Ke Au Okoa, Volume VI, Number 5, 19 May 1870 — HE KAAO NO PUAOKAOHELO, Ke Kamalei hiwahiwa o Kauakanilehua o Hilo, ke kaikamahine a Leleiwi me Makahanaloa, ka hanai a Punahoa, i unuhi ia mai loko mai o na Kaao kahiko o Hawaii nei. [ARTICLE]

HE KAAO NO PUAOKAOHELO, Ke Kamalei hiwahiwa o Kauakanilehua o Hilo, ke kaikamahine a Leleiwi me Makahanaloa, ka hanai a Punahoa, i unuhi ia mai loko mai o na Kaao kahiko o Hawaii nei.

HELI 5. Ma keia kapa ana o Puueo i keia mau inoa mai ka wa kahiko mai a hiki i keia wa> a he mau Lae kaulana loa keia ma Haweiinuiake, a ua haku ia hoi ma na mele, e like me keia mao lalani mele malalo iho.) " Ca ike-a o Leleiwi, Lae o Makahanaloa, One ua o Hilo-hanakahi Mahope iho o ka p»u ana o ka olelo a ke kahuna me Pnnahoa ma, aia hoi, ua hoaimakaukan ae la keia ia ia iho a me ke no ka boi ann ma~kona wabi ponoi, nolaila, p»ne aku Ia oia imuao na 'Lii, he pono paha e hoi au i keia wa ? ae mai la na alii, ia manawa i haawi ia ai ke aloha mawaena o hkou a pau, a ku ae la o Puueo ilana me ke keiki e hii nna ma kona mau iima, a hoi aku ln, ia in i haalele iho ai i ka malu o ka hale alii, aia hoi, ua kui pamalo iiio ka hekili ia wa me na onohi e kan pn ana me ka la, e likome na ponaha poepoe o Kaluakalai, ( be anuenue ke ano ke nan» aku, ) ua hoike ia mat keia mau hoailona o ka lnni ia wa i ka manawa a ke kahuna e hoi ana me ke keiki ma ke ulanui, a he man hoailone keia e pili ana i ke ano o na alii io mui ka po mai, ( pe la e hoike mai ai ke Akua i ke ano o kana mea i lioalii mai ai maluna o kekahi mau kahaka a lahui kanaka paha, a he niea maa loa ia i ka wa knhiko a hiki mai ikeia an.) I kona hiki ana akn ma ka hale, oiai o Wailuku e noho mai ana me Makahanaloa, ia wa i laiau iho ai oia ia Makahanaloa a waha ōīa ma 'kōoa kua, haāwī' akn Ta 0 Puueo i h'ou e hii ana ma kona mau lima i kana wahine, a he mea oiioli loa ia i kona manao, me ka nana pono iho i kona mau ano a pan, a pane ae la o Wailuku i kana kane.o na helehelena a pau t> keia keiki, ua like no ia me kona makoahine alii, a o ke kaikamahine nei no kai ku ia Waiolama, noiaila, pomaikai kaua i ka kaua mau hanai alii, ola kaua i ko kaua mau I» hope. Ia manawa i hanai iho ai o Wailnku i kona wai-u, ua hoomau aku oia i ka hanai ana i ua keiki nei a hala na la elima. Ka kilei ana mai o Ohele a me kana kane ma ka hale o Paueo a me ka laua olelo. ( Ma keia wahi o ko kakou ka»o, he pono e waiho kakou i ka olelo ana no Leleiwi a me Puuea ma, be ponae olelo iki kakon nro Ohele a me kana kane.) I ka hala aoa o na la eliina, o ke keiki ma ko Poueo ma hanai ana ma ko laua hale ponoi, kui ae la ka lohe no ua keiki nei ma Hilo holookoa a psu mai o a o, ua lilo hou ke -keīki a ke alii i hanau ai ia Puueo a me kana wanine, aia hoi, hoopuka aku la o Ohele wahine, ia Waiakea kaoa kane, e hele paha kaua, i kahi o ko kaikoeke la e noi akn ai i kekah; hanai alii a laua na kaua, aia no puha ia 1 kou maoao ana, oiai e-a ua ike no oe ia'a, he kanaka hilahfla wale au i ka hele i kau hale, aole i puni ia'u oa hale o Hilo nei i ka hele in " wahi a Waiakea," pane hou mai o Ohele ia ia, aole no au i olelo aku nei ia < e, nau e olelo, aku, na'u no e olelo aku ia mea ke hiki aku kaua ilaila, ae mai la o Waiakea i ka manao o kana wahine, a ma ia manawa no laua i liuliu ae ai la lau« iho, a helenku la a hiki i ko Puueo ma hale, ike mai la o Wailuku i kona kaikoeke ia Ohele e hele aku ana me kana kane. oiai o ko Puneo kaiknahine ponoi no ia, o ko ia la kah.ea mai la no ia ia laua nei me ka mahamaha o ka olelo ana me ka hoihoi, a akn !a o Ohele me kana kane iloko a man ana na ihu, e like me ke ano maua o keia lahui e noho nei, a ua haawi ia na olelo aloha wale no i waena o lakou ia manawa, a pane mai a o Wailnku ia Ohele ma. A kahi no oloa a hiki hoo mai i ko m'ana wahi nei, ae, wahi a Ohele he manao no hoi paha ke hiki mai la io oloa nei, pane aku la o Wailnka, heaha ko olua manao i hele mai ai ? pane akn la o Ohele ia Wailukn,' hele mai nei maua i ka lohe ana ae oei ua lilo hou mai nei in olua ke keiki a ke alii Punahoa i hanau iho nei, nolaila, i kii mai nei hoi maua i kekuhi hanai a olua oa maua, oiai hoi, ua loaa mai.la ia olue, a oia ko meua mea i hele mai nei, pane aku la o Wailukn ia Ohele, e hoala iho oe i ko kanane ia Puueo n i na e ae mni e-a, alaila, o ka lilo no ia ia olua o keia keiki, no ka mea, ma ona wale no i loaa mai ai keia man keiki alii ia maua. la manawa i hoala iho ai 0 Ohele ia Pooeo, a ala ae la oia, ai kona nana ana ae, e noho ana kona kaiknahioe a me kona kaikoeke, haawi mua ae la oia 1 ke aloha ia laaa, me ka olelo hou ae, ua hiki mai nei ka olna ? ae aku Ja kooa kaikuahine, a ninau mai la o Puneo, heaha ka huakai o ka hele ana mai bai akn la o Ohele, i kii mai nei maua i kekahi hanai n olua na maua e haoai aku, a i na hoi e loaa mai ia olua, alaila, oa makepono keia maua wa* wae i hele mai nei, a i ole ae no boi- paha e loaa mai ia olua o ka pan ae la no hol paha

ia, a no keia olelo a Ohelo imua o kona kaikunane, pane mai Ia o Puueo, ua lilo ia olua ia, aohe mea e nele ai o kahuakai oka hele ana mai e knu haku no ka mea, aa loaa hoi ia'u mai ke alii mai, e paa ho. paha ia oe aole hoi au e hanau mai, he ha. nai wale iho no ka ? hoi ka kakon, nana alii no ke keiki, a pane hou aku la o Puueo i kona huikuhine, " o ke kaikamahine a me ke keikikane, auhea ka olua keiki makemake ?" Pane akn o Ohele, o ke keiki kane ka maua, ka mea hou, oiai, hoi ua nui hoi ia olua ke kaikamahioe, a ua alohn olua ia ia, nolaila, o ke keikikane ka maua, i ko Wailuku lobe ana i keia mau olelo a ke kane, ua pono ole kona manao i keia haawi ana a kana kane, eka, aole oia i hoopuka aku i kona manao, no ka mea, ua haawi ae la no ke kane ka mea nana i noi a i kii aku hoi i na alii, ua pn wale iho no kona manao iloko a pau tvale iho no, aka, ua nui kona minamina no keia keiki. A olelo ae la o Poueo i kana wahine, ua lobe mai la no hoi poha oe i ka manuo o ko kaikoeke i hele mai nei. ae mai la no hoi kana wahine, ia wa i hana iho ai o Wailuku i kana huaolelo i hoopoka ai, aole e lilo ia bai ka hanai i na he keiki kane, a ina he kaikamahine, alaila, na hai e hanai, a lalau ae la oia i ka awa ma kona lima a hai aku la oia i kana hoaolelo imua o ke Akua, pela oia i hana ai a iiiki ika pan ana, oia ke kala ana no na olelo hoohiki i kela manawa, a pela no hoi i keia wa, na ike nui ia keia mau ano iloko o keia lniiui a pau kana hana ana, haawi mai la o Wailuku ia Ohele i ke keiki, a hoi aku la laua i ko laua wahi me ka waiwai makainae ma ko laaa lima, pela i lilo ai o Leleiwi ia Ohele a me kana kane ka hanai ana n hiki wnle ika nui ana. Nolaila, ke ike nei oe e ka mea heluhelu i ka l.ilo ana aku o keia keikikane ake alii i hanau ai, ma ka lima o Ohele a me kana kane.

I ka hiki ana aku o Maahaknaloa i kona mau ]a ui o ni kelakela m3raua ae o kekahi poe kaikamahine e ae o Hilo, a ua lilo no boi oia i mea kaulana loa iloko oia wa. a ua makaikai nui ia no hoi oia e na makaainana h pau o Hilo a ua mau ka ula ma kona maa papalina i ka po ame ke ao, oia kekahi mea ona i kanlana loa ai, a ua kapa ia aku keia inoa kapakapa maluna ona e na kauaka he lehua ku i kawao, mamoli o kona ui a n-e kona nani, a he kahiko mau keia oo ua M:ikahanaloa nei, a pela no hoi kooa pokii kaikunane Leleiwi, ua like a like ko laua man aoo, e like me kona kaikuahine, aole no hoi e loaa mai ko Leleiwi kulana i kekflhi poe keiki e ae, oia hookahi wale ibo.no ia i kona «nō, a o kona hanau moa wale no ka mea e like ai, » ua kauiana hoi o Leleiwi ma kona ui, a ua nui kupono laoa no ka hoao ana, i ke kane a i wahine, mamuii o ka hanai kupono ana a na kahu hanai o laua me ka mai. kai, a be maa keiki ooho malie loa laua me kc pakike ole aku i n& mea nana i hanai a hiki i ka nui ana, a ua lilo ia i mea maikai ika manao ona kahu hanai. 1 kekahi la, ninaii aku Ia o Wailuku ia Makahanaloa, he* wahi manao ninau akū keia ia oe e kuu ha nai, oia ea, aole be wahi i koe o ke kone ia oe, ua nui oe a wahine maikai, ai na oe e hapai i ke keiki, alaila, ua pooo loa, oi ola aku maua, no ka mea, e nana mai oe la ke hele iho oei e palupaln, nolaila, e kamailio pu kaua i keia wa, aole o'u makemake i ke kane hans mamuli o ka manao o ke kino, mamuli o kou i ke ole ana i ke kane, nolaila, ua noonoo au, o ka wa kupono keia ia kaua e olelo pu ai, a oo keia olelo a Wailuku i kana hanai. Helelei Iho la na waimaka o Makahanaloa nie ka pane maki. kona kahu haoai, e pauaho' ana ka paha oe ia'a i ka malama ana, a i na ua pauaho oe, alaila, ua pono an ke /noe i ke kane, aka, aole aa e hoahewa i kou manao, a oo keia olelo a Makahanaloa i konn kahu hanai, ua hiki ole aku ia ia ke olelo hou aku oiai, ua ike iho la oia i ka hewa, o kana mea i olelo aku ai, a noho iho la ia me ka manao kaumaha,- me ka olelo aka, ua hewa io au i ka hoopuka ana aku nei i keia olelo ia "e, pane mai la o Makahanaloa, aole be hewa o kou manao hoakaka e ia'a mamua, ua pono no ia, ake, na'a ka ninau aku ia oe i keia wa O wei kau kane i manaoai na'u ? alia iki pahn, e kuli kaua a hoi mai o Puueo, alaila, hai aUa ka kaua olelo iho nei ia ia, ae mai la o Makahanaloa. Ao ka pmu 'no ia oka laua olelo ana Ia Puueo i hoi mai ai, hai aku la o Wailuku i kana mea i olelo ai me ka laaa hanai, a pane mai la oia i kana wahioe, aole paha ia kaua ia wahi o ka hoomoe i ke kaoe, aia no ia i ka manao o na alii na mea oana ke keiki, he haoai wale iho no ka kaua, aka, i na ua •• ae nei ua haoai nei a kana e moe i ke kane, alaila, ua pono no, pane aka la o Wailuku, ua ae ae nei no hoi, nolaila, huli ae la o Puueo a ninaa aku la i ka haoai a laaa, i ike ai oia ika oiaio o ka olelo a knna wahine, e kuu hanai alii, ua makemake oo oe e noe i ke kane, e like me ka ia nei mea e olelo mai nei ia'u, ae aku la o Makahanaloa, ai ka lohe pono ana o Puueo i keia olelo a ka laua hanai, i aku Ja oia i kana wahine a tue ua hanai nei a laua. He nani ia, oa ae la no oa i ka olelo a ke kahu hanai, aka, aole e holo ia kakoo wale 00, aia aao mai o ' uoaho» ame Waiolama alaila, pon» oe ke moe i ke kane, a i oa e hoole mai !aua, alaila, ua pau no ia manao ana, no k* mea, o ka hnnai ka maua mea i makemake ai, n oin no k<>u mea i lilo mai ai ia maua, aole i olelo mai kuu haku alii wahine Puoahoa ia'u. ■( w9o/« »pau. )