Ke Au Okoa, Volume VI, Number 5, 19 May 1870 — NO KA AHAOLELO. [ARTICLE]

NO KA AHAOLELO.

La Eiwa, Poalua, Mei 10, 1810, Halawai ka Hale ma ka hora 11 kakahiaka. Hon. P. N*ahaole)ua ma ka ooho. Pule ia e ke Kahunapole o ka Hale. Heloheln ia ka moolelu oka la mamua iho, a aponoia. Waiho mai o Mi Martin he palapala hoopii mai Kau mai e hoemiia ka auhau o ka lio i hapaloa r dala ke poo, haawiia i ke Komite Waiwai. • Waiio.jnai- 0,...Mi 'honopii no Honololo aoai.nala wehala e lun%i e ae. Noi mai o Mi Kepoikai e haawiia i na Komite Wae. Ninaoia a aponoia. ,Na Komi-; te Wae : * Hon. Kepoikai, " Kapihe, " Kalnapihaole, " Boyd, " Wahine. Waiho mai o Mi Laiana be palapala hoo pii oo Kohala Homa e hoemiia ka auliao alaooi i $1,00 i na makaainann ilihnoe, a i ka poe waiwai $5,000 i g5,00 ka auhau. Wnihoia i ke Koinitc Waiwai. " ' "

Hoike mai o Mi Thompson, Lnna Hooma-j In o ke Komlte o aa Aha Hookolokolo, no ko lakou hoapono ana i ka Bila Kanawai e pili ana i na inea ino wale, a e hooholoia ia bila ma ka helnhelo alna ana. Ua hoole lakon i ka palapala.hoopii o Puua e kueana i ke kohoia ana o Knmahoa, aole i kokoa ia ' na knnin hoopii, a ua waiho ia ma 'ka papa. 0 kekahi hapa o ka palapala hf)opii o Hilo, ua.waihoiai ke Komite .Wae. . Ninaoia.a hooholoia. - . • Hoike mai'ka Mea Kiekie Jno. 0. Domīnis, i ka apono ana o ka.Moi ke'lii i ka 01eg lo 'Hooholo i $15,000 no ka lilo o ka Ahaole-i lo o keia Kan. Hoike māi ka Mea Kiekie P.. Nahaoleloa, Luna Hoomalu o ke Komite Wae, no ka aj£ ana mai o ka Moi i ka Olelo pane a ka ba3e? 1 ka Haiolelo a ka-Moi.' Ninania a aponola?; 1 Waiho mai o Mi Kumahoa, he olelo hooā ■holo e hookāawāleia' i $4sD(T'no ka ana i ke alanni ma Pona, Pualaa a I«afwaiho ia i ke Komite o na Hana Hon. ''■'■■ Waiho mai o Mi Naokana, be olelo hōoJ><SK 10, e hookaawaleia i $1.00 i okuLnna Makai hookahi o na Apana e āe, a i $37,000 no na Makai o Honolulo a me na wahi e ae. Hoike mai ka Hope Paresidena, aole i ku keia olelo hooholo i ka rola, kapaeia. Waiho mai o Mf Koapon he olelo hooholo i $500,00 no ka wehe ana i alanui manka o Koloa maf Kahoaea a hiki i LawaC i Kauai. Hoike mai ka Hope Paresideua, aole ko keia olelo hooholo i ka rola, e pono e laweia mai ma ke ane bila. % Kapaeia. Nonoi mai o Mi Kepoikai e noonoo hou ia ka olelo hooholo a Mi Koapnu. ,Hooleia. Hoike mai ka Hope Paresidena e noanoo ka hale i k» olelo hooholo a ka Luna o Waimea e kaoohaana i ke Kakauolelo e kikoo akn i $4000, no ka uko o na hoa o ka hble. Noi mai o Mi Pilipo he hoololi, aole na ke Kakauolelo e kikoo i keia man dala, aka, na ke Komite o na Buke Helu. Ninauia ka olelo hooholo me ka hoololi, a aponoia. Waiho mai o Mi Hunaike he olelu booholo i $500, no ka hana hou ana i ka uwapo ma Lahaina, waiho ia i ke Komite Waiwai. Ku mai ka Mea Hanohano Btbopa, a noi mai, e waiho i keiaolelo hooholo a hiki i ka hoonoo ana o ka Bila Haawina, no' ka mea, he nui na palapala nonoi o kekahi mao apana e ae e waiho nei ma kuo lima. Ko mai o Mi Laina, a hoohalahala i ka olelo hooholo, no ke knpono ole i ka rnla, a ua koe ka olelo hooholo i ke kanawai maoli, no ka mea, o ka olelo ho'oholo penei : E haawi keia hale i $500, a pela ako, aole mana 0 keia hale ke haawi, ke'olehe bila kanawai 1 hooholoia. Ko mai ka Hope Peresidena a hooholo mai, aole e keakea ia na boa ke Inwe mai i na olelo hooholo 5 aka, e lawe inai ma lee ano kupooo ; a penei e lawe mai ai i na olelo hoo holo pili i keia ano, "E hookomoia iloko o ka Bila Haawinn i e mea dala no ka mea a pela aku." Noi mai 0 Mi Martin, e aeia nia e heluhelu mua mai i ka Bila Kanawai aoa i mua mni ai, no ka hoololi ana i ka Pauku 17 o ka Mokuoa 16, o ke Kanawai Hoopai Karaima i hoohui ia, ninau ia a oponoia. Noi mai ka Loio Kuhina e heluhela alua it kein hila i ka la apopo, hooholoia. Waiho mai o Mi Naili he olelo hooholo e hookomoia i $350, no ka hana ana i haie bookolokoloma ka apanao Koolauloa Oahu, waiho ia i ke Komite 0 ua Aha Hookolokolo. Hoolaha mui o Mi Hulemanu, he bila kana\yai e hoemiia na lio maka naholehele ma ke kualiiwi o Hawaii. Woiho mai a Mi Hikikoke he olelo hooho-

lo e kaooha nna i ke Komite Hoola. e imi i na mea e pili ana i ka awa a me ke kanawai e pili ana, hooholoia. • Hoolaha mai o Mi Naokana, hebila kana. wai e hoololi i ka Paoko 1417 o kē Kanawai Kwila. • Waiho mai o Mi Kapihe he olelo e:īiockom«in i $2,000 no na alanni ma Maleawao. $1,000 no na kahawai o Kakipi, ninaiiia n hooholoia. 'W'iihn mai o Mi Knmahoa, he olelo hooho4.'»| $!00,'e hookomo ma ka Bila Haawina, lilo o ke Kiaaina Lntanela o* Hawaii njina ana i ka' moknpnni, waih'oia a ka Bila Haawina, - aāpīoi mai o Mi Kamakau, e hapai ia na baia, ninania a aponoia. 6a hale i ka.noonoo ana i ka hila, kanaiwai e hoopau ana i ke kanaWai e ae ana i poe i okiin e mare hon i aponoia mā ka la j 24 o Mei. 1866. a f hooholo hon r ka Pauko o ke K»nawai Kivi!a. • ;Kn ma? ka Loio Knhina, h olelo mai, no ke ano moakaka loa o ka bila, aole ao e keakea ana', a he wahi hoololi iki kfi'n no keia ,b|a. . ka Hope Paresidena, ina aole kenkea i k.eia bila; alaila, e kāuoha ia

ki bila e kakao poepoeia. 3Noi mai o Mi Laina, e. lilo ka hale i ke Kornitf! no ka noonoo ana i keia bila. r !Noi mni ke Kohino Kaīaiaini'. mainoa o ka !ilo aha'o ka hale i ke Komite, ke nonoi nei an e kne loa ia keia bila. • Kn mai ka Hon..Kalakana, a kokna mai i •k'ē kapae loa nna i keia bila. |? Ku mai o Mi Hikikoke, a olelo mai, oa lawe marad i keia bila i .mea e hoole loa aku ai i ka;manao haakoi o na haole o Honolnln nei. ua hanaia keia kanawai a'u e n»tnao nei hoopau, i mea leālea walē no i kā manao o ka poe mare, na hiki no i kekahi mēa mare, e mare hon i eliīa, a i ekolu i ka makahiki, na hiki no i kekahi|&a'iiba'e noho mare ana, ke ae like e oki lana mare ana, no ka mea, ua lilo.ke mare, i meaoleloa ma ke kan ia «»o lceia kanawai, no ka mea, eia ke waiW) nei imua o kakon ka Papa Hoike aka LujbkaOawai Kiekie, no ka nni lanna ole.mai i hookiia ko lakou mare ana, o kepPßjtolLw>aivhe.kanawai keia e kano noi ana 'opiopfo o kak'on o Hawaii nei i ka pēlapela, a me ka lehnleho e ae o kakou, na ililo iini na kaikamahine opiopio o kakon i 'ka '(•ewā ino hanmia he hookamakama hekaka&ahfloa o na opio Hawaii o kakoo e noho neī,me'ka hoopaa pono ana i ka berita mare, a nolaila, kuu manao ana e hoopao loa i keia kanawai. Noi mai o Mi 'Kamakao, e waiho ia ka noonoo ana o keia bila a ka la apopo, a e liIo keia oia-ka hana mna o ka la, no ka mea, ina e noonoo kakoo i keia bila, alaila, he kolea poapoa puapuakei keia, no ka mea, ina paha e waiho i ka la apnpo, alaila, ua loaa hou mai kekahi mau manao ano hon e pili ana i keia bila. Nonoi mai o Mi Kalama e pono no e lilo ka hale i ka noonoo ana i keia bila i keia la, no ka mea, aole no he ano nui o keia bila, a aole like o ko'n manao me ko kekahi Lnna o Honolōlo, ina na hele mai ia i keia hale me ka makankao ole mamna, alaila, ua hoololoiahili oia i na hana e liolo pono ai keia hale. Ku mai ka Loio Kohina a olelo mai. o ka ninau imua o ka hale i keia wa, oia ka hoopanee loa i ka noonoo ana i keia bila, oia hoi ka hoole loa ana, aka, e pono e noonoo akahele loa ia keia bila, ina no ka loihi loa o ka manawa e haawiia i ka mea oki ia akn, alaila, e hoemi iki mai paha ka manawa, ua ike ao i ka leholehu o na oki imua o na aha oki ma na wahi a pan a'n i hele oi. Noi mai ka H'<d. Kalakaua, e hoihoi hou i kana noi e hoopanee loa i ka nooooo ana i keia bila, no ka me», oa lohe ibo nei au i ka manao o ka mea nana ka bila, a nolaila, ke kokua nei au i ke noi a kekahi luna o Honolulu, e hoopanee i ka noonoo ana i keia bila a ka la apopo. Ku mai ke Kuhina Kalaiaina a lawe mai nana ke noi, ehoopanee loa ia keia bila. Ku mai o Mi Kaukana, a kue mai i ka wniho ana o kn noonoo ana i keia bila a ka la apopo, a nonoi mai e nooooo ka hale i keia wa, ina peha e waiho iaa ka la apopo, alaila, oa hooloihi loa ia ka manawaokeia kao. no ka mea, o ka luna o Honolulu, be mea oia ua kaulana nui no kona naauao, a o leeia bila hoi, he mea mnakaka lea loa. Ninauia i ka hale, a hooholoia, e Jilo ka hale i ka noonoo ana i ka bila. Hon. Kama* kan ma ka noho hoomalu Hai mai ka Luna Hoomalu, o ka hana o keia wa, o ka noonoo ana i ko bila. Noi mai o Mi Hikikoke, e heluhelu ia ka bila mai ka mua a ka hope, ninan ia a hooholo io. Noi mai o Mi Hikikoki, o heluhelu pakahi ia na pauku, ninauia a hooholoia. Noi mai o Mi Hikikoki, e hooMo loa ia ka poukn mua m« konn heluholu alua ia no ka mea, o ka bila, ua iko au be maikai

uo, no ka mea, ma ke kneawai i keia wa e kau nei no ke oki ana, oa like ka pono o ka mea bewa ma ke oki ana me k& meaua loaa no ia ia ka pono k'aulike e mare e lik,e me* ka mea pono, aka. e iiiki rio kehoemiia ka wa e n.oho ai ka' mea i oki ia akn e nonoi mni e ae ia akn oia e mere, o keia kanawai he knapo-wahine, a kane no ie, a ma keia kanawai, aole no he pomaikai iki o keia lnhoi. Ika ninau ana ako i kekahi poe ike kt?mu o ko lakou mare ole ana, ol«lo m«i la- j kou. Heaha ka pomaikai oka mareanB, oa hiki no ke moe aku a moe mai a pela akn, a nolaila, ke oonoi aku hei au, e hooholo loa ia keia Pauku.

Kn mai ka Loio Kuhina a olelo mai ina e ae kakoa i ka P&uka maa o keia hila, oia no ka ae ana aku i ka hoololi ana i ke kanawai i apoooia ma ka la 24 o- Mei, 1866, ina kakou | e noonoo i ka Panko 2; o keia bila, oia ka vra a kakon e ooonoo ai no ka loihi oka manawa, na hi.ki do i na mea oki ke hele mai im'ia o ki aha e hookiia ko laoa mare ia ana, a okiia laua, puka akn lana a mare aku e like me ka makemake, uoho iho me ke kane a wahiue ho.o, a komo mai ka hoowahawaha, hele no e imi i liewa i kumn e oki ia ai, a 'mokn marie hoaHo,'a pela no e haha m'ao ai, a ha Jīlo ke kanawai mare i mēa lealea ia. Ma na iina e, o ka mea hewa i tfki ia, ua papa loa ia oia ma ke kanawai,. aole e mare hou a loaa ia ia fce kala ia ma ke kanawai ke hala ka.manawa me kona uoho pono. ana. ina ke kanawai,.nolailu, ke kokna nei au i ka hooholo loaana o ka\Pauku Akahi, aia a hiki i ka Pauku Elaa, e noouoo kakou i ka loihi o ka manawa. Ku mai o.Mi Laioa, a olelo mai, aole an e kamailio loihi, no aka, i ka wa i hooholo ia ai o keia biia kanawai, ua ala mai ta haumia ino o ka inoa o Hawaii nei, a ua

hai mai o Eobikaoa, kekahi o ua Looakaoa* wai Kiekie i make, no kooa kaumaha nui i ke ala noi ana mai o na oki, nolaila, ke ae nei au i ka hooKolo loa ana i keia bila. Ka inai ke Kuhioa Kalaiaina,'a olelo mai, 0 ka inea nana i hōokomo mai i keia bi!a kanawai i ke Kan Ahaolelo o ka M. H. 1866, aia iloko o ka Hoike a aa Laoakanawai la, ua knhiknhi mai oia i na kauaw.ai o nu anpuni e, a me ko Koma, ma ke k&nawai o Ho. ma, aole e ae ia ka wahine e mare 'ke okifa a hala ka makahiki, a no ka ike o na Lunakanawai Kiekie, na hoohaiki ia ka poe oki, nolaila, i lawe ia mai ai keia hila kanawai a hooholoia, nolaila, e pono e noonoo akahele ia keia e kakou. Ku mai o Ali Komoikehoehu a kae mai i ka hooh'olo ana i keia bila~e hoololi i ke kanawai e kaa nei, no ka mea, o ke kanawai e kau nei, ua maikai no-ia, ua noonoo akahele ia e ka Ahaoielo o ka- M. H 1866, a ke hooko pono ia nei nae ka Aba Hooki Mare, a aole i ike ia ka pilikia o keia lahoi, a . aole no hoi au i ike i ka hilahila o keia aupuni ma keia mea, no lta mea, o kekahi komu nui 1 honholoia ei keia kanawai, na manaoia he mea ia e ulu nui mai ai keia lahui, aole no hoi au i ike o ka nni o na oki he mea ia i emi ai keia lahui. I keia wa, oa loaa na keiki a kekahi poe i okiiia i ko lakoo wa i mare hou ~ akn ai i ke kane a wahine e, oiai, aole loaa ua keiki j ko lakou wa me na kane a- me na wahine mua, aoie au i ike i ka hilahila o keia kanawai e like me ke kanawai e pili ana i ka hookamakama i hooholoia i ka M. H 1862. Ina e hoopau loa ia ke Kanawai Hookamakama, alaila, e kokun noi au, a ina oia ka kanawai a ka luna o Hilo i lawe mai nei. Ku mai o Mi Kaukaha, a kue mai i ka hooholo aoa i ka bila ka nawai, a e pono no e waiho no ke kanawai muu e kau nei. I ka wa e noho ai ka Aha Kiekie ma Kauai, ua hele mai ka poe oki e hookiia ko lakou mare ana, aole nae no ke pono o ka mea hoopii, no kt mea e ooho ana ka mea hoopii a me ka mea hoopii ia me kekahi mea e ae, aole nae e hiki ke hoi hou laua, no ka mea, na aloha kekahi i ka mea e a pale no hoi kekahi, a oa ike au, he mea paakiki loa ke hoi hou eooho pu na mea mare. 0 keia bila kanawai a ka luna o Hilo i lawe mai ai, aole au i ike iki i ke kumu o ka hoemi ana i ka hewa moekolohe, i ke Kau Ahaolelo o ka M. H. 1868, ua kau ia eia Kau, ke kanawai e manaōia e hoopan i ka moekolohe ana, aka, auhea la ka pau ana ? Noi mai o Mi Jodd, e hoopan i ke Komite a e nolio hon i kekahi wa aku. Ninania a booholoia e pan ke Komite. Hoike mai ke Komite i kahalo i kanahoike, ninauia a aponoia, e noho hon ke Komite i ka la apopo. Noi mai o Mi Thompßon, e hoololiia kekahi mau bna olelo ma ka olelo Beritania ma ka hapa mua o ka bila Konawai e pili ana i na mea ino wale, ninauia a hooholoia. Noi mai ka Loio Knhina e helnhelo alua'a ka bila Kannwai, " Hc kanawai e pili ana no na mea ino wale." Ninnnia a hooholoia. Ku mai ka Loio Kuhina a olelo mai, ma ka hana mau ana ma na aha hookolokolo, na laweia kekahi poe imua o na oha e pili ana I keia opea; ina o hooholoia keia lila, alaila,,

| oa ili ka pomaikai nni i kā lehuleha holookoa mai o a o, no ka mea, o ua ala hele loa, a me , 0 na ala liilii, os like ka maoa o kela mea-keia /. mea, īob e paniia-kekahi alanni, alailff, e i>ikī i kela'mea keia mea e hoopn mai o%a eha e weheiir ia piUkia, po ka mea, mapp» akn riei, nalaweia mtfi kekahl o keia hewk' inina o ka aha, no ke pani ia ana cv kekafe alanni raa Mani, a na hoopii'ia mar inina oie KnLina Kalaiaina, mamna akn nei* a na nni ka hoopaapaa ana nta ia mēa, a ma ■ keia kanawai no hoi, na haawiiā ka mana i <ia ~" aha. Nioao mai ka Hoo. Kalakaaa, oa pili anei : keia kanßwai iuaalanoi i hooholo ia e na aba hookolokolo mamua ako o keia ? 1 Pane mai ka Loio kohina", j>ela no. Ku mai o Mr. Thompson, a olelo mai, o ke- - kahi komn nni o kno kokoa aua i teia feila : oia no ke kokna ana i ka poe Hjhnnei keia waaikawa paba mahope .akn, okeia kana- „ wai na pili wale ao i na alanui aopnni/malia- , paha ma keia hope akn, e pani'ia aoa paha ■ *- kekahi alanei anpnnie kekahi kanaka waiwai, a he poe ilihnne ka poe i hoopi!īkiajß, alails r oa lil<rke kaomaha noi o ka hoopii ana itm>a 0 na aba hookolokolo malona o ke kanaka ilihune, aka, ma keia kanawai, na ha&wi ia fa \ lakoo ka mana hoakea, nolaila ke kokna nai uei an i keia hila.. i Ku mai o Mi Jodd, 8 olelo mai, he kolma * au i keia bila, ke hoolniiia penei : "koe 'n*' 1 alanoi i hanaia me na paoi poka" ina aole e - , hōololiia e Jtue loa aoa au i keia b>la ' -:x Ku mai o Mi La"n»na, a olelo mii, he wahi kue iki ko'o i keia bila, noka mea, dajke no. ao ma ko.'a apana, a ma keia oa ba?wi wale ia no ka mana i"na lona aapooi e like-me ke : -i Kiaāina, Makai, a pela akn, no ka mra, ke kanawai moa ē waiho'nei,' aole ab i ike i . ; ka hemahema. Ku mai ke Kuhina Kalaiaina, a olelo mii e like me ka olelo a ka iona o Koolaopoko; . hai mai nei, e pili aoa no na pani poka o La- - ie a pela aku, he mana no ko'o e wāwahi ia mau pani poka, ma ke alanui auponi, a ke ; kuhikohi aku nei au i ka Panka 38, okeKanawai Kivila, malaila, oa haawiia ia'a - ka mana. ■ " -r Ku oiai o Mi Kaaowai, ma», ,paha ke hoololi iki ka hila. ina oae 88 e lil». ka halp i ke Komite, *■ooUila ke nonoi ako~ nei aa e Komite ka hale. Ku mai o Mi A.holo a olelo mai, owao ka mea naoa i noi iho nei, e kakao poepoe ia. keia bila e hke me £a rula 38 o ka hale, oo 7 ka mea, o keia bila, ua aponoia ka hoike a ke Komile o na Aha Hookolokolo no keie hila, oa hiki oo ke hoole loa ka hale > keia bi--- : la ma kona heloheln akolo ana. Ma ke noi ia ana, na lilo ka hale i ke Kf>« ' tnite.no ka bila kanawai e pili ao« i na nea » ino.wale. . Hon Kalakana ma ka nobo. Noi mai o Mi Hikikōke e helahelo aloa U '' ka.hila mai ka moa a ka hope, hooholoia. Noi mai o Mi Aholo, e heluhelu pakihi ia na paoko, hooholoia. - j Noi mai ka Loio Kohina e aponoia ka paoku moa e keia Komite, hooholoia. Noi mai ka Loio Kuhioa e apoooia ka oku 2. a memoa o ka aponoia ana, be manao ooko ko'o e hoakaka aku, oa hoolohe iho oei aa i ka aui o oa hoa i olelo iho nei, ua olelo nui mai ka looa o Koolaopoko e hooioI: ma ba hookomo ana i pani pnka, a oa ano kahaha nni paha onkou i na olelo iho nei a ke Kohina Kalaiaina e wawahi i na pani pu- , ka, pela io no, he mea io no ia a ke kanawai -- 1 papa ai a oa pane mai nei no hoi ka luna I hanohano o Koolanpoko, he mea paakiki loa.' ia, ina hoopilikia ia kekahi poe bm keia kanawai, e pono no ma na wahi pilikia io e kao i kanawai no ka hanai na panipio--ka no ka nea, ma ka mokoponi o Ma.oi, oa ■ pani ia kekahi alanoi aopnni kahiko • kek«> hi poe kaaaka ulakolako, i kopono ole ia'o ke honpuka i oa inoa, aka, oa hanaia imoa o. ke Jure o ka aina a oa hooholo lakog • <«»• heia ia alanoi, no ka mea, he alanoi aopoai t kahiko noia, aka. aole nae lakou i ana mal, : oa hoopii ako no i na aha e ae a pela ako, nolaila, ke nonoi akn nei ao e hooholo ia kaia bila. • Ko mai ka Hon. Kalalniaa, # olelo mi*9 like no me ka'o mea i olelo nwia- iho ,««i p r ., hoole ioa i koia bila, pela no au,e ka n#i, 4<>- : le pu i ike i ke komo api i nawai, oiai he.kanawai no e L .k^u i .nei|e c pi|i * , ana i keia, i ike ole ia kona hewa, ina paha p., 7 hoaholoia keia kuu«ai, s e hoopilikia -n» ia i ka poe i loaa ia lakou mamna kahi i-)ta)e: moa ia a paoi ia.no ko lakoo pomaikai, Uu>, nolaila, e hoopanee loa i keia bila. Ko mai o Mi Kaaawai a oJelomai,;lia plu - paba ke pohihihi o kakoo i ka paako 1 e like me ka hoakaka a ka Loio Kohina, no ka aole he al&noi i paoiia i kela wa, nolail^, iT jgi makehewa paha ke kan ana i , r . Ua ike au i ka hanaia aoa, lo ia mai nei ma Wailoko, na ; a oa ko no e wehe ia ke alanai, 4ka, .-0 .ka , 0 . mea i koe o ka wawahi ana i,ka < pa > & ; pM ) l» li^

me be mea la.oia be knmu nui o ka hana ana i keia knnawai, no ka mea, oua poe la, he : wniwai ponoi ia oo ke kan&ka, a ua maluhia oia ma ke kanawai, momua aku nei, he alaoui iielo no ka lehulehu ma ko'u apana i hemai nei, mamua iki aku nei o kuu hele ana. enai nei, ua pani paa loa ia ka puka pa o tia nlanai hele la, a hiki paha i keia la, ua mahalo no aa i ka bila, aka. aole au e wikiwiki ana i ka hoapono ana i ka bila, e noonoo akahele kakou, maha paha he mau hoololi iki ha kokoo. no ka mea, ma na apana kuaaina, oa hooko ia ke kanawai e ka poe nana e booko-a oi wale aku mamua o kona ano maolii bana ia ai. Ku mai o Mi Laina a olelo mai, ua pili anei keia ina alanui i p»ni 'n« a i®. e l& e me ka Pauku 184 o ke Knonw»i Kivila. P»ne mai ka Loio Kuhin®» 0 kela kannwai he mea ia e pili ana i ka aoa i alanui hou. N'nauia a hooholoia ka pauko 2. Noi i* hel"heluia ka Pa u Jsu 3. Heluheia ia a hooholo loa ia. Noi ia e he'uhplu ia ka Pau^u Waiho mai o Kaukaha, b»; hoololi. Ko mai oMi Liina, a ol«*lo ao ' e au i kne i kt Pauku 1. 2, a me We 3, ma ka Panku 4, iia malaila ko'u ano kanniaa, no kn mea, ua ili wale no i na luna »oP uu i ka hik» ke lawelawe wale no i keia me a > 8 nelaila, ke kne ueiau'i ka Pauku 4. Ku <nai o Mi Pilipo, a olelo m"'. aa l'& e no ko'u manao me ko ka Ju«a o. Kohala, no ka mea, ma kei* Pauku i n« Kiaaina, Makai, Kuhina Kalaiaina a me ha luna e ka mana -e - l«welawe i keia han», a noUil"» he hn>loli ka'u, e hookoino maiaila, iia na »ha hookolokolo, alaila. e hooholo loa i ka Pauku. Ku mni Loio Kuhina a olelo ni«i, he hiki no it'o ke hoopokole i keia' hoopaapaa ana, ke lawe ne» au e hoole loa i ka P»uko 4, o keia kanawai e lika ine ke noi » ua mai nei e kapae loa, malia paha o. kono keia pauku i kekahi bila knnaw.i a'u e maO"» » u,i e lawe mai e p>li ana i na puka pa. Kumai o Mi Kiilamn, a oleio mai, aole au i ike i ke kue o ka Pauku ka Pauku I, 2, ame3 oke Kanawai. No ka mea, ili ka hana nui o keia ki>n«wai i ke Kuh'na Kalaiāiiia, Ilamuku, Kiaaina a pela aku, nolail», e hooholoia no keia Pouka. N'nauia a faoohoJoia e kapae loa ia ka Panku 4 . Noi ia a hooholoia ka Pauku 5 oia ka Pauko 4. Noiia a hooho'oia ke poo-o ka bila, a me ka b'la mai mua a hope, hooholoia. Noi.ia e.hoopau ke Kom'.te, hoohnloia. Hoike mai ke Komite o ka hale i ka hoike a apnn'ia. Noi mai ka Loio Kuhina e lawe i ka olelo hoike a ke Komite a e kakau poepoe. ia ka bila, hooholoia. Hoooao-;e ka hana a ka la 11, liora 11 kakahiaka. La Umi Poakolu, Mei 11, 1870. Halawai ka Ahaolelo ina H»notulu, hom 11. kakahiaka Mea Kiekie Peresidena P. Nahanlela», ma ka noho. Pule ke K»hun»pule a pau. Heluheluia ka Moolelo o ka halawai i hala, a ma ke noi ia ana, naaponoia. Kn m»i ka Mea Kielie W. C. Lnnalilo a olelo m-i i ka hile, ua ike au ma ka Nupepa Huole Aupuni " Hawaiian Gaz»'tte,," ua haule kekahi mea i hanaia e keia hale, aole i komo ma ka Moolelo, a e pono e hookomo ia ka mea i hauie, oia hoi no na lilo o na Kiaaina e like me ke noi a Mi Ahoio, i ka Poakahi e hiki mai ana, a e hoopololei loa i na mea a pan. Pane mai ka Hope Perisidena. Oka mea kakan Moolelooia Nupepa, aole oia he luna i kohma e keia hile, Kn mai ke Kahina Kaliiaina, a olelo mai aole paha he mea akamai ia i ke kikau pokole, e p*u pono ai na olelo i ke kakauia, aka. Aole i) keia mea a ke 'lii e kamaili» nei kahi hewa wale no, aka. he wahi hewa iki ae no kekahi, aka, ua boot>onop'>noia uo. Waiho mni ka H->pe Peres dena he palapala huopii mai ka poe mai ]ep*ra o Molokai, he omi komu. a o kuaiu e hookaawale i puu dila no lakou, e e kohoia i Lun9 K. Ap.na no lakou, w.ihoia ike Komite. Waioo inai o Mi .Martin, he palaoala hoopii i waiho moa ia m>ii eia, a ua hoihoi h«u ia akn ia i* e ho„ponoponn b'>u &i, oia hoi e uknia na luoa Aupuni e like me k* nui o ka lbkou hana, a e hoohmaia na paahao ma ko l«kotr wahi i hnokolokoloia ai, waiho ia i ke Komite Ahahookolokolo. Hoike mai ke K'>m te o na Ahahookoloko]<> i ka olelo hooike e pili ana i ka palapala nonoi, i ka" uku o na makni a pau 0 Hawaīi i $8.000 00, a me ka bila no ka hoopii ana ae i ka uku o na hoike ma na hili'u kivilt, noooi m«i e waiho roa ka papa, ua ae ke Kom>te i ka hoohma ana i honkahi mea nma e helu o Wuiinea a me Nnhau a 1 hookahi aina auhau a ua kue ke Kom te i ka haawi ana, na na makaainana e kuho ka Lun« Heln. Nonoi mai o Mi Ltiana,e lawe mai i ka olelo hoike a ke K«inite a e noonoo pakahi ia na kumu i hoeholoia. Noooi nni o Mi Kaukaha, e apono i ka olel» hoiko a ke komūe no ke kumu elua; hoohi<loia. Nonoi mai o Mi Aholo, e apono i ka olelo hoike a ke komite no ke kamu ekolu, hooholoia, Aponoia ka olelo hoike a ke komile mai ka mua a ka hope. Waiho m«i o Mi Hikikoki he olelo hooboltf, •'koho ka P«res : dena i komite wae e imi aka i na mea e pili ana ike kanawai e bormi ana i aa mai ino ma iea hookamakama. Nonōi mai ka Hon. KaUkana e hoawiia keia olelo hooholo i ke Komite HooU. Ku mai ka mea Kiekie Harria, a kokua mai e waihoia keia olelo hooholo i ke Komite -wae,' no ka mea, o keia mea, he mea nui no 1«, noonooia no na Wa i hala, a e' ponoe kohoia laa hoa o ke komite i ka poe o Oaho aei.'' ' Noooi mai ka Hon Kalakaua, hoihoi boo > kana noi, hooholoia. 'Nonoi mai o Mi Kalama, e kahoia keia komite wae, mai loko mai o ke komite n« ka M<HamaOla, a me na Aha Hookolokolo. Hooholoia e haawi ka olelo hooholo i ke kooite wae. ' j Nonoimai o Mi Kaukaha e kohoia na kojnite mai lokomai '> na Mokupnni K»a«inaehn. Ku mai ke Kuhina Kalaiaioa, a olelo mai i na na ka hale e koho, na ka hale no, ina oa ka Parealdeaa na ka Peresidena no he MaJtaoi kekahi aea ka kue ae a koho.

Ku mai o Hikiknki a nlelo mai ke ku nei au ma ka roln, e like me ka olelo hooholo, na ka Peres'dena o kohn komite. Knkua mai l<a mea Mea Kiekie Kaooa, a knkua i ka manao o Mr Kaukaha. Ku hou mai o Mi Kalama. a nonoi mai e kohoia k*ia komito mai loko ae o na komite Honmau, m - -:i Komite Hoola a me na Aha Hookoloko'.a. Ku mai ke Kuhina Kalaiaina, a kokua i kekahi luna o Honolula a aku. Na Komite, Hoo. H. R. Hikikoki, " W. P. Kamakau, " S. P. Knlama, " M. Knpihe, " D. Kaukaha, Nonoi mai o Mi Hikikoki e heloheln akahi oia i kekahi bila kanawal ana i hoolaha mua mai ei e pili ana i ka hoopau :ma i ke koai a me iea hookomo ana mai o ka Opiuma, ae ia. Noi la mai e heluhelu alua ia keia bila i ka la apopo. H>'o!«ha mni ka Loio Kūhine be bila kannwni e pili ana me na lilo no ka hana ana i nlamii hnu a pela aku. Wn.ho m»i o Mi Aholo he olelo hnoholo, e honkwawaleia i $500 nn ka hana ana i keeoa waiho leta ka ma Lah'iinn. Noi mai ke Kuhina Waiwai e waiho keia olelo honlaha ma ka papa a noonoo me ka bi!« Haowinn, hooholom. Waiho mai o Mi Kumahoa, he olele hoo hnlo e hookaawaleia i $2,000,00 no ka hnna, ana i ke alanui niawaeaa, o Puoa a hiki i Waiak»»a H'lo. W»iho mai o Mi Mortin he nlelo honholo i §500, no ke kukulu ana i kula olelo Beritania ma Wainhinu, K»u, hooholoia a noonon me ka B'la Haawina. Noi mai o Mi Aholo e aeia nia e helnhelu nkabi i kekahi bila kanawai ana i hoolaha mua ai. Hk kanawai e hoololi iki Mokuoa 14, n ke Kaoawai Kivila no ne L*ir.a K. Kaapuni o na Aha Hookolokoh' Kaupuni a me ka Paaku 877, kanawai kivila. Noiia mai e heluhelu aluaia keia bila i ka la anopn, hooholoia. Waiho mni o Mi Kahaulelio, he e'elo booholo e hookanwnlein i $300. no ka lawfl ana i na leta mai Lihaina a Kaanapali, Miui, waihoia a noonōo me kn bil» haawina. Hooiaha mai o Hon. Kamakau e lawe mai ana nia be bila kanawai, no ka an» i ke kanawai kivila. Waiho mai o Mi Niiili he 'olelo hooholo e hooka»waleia i g150. no lea hana ana i' kao no ka Muliwai o Waiono ma Puoaluu Koolauloa, wniho loa ia ma ka papn. Noim maie h.ipai na hana o ka la, hooholoia. Mi Komoikeehuehn ma ka noho. Nonoi.mai o Mi B"yd, e loaia ka noonoo ana ma ka papa o ka bila knnawai

e pili ana i ka honpau »na i ke kanawai i «pnnoia ma ka U 24, o Mei 1666, e ae ana i ka poe i okiiu e m»re hou. Noi mai n Mi Hikikoki e hoohoioia ka Pauka mua o keia kanawai a pela ako. Ku insi o Mi Kam ikau, a olelo mai, inebinei, aole aa i miknukau e kamailio i kei.i bilf>, :i i keia la ua makuukau iki au, i na e hoohnloia koia bila, alaila, e ola -hon nna ke knnawai i honloliia. I ka M. H. 1830, he 176,000 kanaka ma Hawaii nei i ike ia.rna ke kaapuni ana o Kaahumanu me Binamo. aka, 0 ka oiaio maoli ua oi aku maniua o 200,000, kannka, a ia manawa ua kou ia ke kanawai no ke oki, oia hoi he Kia-Paakai, a ua hoolei ia o Nanala me Mamaawa no ke oki ena, na h»ob&naia ka poe t okiia ma ke Alanui ma Māni oia hoi o Kalaimoku mua, ma ka M. H. 1840, ua hoololiia ke kanawai no keoni 1 eha mnkahiki, i ka M. H. 1845, ua hoike m«i o R C. Wyllie, he 110.01)0 kanaka o Hawaii nei, i ka M. H 1554, ua hoike ka Peresidena o ka Papa Hoonaauao he 76000 kanaka wale no, mamuli o ke kanawai m«em»e e olelo ia nei, ma ka M. H. 1558, ua hoololi hnu ia ke kanawai no ke oki, i ka M 11. 1869, aa hooikeia ne 60,000 kanaka, a ua emi nai ka lahui. Ua nui na honpii mai na Apana mai no ke emi o ka lahoi, e noi ana e noonoo pono ia ke kanawai o ke oki a me ka mnre. Ina he kanawai lonohualau keia alaila, e kokua nui ana au, aka, i na he lanakoiea, e knn nui anā au i na he knpukoae ke kanaw»i oia iho la no. emi ana nae. I na kakou e hooholo ana i keia bila, e kali ka men i nkiia a hala na makahiki ekolu, he mea uluhna loa ia, a e oki pu ana n» lukou, o kekehi hapn o ka labui he pakikoele, aia a m&ikai ka uoho ana. He kanawai mnikai io no p»ha keia, i na o ka mea hewa aliila, e haawi aku no i w»hi pohakau, aole hoi o'ke kau i kanawni i mea e hoouluhua aku ui, (hamaa o ke kaoia ana aku o keia kanawai kinpaakai he 200.000 kanaka ka noi, i ka wa j hooholoia ai ke kanawai e ae a .a i ka mare hou, aole o'u l< h» i ke kaniuhu, a oolaila, ke hoo loli aku nei i eono no miihina. Ku mai o Mi Kaai, a.olelo mai, ao!e au e o'elo nui ana no ke a bila, aka, no ka hnpi hnpe o na olelo a ka mea oana ka bila i lawemai no ka mea, ua kauno ka honpai maluna o ka mea i okiia oii no kona oki ia ana aku no *<ona hewa. Ud like ko'a manao e pili ana no ka loa o ka manawa, i hai>a m>ii nei e kekahi luna o Honolulu, no ka mea, o ka nnho kaawale ana o na mea i pauhia e ke aiuba keknhi i kekalii, nole he laau e ae e hoola ai, eia wale no ka laau. O ka ike aku a hui kekahi me kekahi. Ma oa aha hookolokolo kuaaina, i na o hopoia no ke Moekoluhe, ua lawe mai i mau hoike e pale ai no ka me ka manao ole i ka hewa nui e ka<> ano no ka hoohiki ana a p»la aku. Ku mai o Mi Lnieuia a olelo mai, elua wahi a na boa e nana ai, oia ma Auienka he mau wahi e noho pu ai na kane me na wahine i mare o(e, a ua loaa na keiki, ua oluolu <tupono no ko lukou noho an«, aka ua oi aku anei ka nani, me ka mihalo ia mii o keia? ke waiho aku nei au na oukou no e noonoo. 0 ke kanawai mare, e pooo no e malaina ponoia, nole e pono ke kanaka e haawi i koi;a aloha i ka mea e, oiai aole ona kuleana. Nolaila, e pono e hapai houia ke kauawai mua me ka hoololi. Ku mai o Mi Knapnu, a olelo mai, ua like ko'u manao me ko kekahi luoa o Honolulu, 1 kn wa i hooholoia ai keia kanawai, aole no hoi i emii ino, a aole oo e oan ana, aole au i ike i kekahi puula moekolohe e like me ka poe o Kaona ma. I ka wa mamua e noho hui ana keia lahui e like me ia i olelo ia iho nei, ua nui loa na kaoaka, ia wa aole no hoi he hookamakama o Hawaii nei, he mao haole ka hookamakama ma Woimea Kaoai, a ua ukuia oa wuhine i mau pua uku. i ka wa Kanawai ua emi ka lahui, e like in» Pml», aii ola oia i ka wa hewa, » ua niake lioi i ku kau -ann o ke kanawai, i na ua liilahila oa haole i koia hewa no ke oki ana, alaila, e pono no i na haole ke boi i ko lakou wahi i helemai, ai nolailo, e hoomoo loaiakeia bilaoi« J ka papa. I Ku mai o Mi Kaukaha, a olelo mtfi, a-« |

pan hewa ka mnnawa i ka Mo no ke hamailio ana i keia bila me ka mnopopo ole, ua hoakaka leaia mai ka bila e ka l»na o Hilu, a ke mana» nei au o ke kanawni i ka la 24, o Moi 1866, ua oi ee kona maikai mamua o, keia bila, no ka mea, i na e oki i», ua ae ia na mea i hookiia e msre ho», a pela no hoi kaolelo HemeMe, ua ae ia ka mare no na mea n pau a pela aku.

Ku mai o Mi Thooipsoa a olelomai, no au a kamnilin do keia biln, o ko kakou kanawai ua kaulike no ia, anle i hookiia na mea iji3re, ke o]e he kumu kupono, a pela nc hni int» e haolele wale i kona hoa, ua hnawiia he mina e hoopii imua ona ahahookolokolo, aole like o ko'u minao me kekahi o na boa i bai iho nei, e hookauia ka hoopai kaumnha maluna o ka. mea hewa ke ole e manaoio ia ua ku ka hewa no ka mes. ua knuia he mao honpai kupono ma ko mau knnawai e pili aha i kela a me keia hew», ke knu nei no hoi i keia wa he mau kanawni e pili ana no k« hookiia, ina e kau h<>u ana. ke kanawni i hoopnuia iloko o na niakahiki <>ha i hala, ke manao nei hu aole e loaa ana hookahi no loko ae o akahi honeri i hoo : kiia e noho pnno a hala 'ka manawa i haawi ia ma ke kannwni, me ka hana hewa ole ia oka hewa. Oke kan»wai mare, i kao ia, 01 kanaka wale iho nn i hana, o ko ka mea Mana Loa makemake, oia ka noho hemolele #nan kekane a me ka wahine, a nola'ln, ke kue loa nei au i keia bila i lnweia mai e ka luna o Ihlo. Ku mai o Hikikoke a olelo mii, e ike ia ka !><au ma kona hua, a e ike ia ka ono o ka hua ina kona ai ia aka, a eia ka nmai), He»ha kā hua o ke<a kanaWai «ki ? Ke h»i aku nei au' he b>ia awaa w», ua hai mai ke kakauolelo ia'u he 40, ka nui o Ka poe i hoohikiia mai lanuari nini. Ku mai ke Kuhinn Kalaiaina a olelo mai, o keia man oki he 40. aole he moeknlohe wale, aka, hp p»e h»a'ele w.»]e kekahi a pela aku, pela mai ka hoike a ke kakauolelo i ko'u ninnu ana. Ku mai o Mi Kanuwai. n ka wa pnno paha e noonoo ia ai o keia bīlu, oia ka wa e la-i weia mai ai o ka bi!a k«nnw.ti e pili ana i ka> moekolohe, ua nu e ae e kokaa nni j , keia bila e.like me ka man*o o ka mea nana.

i lawe mgi, nka, itm e ninau koke ia no ka hoohnlo nna i keia bils, : ' ke kue loa npi aul Oa olelom<»i nei kek«hi luna o H'>nol:ila, ao»' le e loaa hooknhi iloko o ka haneri i oki ia e n«»h<; pon» ana, ina pela, oka pne.i hooki ia e hoopaaia lakou ma ka hale paahao i lohe ole ai, ina o ke kuma nui keia o ka nio»' ekflohe. Ku mai o Mi Pilipo, .ma ka papa hoike a ba Oihuna Kannwai ua hoike ia he 842 ka nui a na moekoluhe. ua loaa keia, iloko o na, mokahiki etua, ka wtr'no e kau ana ke kana» wai e noi ia mai nei e Iwoman no. Ua olelo iho nei ka luna -o Honolulu. i ka wa o humanu ua nni ka Inhui ia manawn, aka, i keia wa ka wa kanawai, heaha ke kumn o ka emi ana, ko m-ikemake nei au e hoike mni ka luna o Honolulu i fte knmn o ka emi ana, ke manao nei au a»le hiki ia ia ke hoike niai. 0 ka mare he mea maikii no ia, aole pono e tooMo >a ka mnre i mea lealei. 0 ka rula inau mawaena o oa ha-'le, ina e hoopalau, e waiho i wa loihi, nolaila, e kokua ana au i ka bila. Ku hou mai oMi Thomson, ua ole'o mai nei ka kina o Kohala, o n* loio ka i hoole loa 1 ka hooholo ana o keia bila, no ka me», o likoa ka poe e pomaikai ana no ka rui ol ka. poe okt, ke pane akn nei ou, oa lawelawe nui no au i ka hihia oki mamaa, aka, i keia wa, ua oi aku ko'u pnle ana i ka pue moekolohe. Ku mai oMi K>amakau a nlelo mai. Ika M. H. 1830, ua hel«» wale no ma na hale knla a ua ike ia he 176.000 Kanaka ka nui, i ka wa o Kaahnmanu niamua iki iho, he k».aawai mare no is wa, oia ka hooo, ua p«r.e mai oei ka luna o Kona Akau ar»le he kanawai oki | mamua aku oia wa, kehai aku nei «u he kat nawai no, oia ke kia paakai, ua hnomaka i<> | ke l«anawai oki ma ka i ka M. H. | 1840, oia hoi ke Uanawni o Luaehu, a nolai- | la ke nonni hou aku nei no au i eono mshina. Mahope o ka hoopaapaa loihi ana, aa ninauia a hoohōloia. Nonoi mai ka Loio'Knhina e hooholo )oa ia ka pauku akahi, hooholnia. N<>ii:i e hoopiu ke K«mite o ka bale, a noho hnu i ka la apnpo, ho(ih"l"ia. Hoike mai ke Kmnite i kann olelo hoike, a ma ke noi ia ana, ua aponoia. Komite wae i kohoia no ka noonoo ana i na Luuama-iaainaoa o na mukupuni mai i kn' like ai me ka n!e!o hoike a ke Komite o na Aha Ilookolokolo. Hod. Komoikehueha, " Knai, " Hanaike, " Kaiue, " R ce, Lilu ka hale no ka noonoo ana i ka b'la kannwai e hoololi ai i ka Pnuku 17, Mokuna 16. o ke K»n»wai H Kaniima. Noi mai ka L 'io Kuhina e waiho keia bila i ke Komite o 'Un Aha Hookolokolo. Noi mai o Mi Aholo, e waiho i ke Komite 0 k» hale. Noi mui o Mi Laiona e kakau poepne ia, Ku m»i ka L"i<> Kuhm», o ke kumu nui o kuu noi anii e waiho i ke Komite o ka Aha Hookolokolo, no ka mea, he man wahi mea uuku wale no k<t i hookomo ia mai, malia pahii be kannwni, no Ue e piliaaa.i oa. 3iea i pikoi bou ia mai. Hooholoia e hanwi ia i ke Komite o na Aha Hookolokolo. Hoopanee ka hulawai a ko la apopo hora 1.1,. La UmikomaKAhi, Poahi.'Mei 12 1870;' Halawui ka Ahaolelo ma Honolulu, hora 11. kakahiaka e liKe me ka mea i hoopaneeia, Mea Kiekie Peresidena P. Nahaolelua ma ka n<-hn. . Pule ia ka pule e ke Kahunapule. Heluhelu ka Mooleio o ka halawai i hala a m>« ke noi ia ana un ap»noia Waiho inai o Mi M»rtin, he palapala hoopii no Kau e hookaawale ia i puu dila tto ke no ana ina hana ike Hawaii. Waiho ike K m te o na hann hou. Waiho mai o Mi Knhaulelio he palnpala hoopii mai Knnnapali mai, e hookaawnleia 1 $800 no ka hana ana i uapo ma Kahakuloa, Honokohao, a e ae ia no boi ka poe i loaa i ka Mni Pake e miu me ke noi ole i ka Aha Kiekie no ke oki ana, waihoia i ke Komile o na palapala huikau Hoike mHi ke .K'imite Paipalapala, i ka hoike a kekahi Komite wae i kuhoia i ke Kau i h»la a me ka Papa' H»ike a ke Kubina Waiwui no ka Bilt Haawioa. Hoike m«i ke Kornite o ka Pnpa Honnaauuo i na mna e pili nna i ka humohumu ia noa o ku Huinahelu hoo, a nonoi mai i $800, e hookomuia iloko o ka Bila Hiawma, a i 30 keneka ka uku no ka buke, no ka humuhumu soa.

Nonoi mai o Mi Laiaua e opono i ka 01010 hoike a ke Kr<mite. Ku mnio Mr Hikikoki a olelo mBi, ua hele ke Komite e ninau i ka uku o ka huinuhumu «na ma iia nno elua, a ua hai~ mai oia e homuhumuia na buke ma na ano elua no ke 33 keneka. Ninauia a nponoia ka olelohoike a ke Komite o ka Papa Honnaanao. H"ike mai ke Koroite i ka Ahahookolokolo i k« lakou hoike e pili ana i ka biia Kan»w(*i a ka lnna o Kan, no ka hoololi i ka Pauku 17. Mokunß 16 o ke Kanawai Karaimi, me ke noi mai e kakau poepoeia Ninauia a aponoia ka o'elo hoike. Wa>ho mai o Mi Komahoa, he olelo hoohoio i §2,000 e hookomoia iloko o ka Bila Haawinn, no ka hana ana i ANnui mai waena o iMawae. Puna a hiki i Waiakea, Hilo. Wnihoia a noonooia m»* ka Bila,Haaw»na. Noi mai ka Loio Kuhina, e helu(n*l'jia ka bita ana i hnolohn moa mai ai, e pili nna i ka hookolokolo Karbima, a nonoi mai e wa'ihoin i K ,i mite o n« Ahahookolokolo, no ka ineB he bil i loihi, a noi mai e kapae ia na rula, a e heluhHoin a ma ke pon, a waihoin n paiia mu na olelo elua, hoohol<>ia. Waiho mai ka Loi'» Kuhina. be Olplo Hooholo, e kauoha ke Kooiiie o na Ah#h<>okolok»lo .e ninaa aku i na wea e pili ana i ~ka pne i hookiia ka mare ana. Ninauia a liooholoia. V. Waiho m"i o Mi, Wahine, he ,plelo hooi MoMk.Kelp-,' a "me l'ka h«leiima no ke awa o Hilo. Hoike mai ka luna o Hil<>, o ke kumu o : kuu waiho ana aku i keia olelo hoolaha, nn ka mea r oia ke.kolu o aa Kaona uui o keia Aupuni. . Noī m»i o Mi Hulemanu e hoomoe loa ia kein' olelo honholo. ' Ku mai o Mi Kaukaha a kue loa i ka hoomne ana, noi mxi e haawiia i kekahi Konnte kupono, a na lnk<>u e hoike mai, no ka mea, he nni na Mxh<ko ma ia Apnnn. Ku mni <> Mi Pi'ipo a olelo mai, no ka j!ike ole paha n ka luna o Hanalei ke kumu o 'konn olelo nna e. kokua i ka olelo ho holo, aole like ka nianao o ka luna o Hanelei me ka m >nao oka mea naoa ka olelo hooholo, 'ka k* luna o Hinalei- no ba Mnhiko,,ku ka luna hoi o Hilo no ko hanohano ka a pela ' aku, NoUila, ke kue loa nei i keia olelohoo-; .'holn. N<>i mii ke'Kuliina Kalaioinn, e pono e nonnoo ka hale i ka olelo hooholo i keia wa 'ano. . Kokua mni o Mi Hikikoki, a olelo mai heana ke kumu nui o ke kae ia ana o ka olelo hnoTi»lo, ua kokua au i ka olelo hooholo i Mouo bele, < meu e hoopololei ai i ke. komo ana ona M f >ku ma ia Awa ka po. i ka 'wa »a. aole e ike ponoia ke Kukui Awa. ; v Wnihoia i:a olelo hooholo a noonoo me ka , Bi!a. Kapaeia na rula, a waiho mai o Mi Pilipo, he p.lapaln hoopii no Koolnulua, ua kupono no ke *ohoiB ana o Mi Naili, waiho t ke :Komite o na Ahahookolokolo. Hoolaha m«i o Mi Mv.rtin. he biU Kanawai e hoololi i oa Pauku 527 a roe 530 o ke Knnaw.i Kivila. Waiho mai o Mi L»aiana, he hila Kanawai, e h'>oo»n ai i ka PauVa 1417 a h;ki i k<i Pnuku 1425, o ke Kanawai KmU, n olelo mai oia, « pono au e kamailio ma keia bila, a ke nonoi aku uei au e ae ia e laweia mai keia bila no k» mea, be mei noi keia e pūi ina keia Aupuni. a uu lnlinai nui i» ka pnmaikai o ke Aupuni ma o na paahana la, nolaila, e heluhelu mua ia ka

bila. hoohol->io. Ku mai o Mi Kamakau, a olelo mai, ua kue ka lona o Kohala i ka rula 71. Hoolmlo mai ka Hope Peris dena, he pono e hoakaka ka mea nuna ka bila i lawe mai. Ua heluhelu mua ia ka bila, a ua waihoia e h'eluhelu aloaia. Waiho m:ii o Mi Hanaike, he olelo hooiiolo i $ 3 000 no ka eli aoa i ke one a me ka lawe ao» aku i na pohaku ma ke Awa o. Lahain», Waiho ia a noonoo me ka bila ha»winn. ■ : Hapaiia na hana o ka la, no ka noonoo ana i kn Pauku 2, o ke K.'uiawai e pili ana i ke oki M»re o Mi Kap:he ma ka noho. N'ii mai o Mi Hikikoki e hooholo loaia ka Pnuku 2 o kein bila. Noi mai o Mi Kaukaha, e hoopaoee loaia ka noonoo ana o keia Pnuku 2 Waiho mai o Hon. Bth«ipa he hoololi, e hooKomo ma knhi o'ekolu m .kahiki i Ku mai o Mi Konoikeehuehu, a kokua mai i ka hoopanee loa ima i ka P.ioku 2, no ka mea o ke Kanawai e kau nei, be Kinawai ia i knniuhu ole ia e ka Uhui. Ua wnihoia mai ke Kanawui i ka M. B. 1866 e na Luna Kanawai Kiekieepili ana i Ue ovi mare, mamoli o ke imi aua i na Kanawai o R'<ma Euelani, a me na Aopuni nui ria»a-«o u» olelo nui in mui nse, no ka moekolohe ke kumu nui o ke oki aua, akn, aole pela, uu like ko'n maiwo me ko ke Kohina Kolaiaioa i hoike mai ai īnehiuei, aole i oui wal<* ke oki nO ka moekolohe, aka, no ka haalele kumu ole. Ku mu o Mi Kuapuu, a kokaa mai i ka mnnoo o ka luna o Ewh a me Waianae a me ko Hannlei e hoomoe loa i ka noonoo ana o kein b'la, e like vo me ka hoike ole ia mai <> na knmu nni e pili ana i ka hewa o l>o Knhawai i Aponoia ma ka la 24, o Mei 1866, a ke ninau ahu nei au. aabea la k«hi hewa ā me kahi i poino nui ai o ka lahūi i ke kanawai e kau nei, me he mea la ina e hoololiia ke kanawni e kau nei, a e hnali hoii i ka Pauku 1334, o ke Knnawi K'Vila, alaila. e hookokono uku ana kukou i ka moekolohe e ala mai. . | Ku m»i o M< Kahaulelio; a kokua mai i ka boobol<> loa ana o ka Pauku 2 ma ka hoololi a ke alii Bi'iopa. : Ku hou mai o Mi Kaukaha a olelo mai. o keia bila i Uweia mai a ka luna o Hilo, he bila ia « hookonokono eku ann i ku moekolohp, a ua kue no hoi i ke Kumu K»naw«i, e 'ike me ka Pauku Akahi - O kei* bila, aoleoia e haawi aoa i ka pono kaulike i na aoao elua, ina ua hookiia ka mau ana, e like nie ke kaniiwui e manao ia nei, alaila, aa kokua keia kanawai i ka aoao i hookiia e hana i ka hewa moekolohe, a u* like no hoi ko'u manao me ko ka luoa o Waimea i olelo ihonei.. Ku mni o Mi Kiee & oleln mai, e pono kakou e noonoo ponoū keia bila, no ka mcn r he mea nui keia, e hnopau ai i ka hewa moekolohe, ina pela, alaila, he mea nui kei", a he mea o m»em»e ai ka noho moluhia ana. Ina kakou e knu i na knnawai ikaika, aole iio e nele Riia ka hele o ke kane n wahine me kana m?a i nloha nui ai, ina no ua hoopania i ka hao, a puka inii iwaho anle n» e noho malu ana, e b«le aoa no i ka mea a kona naau i anoi ai, a nole no hoi e boi ana me kana kaae a wahine mare, ina e okiia

no tia makahiki ekolu, a noi mai ka aha e ne e man hou in, aole no e loaa ana he hookahi iloko o ka lehulehn e noho pnno ana me ka maluhia me ka loaa ole ia ia o ka hewa i papaia ma ke knnawai no ka mea i hookiia n»la<la, he hoololi ka'u e 6 Mnhina. Ku mai o Mi Halemanu, a kokua mai e hnoholo i ka Pouku 2, o keia bila me ka hoololi n ke 'lii Bihopa i elua imkahiki. Ku mai o Mi Kaluapihaole; a kokua mai i ka hnohnln loa ia aua o ka Pauku 2. me ka hoololi a ke 'lii Bihopa i elua maUahiki nokameo.be mea keia e malama pono ia ai ke knnawai m«re. ! K'i mni o Mi Aholo, a olelo mai; e pooo e honm«opopo knkou i ke kouawai i hooholo ia i ka M. H. 1866, aole i hoiheia mai, o ka poe i hookiia iloko oka va e kau ana he kaOHw:ti, ua nui loa ke ino, i na ua hoike •» mni ke ino, alaila, e kokua •wikiwiki ana au i ka hooholo loa ana o keia bila, ua lī«e ko'u mnnao me ko ka luni o H«nalei i olelo iho nei, i na e hooholo lo» ,ia ke<a biU, a i ole ia :iole i 1 » he e pau «i ka h^wa. Ku mai o Mi NaukHna. I nehinH ua koho su he knmu ok»a, a i keia la, ke kue nei au i ka'n mea i koho ai i nehinei, i ko'u nana ana i kB kanawai i hooholoia o>a ka la 24, o Mei ua ike nu ua kokna ia ke kanawai i k» uln nnn o ka lahui, nolaila, e hoopanee loa ka ooonoo an» i ka bila. Ku mai o Mi Kepoik»i, a olelo raai, anle au iike ua lawe.mai kB luna o Hilo.i jjaU-' pafa hoopiii" no kē pilikia o ki 4 poe o Ap'»oa, i ke kan-iwai ana e makemake nei e hoololi. a pela no hoi ko'u Apana, ua hele ou ia lakou e ninau i ko lakou pilikia i keia kanawai, ua h'«ile inii lakon o ka lakou mea nui o ke kanawai e pili ana i na Huku a me na Kauwa a me ke kanawai e pili ana i ka mare ana. Noluila, e hoopanee loa la ka noonoo ana i keia b la, i ole ia, e waiho a keknhi k»u ahaolelo oku e hiki mai ana. Ku tn<ii ke Kuhina Kalaiaina, a ole'o mai, aole keia mea oki, ua.hau>oia i ka lahui, no ka mea, i na e hoopii m«i kekahi e oki, aole e hoopii mai aie ke kumu ole, he hoopii no me ke kumu,no ka mea, i ka hookol»kolo en* no ke oki, ua hnawi ia oo i ka aoao pale ma ke oki. ka pono knulike imua o ka aha e liue me ka niea noi, a pela oo hoi au i ike ai i ka hann a na Luna K. Kiekie e pili ana i ke oki i kou wa e n'iho L«nn K. Kaapuni ana n<» Mani a ua hakil*» nui na i ka hana a ka aha e pili ana ina hihia oki mare. U» I ! >we ia raai ua hoopii oki no ka inue-olohe iinua o ka ahn me na hoike.e hooiaio ana ika hana maoli'ia ana o ka hewa. Ke manao nei au oa hke no ka hewa o ka mpa hoopii e oki me ko ka mea pale, aole i liele imua o ka »h« me na iiioa maemae. Ke manao nei au un pono no i na mea i oki ia e m#u hou,Ho ka mea, ua weheia kn laua mare aoa, a ua kaawnle no kekahi me keKahi. Ku mai o Mi Kaiue, aolelo mai, aole ao e olr!o n«i.apa no keia mea, aka. o k«u munao oia ka hooholo loa ana i keia bila, e lihe me >a e waiho nei, a i ole ia o ku hooholo' me ka hoololi a ke ' lii Bihopa, au mihalo au i ka ma. uao o ka luna o Hanalei, no ka hnohiki ana o na hoa e bana oie ka p»lo : ei ame ka ew«ewa ole. p^la no kakou a pt>u. i hoohiki ni. Oka m«nao h"i o kaluaa o'Waialua. aole i pan k«u kanal'ia, he mea keia e hooula ai i ka lahui. I kou manao o ke knnawHi e kau nei i keia wa, e koj «ku ana ia e hele ke kane i kana wahine a pela hoi ka wahine i ke kane, aka, he kanawai no nae e kau nei nn ka haalele i honholo in ika JNI. H. 1360. A<}le i like kou nnnao ine ko ka luna o Honolulu i olelo mai ai i nehinei, o keia bila kanawni be mea ia e hoemi ai i k» l»hui. i ka wa o Vanettou<, ua hoike nni oin he 200,000 kaoaka, a mimua aku o laila 400.000 kan><ka, eii knu, he oki anei koia wa?

Ku roai ke Kuhina o na aina e. 1 nehioei ua kokua sn i keio biln, aka, i keia la ke kue nei au i keia bila, ina e hooholo ia keia bila a e holo ole paha, aole no ia he mea e hannu nui mui ai na keiki, ua hoike mai nei ka oui o ka poe i r ka wa o Kapena Kuke a me ka emi ana mai mah'ipe ke bai aku nei au, aole no ke kanawai oki ka meal eroi ai, a aole no boi no ke kanawai e kau nei e makemake nei e hooioli, no ka mea, he et)3 wale iho neino mau makahiki o kona k»u ana a hiki i keii la. Ua ike no onkon ia'u ua l 'ihi ko'u l«welawe ana i ka oihana kaoAWii, a iloko hoi 0 nn hihta oki au t ike ai, aole au i ike iki hookahi oii poe i hana nle i ka hewa, a aole rio hoi au i.ike a puoi keia Aupuni i hookahi hoike i hele mai e ii iike ma ka oiaio maoli ua t iono hemolele loa ka mea e nonoi ani e booKii-a. I na e hnokūa ka m-ire. a n«hn ka mea i hewa a hala na makahiki Ekolu, non<>i mai e ae ta aku e mare h»u,.« l«a.i ana anei hookani kane a hookahi wahioe i noho me ka hemolele a pau ka mnnawa a ke kaunwai 1 rraawi ai ia ia e noho. ke hai aku nei au me ka hookamani ole, aole kookahi, a ke nin»u aku uei au e loaa ana anei ia ma ka laula u me k» l<-a o ka aina, a ke wmho aku nei uu i na hao loio iloko o kfia hale i ko Ukou ike c pih an» i ke oki. Eia no iloko nei, kn hoH H mohano mai Wailuku mai. a'u e pono ole ai ke hoopuka ae i ka moi, a e ooi aku a»i ia ia, e oluolu e hoilioi aku i kona hoomanuo no ka wa i hala ae nooomanao ae i kona hele pu ana me ao i kahi o kona mnkua> kane a ma ia wahi, ua puni keknhi bale i na kanaka o waho e imi hewa ana i keliahi wahine, i like kono maikai m« kona wahinemaikai'e ae; a m.ii ko io nae poha ka makemake 0 ke knne e oki. jna aole au i kokua nui oku ia ia, he nui ha'u ni-ni tnea e kamailio ai, a e paa una paha .be buke okoa ke inaoao la e bun< pela. Ku mai ka Hon B hopa, No ka men, #ole au he loio, aole e hiki nui ia'u' ina ko'u ano iho, ko h*i nku i na mea a pili aoa i ke oki, nole no au i hilinai nai i na olelo a kekahi poe i «lelo oui iho nei. Aole e hiki iß'u ke hoike aku, ua maikai paha ke km«wii e Kaa nei, aole paha, a pela no hoj me ke kana'wai e mannoia nei. Ina na hoa e" nana iho i ka imio.ka poe i hoopaiia e like me ka Papa Hoike a ka Luna Kanawai Kiekie, o loaa un be 561, poe i hoopaiia no ka moekolohe, a in« pelu, he mea weliweli nb ia, i ko'u honhaUke ana i keia Papa Hoike me ko nn mnkahiki i hala iho uei, ua oi pakela aku keia mnmun o kela mau mnkahiki, a ke manao nei au he pono e imi kakou e hoopau ae i keia ino, n oia paha ke kumu i laweia mai ai keia bila, o ka mea nana ka mea, ua kamaaina loa oia i keia lahui. Ku mai o Mi Kaauwai. Ua hoike uuko aU i ko'u manao inehinei e pili ana i keia bila, oia hoi ka waiho o ka noonoo ana i keia, n hiki i ka wa e lawe ia mai ai ka bila kanawai i hoolaha ia roai ai o pili aoa i ka Moekolohe. Un makemake nui nu i ke ano o ka bila i laweia inai, ika, nole nae aa i koho 1 keia bila i keia wa. Ua hiliooi au i ka "iaio o k« 01010 o nn aono elua, aka, mumua nae o ka pau nni o ka'u olulo no keii mea, he wahi hoololi kn'u, ua mnhilo an i ka oiuio 0 na olelo i hoike ia iho nei mamua e pili ana i kun lahui, aka, ua hilahila nui nae au 1 ka lawo ua mui oia maa mea i kanu hoo-

hnlike, ua hiki nn ke noonoo keia bila me ka lawe ole mni ia m«u mea, ua like ko'u manao me ko ke Kuhina Knlniaina, a ke wuiho aku nei nu i ka'a hoololi, i hookahi makahiki e noho ai ka mea hewa i okiia, a roe ka hoopanhao pu. Noi mai o Hon. Kalakaaa, e hoopauia ke komite, no ka mea, na loihi loa ka manawa i lilo no k;t hoopna ana i keia bi|o, akahi no au a ike be bila ano nni keia, aole au e ae aku i ka manao o ka luna o Wailuku a pela nku. Ninauia ka hoopau ike komite, a hoole ia. Ku mai o Mi Pil«po. O ka Panku 2, o keia bila ka mea e hoopaapaa nui ia nei inehinei, ua hooholo kakou i ka Pauku 1, a he wahi hoololi ka'u, e kapae loa i ka hepa hope loa o ka P<iukn 2. •' Ku mai o Mi Tbompson. Ua nui ka wa i hala no ka noonoo ana'i keia Pauku, a na oui no hoi na olelo akamai i b»opuka ia ibo nei, a me naKaaawai a me ke Kumukanawai, a ua olt-lo mai ka mea nana i lawe oiai keia bila, he mea i» e hanohano ai keia Aupuni a e noho mali'hia hoi ka noho ohann ana. Ku maio Mi Kamakau I kekahi wa i hola aku nei, na au e hoike imua o ka Aha Kiekie no kekahi hihia oki, o k<i mea hoopii n»e, ua like no kona hewa'me ka mea i hoopiia, aka, ua honkiia ko lau* mare ana, aole no k« ponn o kekahi, a eia ka ninau owai la o laun e kiapaakai ana e pono paha . e kiiipaaUai pu l>tu^ K jioiaila r aole an'.e i ka b*ila me ia ano e waiho iho nei, a e kokna au i ka hoololi i hookahi makahiki. Ku mai ka Loio Knliina. Ua hoolohe iho nei au me ka hoomanawanui'i na olelo a na hoa i olelo iho nei, aole nae i loaa ia'u ka mea nana e hoohnli ae i ka'ii. mea mna i olelo akn ai i nehinei, oa hoopaapaa loihi no kakou i ka paukn roaa o keia bila i nehinei,

na waihn ia i ke.Komi.te, a oa opono kakoa i ka hoike a fee Komite e pili ana i ka hooholoia ana oka pauka akahi. Nolaila, e kōkna ana an i ka bila me ka hoololi a ke'lii Bihopa i elna makaliiki. Aole an i like ko'a manao me ko knn lioa oihaoai olelo iho nei e pili ana i ke oki m«re, a ua mamuo loa au mai ona mai Ih, aole no hoi owun wale no, nka, pela noka manoo o .kekahi poe naanao e ae, nole lakou i hiki i k» hnin« like a i ka pnirhonna o ko I.ikon ike no keia mea lie oki, na like loa ko'iī mana'o me ko ke'lii Bi- . hopā i-oWoīhō ūei, ā"nolailtf e ka LuDahoomalq, ina he mea keia e hooki ai i be ino o keia*mea, alaila, ke kahen nei au e kokua i ka bila me ka hoololi. Ma na aupuni naauao a pau, ua lilo ka m"are i pakaua e hoomaIn ai i ka noho maluliia ana, ma kahi o ka pono malaila no ka maemae o ka noho ana, i- pela no me keia man pae aina, e haliu mai kalfon i ka wai o ka pono i hiki mai ai ia nei, ! na lilo ka mare he punhonn» a he pakaon no ka.noho maemaeana oka ohana. Ina aole knkon e noonoo pono a e malama pono i ke kanawai no ka mare, keuinau ahu Dei au ia onkou. Ua makankan anei onkou e pane m»i he pomaikai ma ōke kanawai mare la ? ke mnnao nei an, aole hookahi oonkou e pane fP a .'' raea i keia au naanao ō kakon ka ike aku, i keia -la, mare ae la kek'ahi maa mea, noho iho la.elna a ekoln la, hoowahawaha kekahi i kekahi, nonoi e oki a moku msre aku aua a pela ako e hana mau ai, ina pela, oia ke noi, be mea makehewa ke kao ana i na kanawai o keia ano 1 kanawai no ke anponi. Mamuli o keia e kokua.nui ana an i ka bila.

Kn mai ke Knhina ona Aina e. Ua nobo iho nei an e hoolohe i na olelo a kuu hoa i kamailio iho'nei, a ua like ko'u manao me kona e hooko pono i ke kanawai mare, aia iloko o ka hhui enoho nei he mau tansani he nui e noho nei me'ka mare, a he haneri a oi ae i hookiia ka mare aua. L .ke me ka'a i °lelo iho nei, ke kau nei kakou i ke kanawai oki no ka poe oki, aole nae ia he mea i pili aku ika poe oki ole. Ma Beritania mamua, oa hookiia ko laila poe oki e ka Ahaolplo, aka, i keia wa ua like ko laila kanawai oki me ko onei nei, a pela no hoi me Ene!«mJ Hoo. Pane mai ka Loio Kuhina, aole pela ma ka mokuaioa o M»seknßeta. Ku hon mai ke Kuhina ona Aina e. Ina hookahi wale no wahi i like ole me ko kakon nei, aole u he mea'e hanmia ai kakou, a e emi ai ka honohano. Ena hoa e nana akn i ka M. H. 1858 a mimna aknoiaa mahope mai, ua oi akn anei ka moekolohe o keia wa, i ko i» wa, aole anei oukou i manao a i ike hoi, na oi ae ka hanohano o na kaikamahine opiopio o keia wa i ko ka wa i hala, nolaila Hole o ka waiho ana i ke kanawai e waiho nei, oia ka mea e hnino ai ika mare ana. O ka poe e hoohaiki ana i ka mare i olelo iho nei e hooholo i keia bila, oia ka poe i hoohaiki a makemake ole i ka mare, a aole o makou, ka poe e hookonokono nei e mare, a ma ia mea, ke nonoi akn tei au i ka lani! aole mnkon ika mare. 0 ka 'mea i keakea i ka mare ana, na kau iho maluna o kona Ue ni hoino a ka lani, aole no e hiki i ke kane ina oa hewa oia, ke hoopan i ka beriti aka, o ka wahine wale no ka mea e hiki af. Ua oleloia iho nei, he mea kokua nni ka i hann hewa, ke manao nei au aole pela, i ka M. H. 1860. ka wa no e fcao ana Ue kanawai e makeinake ia nei e hoala hon na nni m oki i like me ko kem. I kft M. H. 181-2, he 69 poe no ka moekolohe a he 104. no ka haalele. Ina na makemake kekahi kanakn e m«rei ka wahine a hai, a ma ka moekolohe.oia i manao ai e m#re me ia wahine, eia ka ninnn o mare ana anei oia ia wahine ke hooki ole ia ko laua mānao e ka men pono o na mea mare. E ka.Luna Uoomaln, nahaiia mai nei ao ano. he nni no na hihia oki ma ka moolelo o ka aha, aole nae o ka moekolohe ka mea oi aka, o ka haalele ka hapa nni o lakon. ' Noi mai o Mi Hikikoke, e hoopan i ke Komite a' noho hou i ka la apopo, ana ka mea nana i lawo inai ka bila ka olelo hope. Hooholoia. Noi mai o Mi Hikikoki e kapaeia na mla, a hoike m»i ke komite wae, na makaukau na rula b ka hale i ke paiia, a e hooknn i komite, honhnloia. Hoopaneeia ka hnle.