka mea, he mea nui keia, e hoopau ai i ka hewa moekolohe, ina pela, alaila, he mea nui keia, a he mea e maemae ai ka noho maluhia ana. Ina kakou e kau i na kanawai ikaika, aole no e nele ana ka hele o ke kane a wahine me kana mea i aloha nui ai, ina no ua hoopa@ia i ka hao, a puka mai iwaho aole no e noho malu ana, e hele ana no i ka mea a kona naau i anoi ai, a aole no hoi e hoi ana me kana kane a wahine mare, ina e okiia no na makahiki ekolu, a noi mai ka aha e ae e mau hou ia, aole no e loaa ana he hookahi iloko o ka lehulehu e noho pono ana me ka maluhia me ka loaa ole ia ia o ka hewa i papaia ma ke kanawai no ka mea i hookiia nolaila, he hoololi ka’u e 6 Mahina.

Ku mai o Mi Halemanu, a kokua mai e hooholo i ka Pauku 2, o keia bila me ka hoololi a ke ‘lii Bihopa i elua makahiki.

            Ku mai o Mi Kaluapihaole, a kokua mai i ka hooholo loa ia ana o ka Pauku 2, me ka hoololi a ke ’lii Bihopa i elua makahiki no ka mea, he mea keia e malama pono ia ai ke kanawai mare.

            Ku mai o Mi Aholo, a olelo mai, e pono e hoomaopopo kakou i ke kanawai i hooholo ia i ka M. H. 1866, aole i hoikeia mai, o ka poe i hookiia iloko o ka wa e kau ana ke kanawai, ua nui loa ke ino, i na ua hoike ia mai ke ino, alaila, e kokua wikiwiki ana au i ka hooholo loa ana o keia bila, ua like ko’u manao me ko ka luna o Hanalei i olelo iho nei, i na e hooholo loa ia keia bila, a i ole ia aole ia he mea e pau ai ka hewa.

            Ku mai o Mi Naukana. I nehinei ua koho au he kumu okoa, a i keia la, ke kue nei au i ka’u mea i koho ai i nehinei, i ko’u nana ana i ke kanawai i hooholoia ma ka la 24, o Mei 1866, ua ike au ua kokua ia ke kanawai i ka ulu ana o ka lahui, nolaila, e hoopanee loa ka noonoo ana i ka bila.

Ku mai o Mi Kepoikai, a olelo mai, aole au i ike ua lawe mai ka luna o Hilo i palapala hoopii no ka pilikia o ka poe o kona Apana, i ke kanawai ana e makemake nei e hoololi, a pela no hoi ko’u Apana, ua hele au ia lakou e ninau i ko lakou pilikia i keia kanawai, ua hoole mai lakou o ka lakou mea nui o ke kanawai e pili ana i na Haku a me na Kauwa a me ke kanawai e pili ana i ka mare ana.  Nolaila, e hoopanee loa ia ka noonoo ana i keia bila, i ole ia, e waiho a kekahi kau ahaolelo aku e hiki mai ana.

            Ku mai ke Kuhina Kalaiaina, a olelo mai, aole keia mea oki, ua haumia i ka lahui, no ka mea, i na e hoopii mai kekahi e oki, aole e hoopii mai me ke kumu ole, he hoopii no me ke kumu, no ka mea, i ka hookolokolo ana no ke oki, ua haawi ia no i ka aoao pale ma ke oki, ka pono kaulike imua o ka aha e like me ka mea noi, a pela no hoi au i ike ai i ka hana a na Luna K. Kiekie e pili ana i ke oki i kou wa e noho Luna K. Kaapuni ana no Maui a ua hakilo nui au i ka hana a ka aha e pili ana i na hihia oki mare. Ua lawe ia mai ua hoopii oki no ka moekolohe imua o ka aha me na hoike e hooiaio ana i ka hana maoli ia ana o ka hewa. Ke manao nei au ua like no ka hewa o ka mea hoopii e oki me ko ka mea pale, aole i hele imua o ka aha me na lima maemae. Ke manao nei au ua pono no i na mea i oki ia e mau hou, no ka mea, ua weheia ko laua mare ana, a ua kaawale no kekahi me kekahi.

            Ku mai o Mi Kaiue, a olelo mai, aole au e olelo nui ana no keia mea, aka, o kou manao oia ka hooholo loa ana i keia bila, e like me ia e waiho nei, a i ole ia o ka hooholo me ka hoololi a ke ’lii Bihopa, ua mahalo au i ka manao o ka luna o Hanalei, no ka hoohiki ana o na hoa e hana me ka pololei a me ka ewaewa ole, pela no kakou a pau, i hoohiki ai. O ka manao hoi o ka luna o Waialua, aole i pau kou kanalua, he mea keia e hooulu ai i ka lahui. I kou manao o ke kanawai e kau nei i keia wa, e koi aku ana ia e hele ke kane i kana wahine a pela hoi ka wahine i ke kane, aka, he kanawai no nae e kau nei no ka haalele i hooholo ia i ka M. H. 1860. Aole i like kou manao me ko ka luna o Honolulu i olelo mai ai i nehinei, o keia bila kanawai he mea ia e hoemi ai i ka lahui, i ka wa o Vanekoua, ua hoike mai oia he 200,000 kanaka, a mamua aku o laila 400,000 kanaka, eia kau, he oki anei ko ia wa?

            Ku mai ke Kuhina o na aina e. I nehinei ua kokua au i keia bila, aka, i keia la ke kue nei au i keia bila, ina e hooholo ia keia bila a e holo ole paha, aole no ia he mea e hanau nui mai ai na keiki, ua hoike mai nei ka nui o ka poe i ka wa o Kapena Kuke a me ka emi ana mai mahope ke hai aku nei au, aole no ke kanawai oki ka mea i emi ai, a aole no hoi no ke kanawai e kau nei e makemake nei e hoololi, no ka mea, he eha wale iho nei no mau makahiki o kona kau ana a hiki i keia la. Ua ike no oukou ia’u ua loihi ko’u lawelawe ana i ka oihana kanawai, a iloko hoi o na hihia oki au i ike ai, aole au i ike iki hookahi oia poe i hana ole i ka hewa, a aole no hoi au i ike a puni keia Aupuni i hookahi hoike i hele mai e hoike ma ka oiaio maoli ua pono hemolele loa ka mea e nonoi ana e hookiia. I na e hookiia ka mare, a noho ka mea i hewa a hala na makahiki Ekolu, nonoi mai e ae ia aku e mare hou, e loaa ana anei hookahi kane a hookahi wahine i noho me ka hemolelo a pau ka manawa a ke kanawai i haawi ai ia ia e noho, ke hai aku nei au me ka hookamani ole, aole kookahi, a ke ninau aku nei au e loaa ana anei ia ma ka laula a me ka loa o ka aina, a ke waiho aku nei au i na hao loio iloko o keia hale i ko lakou ike e pili ana i ke oki. Eia no iloko nei, ka hoa Hanohano mai Wailuku mai, a’u e pono ole ai ke hoopuka ae i ka inoa, a e noi aku au ia ia, e oluolu e hoihoi aku i kona hoomanao no ka wa i hala ae hooomanao ae i kona hele pu ana me au i kahi o kona makuakane a ma ia wahi, ua puni kekahi hale i na kanaka o waho e imi hewa ana i kekahi wahine, i like kono maikai me kona wahine maikai e ae, a mai ko ia nae paha ka makemake o ke kane e oki, ina aole au i kokua nui aku ia ia, he nui ka’u mau mea e kamailio ai, a e pau ana paha he buke okoa ke manao ia e hana pela.

Ku mai ka Hon Bihopa, No ka mea, aole au he loio, aole e hiki nui ia’u ma ko’u ano iho, ke hai aku i na mea a pili ana i ke oki, aole no au I hilinai nui i na olelo a kekahi poe i olelo nui iho nei. Aole e hiki ia’u ke hoike aku, ua maikai paha ke kanawai e kau nei, aole paha, a pela no hoi me ke kanawai e manaoia nei. Ina na hoa e nana iho i ka nui o ka poe i hoopaiia e like me ka Papa Hoike a ka Luna Kanawai Kiekie, e loaa no he 561, poe i hoopaiia no ka moekolohe, a ina pela, he mea weliweli no ia, i ko’u hoohalike ana i keia Papa Hoike me ko na makahiki i hala iho nei, ua oi pakela aku keia mamua o kela mau makahiki, a ke manao nei au he pono e imi kakou e hoopau ae i keia ino, a oia paha ke kumu i laweia mai ai keia bila, o ka mea nana ia, no ka mea, ua kamaaina loa oia i keia lahui.

            Ku mai o Mi Kaauwai. Ua hoike uuku au i ko’u manao inehinei e pili ana i keia bila, oia hoi ka waiho o ka noonoo ana i keia, a hiki i ka wa e lawe ia mai ai ka bila kanawai i hoolaha ia mai ai e pili ana i ka Moekolohe. Ua makemake nui au i ke ano o ka bila i laweia mai, aka, aole nae au i koho i keia bila i keia wa. Ua hilinai au i ka oiaio o ka olelo o na aoao elua, aka, mamua nae o ka pau ana o ka’u olelo no keia mea, he wahi hoololi ka’u, ua mahalo au i ka oiaio o na olelo i hoike ia iho nei mamua e pili ana i kuu lahui, aka, ua hilahila nui nae au i ka lawe ana mai oia mau mea i kumu hoohalike, ua hiki no ke noonoo keia bila me ka lawe ole mai ia mau mea, ua like ko’u manao me ko ke Kuhina Kalaiaina, a ke waiho aku nei au i ka’u hoololi, i hookahi makahiki e noho ai ka mea hewa i okiia, a me ka hoopaahao pu.

            Noi mai o Hon. Kalakaua, e hoopauia ke komite, no ka mea, ua loihi loa ka manawa i lilo no ka hoopaa ana i keia bila, akahi no au a ike he bila ano nui keia, aole au e ae aku i ka manao o ka luna o Wailuku a pela aku. Ninauia ka hoopau i ke komite, a hooleia.

Ku mai o Mi Pilipo. O ka Pauku 2, o keia bila ka mea e hoopaapaa nui ia nei inehinei, ua hooholo kakou i ka Pauku 1, a he wahi hoololi ka’u, e kapae loa i ka hapa hope loa o ka Pauku 2.

            Ku mai o Mi Thompson. Ua nui ka wa i hala no ka noonoo ana i keia Pauku, a ua nui no hoi na olelo akamai i hoopuka ia iho nei, a me na Kanawai a me ke Kumukanawai, a ua olelo mai ka mea nana i lawe mai keia bila, he mea ia e hanohano ai keia Aupuni a e noho maluhia hoi ka noho ohana ana.

            Ku mai o Mi Kamakau. I kekahi wa i hala aku nei, ua hele au e hoike imua o ka Aha Kiekie no kekahi hihia oki, o ka mea hoopii nae, ua like no kona hewa me ka mea i hoopiia, aka, ua hookiia ko laua mare ana, aole no ka pono o kekahi, a eia ka ninau owai la o laua e kiapaakai ana e pono paha e kiapaakai pu laua , nolaila, aole au e kokua ana i ka bila me ia ano e waiho iho nei, a e kokua au i ka hololi i hookahi makahiki.

            Ku mai ka Loio Kuhina. Ua hoolohe iho nei au me ka hoomanawanui i na olelo a na hoa i olelo iho nei, aole nae i loaa ia’u ka mea nana e hoohuli ae i ka’u mea mua i olelo aku ai i nehinei, ua hoopaapaa loihi no kakou i ka pauku mua o keia bila i nehinei, ua waiho ia i ke Komite, a ua apono kakou i ka hoike a ke Komite e pili ana i ka hooholoia ana o ka pauku akahi. Nolaila, e kokua ana au i ka bila me ka hoololi a ke’lii Bihopa i elua makahiki. Aole au i like ko’u manao me ko kuu hoa oihana i olelo iho nei e pili ana i ke oki mare, a ua mamao loa au mai ona mai la, aole no hoi owau wale no, aka, pela no ka manao o kekahi poe naauao e ae, aole lakou i hiki i ka huina like a i ka puu honua o ko lakou ike no keia mea he oki, ua like loa ko’u manao me ko ke’lii Bihopa i olelo iho nei, a nolaila e ka Lunahoomalu, ina he mea keia e hooki ai i ke ino o keia mea, alaila, ke kahea nei au e kokua i ka bila me ka hoololi. Ma na aupuni naauao a pau, ua lilo ka mare i pakaua e hoomalu ai i ka noho maluhia ana, ma kahi o ka pono malaila no ka maemae o ka noho ana, a pela no me keia mau pae aina, e haliu mai kakou i ka wa o ka pono i hiki mai ai ia nei, ua lilo ka mare he puuhonua a he pakaua no ka noho maemae ana o ka ohana. Ina aole kakou e noonoo pono a e malama pono i ke kanawai no ka mare, ke ninau aku nei au ia oukou. Ua makaukau anei oukou e pane mai he pomaikai ma o ke kanawi mare la? ke manao nei au, aole hookahi o oukou e pane mai. He mea maikai anei i keia au naauao o kakou ka ike aku, i keia la, mare ae la kekahi mau mea, noho iho la elua a ekolu la, hoowahawaha kekahi i kekahi, nonoi e oki a moku mare aku ana a pela aku e hana mau ai, ina pela, eia ke noi, he mea makehewa ke kau ana i na kanawai o keia ano i kanawai no ke aupuni. Mamuli o keia e kokua nui ana au i ka bila.

            Ku mai ke Kuhina o na Aina e. Ua noho iho nei au e hoolohe i na olelo a kuu hoa i kamailio iho nei, a ua like ko’u manao me kona e hooko pono i ke kanawai mare, aia iloko o ka lahui e noho nei he mau tausani he nui e noho nei me ka mare, a he haneri a oi ae i hookiia ka mare ana. Like me ka’u i olelo iho nei, ke kau nei kakou i ke kanawai oki no ka poe oki, aole nae ia he mea i pili aku i ka poe oki ole. Ma Beritania mamua, ua hookiia ko laila poe oki e ka Ahaolelo, aka, i keia wa ua like ko laila kanawai oki me ko onei nei, a pela no hoi me Enelani Hou.

Pane mai ka Loio Kuhina, aole pela ma ka mokuaina o Masekuseta.

            Ku hou mai ke Kuhina o na Aina e. Ina hookahi wale no wahi i like ole me ko kakou nei, aole ia he mea e haumia ai kakou, a e emi ai ka hanohano. E na hoa e nana aku i ka M. H. 1858 a mamua aku oia a mahope mai, ua oi aku anei ka moekolohe o keia wa, i ko ia wa, aole anei oukou i manao a i ike hoi, ua oi ae ka hanohano o na kaikamahine opiopio o keia wa i ko ka wa i hala, nolaila, aole o ka waiho ana i ke kanawai e waiho nei, oia ka mea e hoino ai i ka mare ana. O ka poe e hoohaiki ana i ka mare i olelo iho nei e hooholo i keia bila, oia ka poe i hoohaiki a makemake ole i ka mare, a aole o makou, ka poe e hookonokono nei e mare, a ma ia mea, ke nonoi aku nei au i ka lani, aole makou i hoohaiki i ka mare. O ka mea i keakea i ka mare ana, ua kau iho maluna o kona lae na hoino a ka lani, aole no e hiki i ke kane ina ua hewa oia, ke hoopau i ka berita mare, aka, o ka wahine wale no ka mea e hiki ai. Ua oleloia iho nei, he mea kokua nui ka i ka hana hewa, ke manao nei au aole pela, i ka M. H. 1860 ka wa no e kau ana ke kanawai e makemake ia nei e hoala hou ua nui na oki i like me ko keia. I ka M. H. 1812, he 69 poe no ka moekolohe a he 104, no ka haalele. Ina ua makemake kekahi kanaka e mare i ka wahine a hai, a ma ka moekolohe oia i manao ai e mare me ia wahine, eia ka ninau e mare ana anei oia ia wahine ke hooki ole ia ko laua manao e ka mea pono o na mea mare.

E ka Luna Hoomalu, ua haiia mai nei au ano, he nui no na hihia oki ma ka moolelo o ka aha, aole nae o ka moekolohe ka mea oi, aka o ka haalele ka hapa nui o lakou.

            Noi mai o Mi Hikikoke, e hoopau i ke Komite a noho hou i ka la apopo, a na ka mea nana i lawe mai ka bila ka olelo hope. Hooholoia.

            Noi mai o Mi Hikikoke e kapaeia na rula, a hoike mai ke komite wae, ua makaukau na rula o ka hale i ke paiia, a e hookuu i ke komite, hooholoia.

            Hoopaneeia ka hale.

KA AHAAINA A KA HUI HOOLE WAIONA—Ma ka hora 4 o ka auina la Poaono i hala iho nei, ua malama ia ka ahaaina a ka Hui Hoole Waiona “Moiwahine Emma” ma ka pa o ka Maine Hotele. Ua malama ia he papaaina maikai me na mea ai ono, i hoopahee ia ka moni ana aku e ke kiaha ela ona ole o Adamu; a ua hauoli na mea a pau me ka maikai, oiai, aole i paki mai olaila, ke kuluwai hooulu manao e hanaino ai i ka launa maikai ana. O na loaa o ua ahaaina la, he $50, i oi aku mamua o na lilo.