Ke Au Okoa, Volume VI, Number 8, 9 June 1870 — HAIOLELO O H. R. HITCHCOCK, IMUA O KE KOMITE O KA HALE, MA KA POAKAHI, MEI 30. 1870. [ARTICLE]

HAIOLELO O H. R. HITCHCOCK, IMUA O KE KOMITE O KA HALE, MA KA POAKAHI, MEI 30. 1870.

E Ki Ltoa Hoomalu : E hoopololei ana aa i ka'a maa olelo i keia wa, ma ke ano maoli o ka bila imua o ke . Komite ; £>ia hoi. he bjla e hoopau.īoa ana i kekahi Kanawai. Mamoa nae o knu kamailio ana i ke ano maoli o ka bila, he mau olelo pane ka'u i kekahi mau olelo a ka Lana o Honolnla, (Mr. Thompson,) i hoopuka mai nei ma kana baiolelo. Ma ka hapa mna o kana haiolelo, ua kae loa no ia i na Lanakanawai Apana, a Hoomalu no hoi ; koe wale no ka Luoakanawai Hoomalu o Honoluln, me ka hoao ikaika loa e hookomo iloko o na naau ona hoa Hanohano o ke Komite, ka manao kemalua i ko lakon ike ma na mea o ke Kanawai. Aole ka i aoia lakoa ma na Kula Loio, a nolaila, aa hemahema loa no I Aia ka a aoia kekahi ma ke Kvla Loxo, alaila wale no, he meahiki ke kapa aku i kekahi Lanakanawai Hoomalo, a Apana paha, ua akamai ! Ke bai aku nei au i ka Luna o Honolnlu, ua kamaaina aka au me kekahi mau Lanakanawai Hoomalo, aole i emi mai ko lakon ike ma na Kanawai o ko kakon Pae Aina, malalo o ka ike o ka Lunakanawai Hoomalu o keia kulanakauhale ; aole hoi i emi malalo iho o ka ike hohonu o ka Lona o Honoluln ; aole nae i hele lakoa i kekahi Eula Loio, e like me kana i hele ai. Aka hoi, na kapa aku ka Lana Hanohano o Honololu ia lakoo, he poe Lunakanawai kuaaina. Malu.nae ko lakou mau Apana Hookolokolo ! Kaka'kahi ka hoopii ana, mai ko lakou Alia aku a ilana. " Ma huaaina no nae lakon" ma ia hoomalu ona, wahi aka Lona o Honolulu. Ua hoao no ba Luna ma keia haoa ana, e eli akn, a poho pu ke kahaa o keia aoao ma ka waiho ana mai imua o ke Koroite, i manao hoohenehene aku i na Lnnaknnawai o kakoa, no ko lakon makaakan ole. J3lua. Ua hoopili akn ka Luna Hanohano o Honolulu, i ke ano īeauwa hooluhi, leuapaa, o Amerika Hoipuia ma na makahiki i hala, i ke Kanawai o na Haku me na Kauwa o ko kakoa Aopnni. Ua i mai ia o ka hna olelo " Kauwa," he hnaolelo ino M ia maloko oko kakon mau Kanawai. 0 ke ano oia hna olelo he " Blave" ka I ma ka olelo haole. Nani no ka ike oka Laoa o Honolulo ! Pehea hoi kakou na Lona o kein Hale 1 Aole anei he mea mau ia kakou ke kapa ana aku, kekahi i kekahi, ma ke kakau anai n» palapala,—" Kau Kauioa Hoolohe," " Kau. Kauwa Rādhaa, v a pela aku ? He kauwa no au e noho nei: ma ko'u ano Kumukula, he kauwa no aa na ka Papa Hoonaauao ; a o kakou, na hoa Lunamakaainana a pau, he poe kauwa kakon no ka Lahui Hawaii, i hoouoaia mai ia nei, e ko kakou poe Hakih— na makaainana o ko kakou man Apana, e imi iko lakou pono. He maa poe kuapaa anei kakon, no ka pili ana mai ia kakon ka inoa kauwa f Aole loa no 1 Ua ike no hoi ka Lnnao Honolnlu, aolo no pelo. E pane ana an no kaLuna o Honolulu, ma kekahi olelo hou ana. Wuiho nae au i kela pane ana a mahope.

Ano la, e kamailio ima au uo ka Bila Hoopau i waiLoia mai imna okakou. Eiano wau ma ka aoao kue i ka bila. Aole o'a manao he pouo e lioopau loa ia keia Eanawai o ka Haku me ke Kauwa, me ka waiho ole mai i kekahi mau hoololi. Aia nae a waihoia mai imua o kakoa kekalii biia e hoololi ana i na pauku Kanawai, i manaoia i keia manawa e hoopau, alaila ku mai wau a kamailio no na hooīoli. Ke ae pololei aku nei an he mau kumu ino e waiho nei iloko o ke Konawai, aka, ua kne no wau i ka hoopau loa ia ana o kekahi Kanawai, no kekahi mau ino iloko, oiai aole no i paeeia mai kekahi Kaaawai hou. Ke uioau aku nei wan ia kakou, pehea ; he mea ku i ka noiau anei i ke kanaka, iaia kekahi hale kahiko, hemahema ka v>ateahi koke i ua hale Is, oiai aole do i makaukau mai na lako e kukiāu hou i hale hou ? Aia a wawahi ia kona hale kahiko, mahea anei kona wahi noho ? Mawaho ika ino a me ka pilikia anei ? Pela auanei na poe e manao nei e wawahi a paa keia kanawai kahiko, oiai aole hoomakaukau mai lakou e kukuln hou mai i kanawai hou. Aka hoi, owai anei keia.poe e m?na,o ana he ino, ahe ino waīe no ke Kanawai e kan nei ? Ke hai akn nei wau, oole no t kamaaina ka Luna o Eonoīulu ! Aolt no hoi ka Luna o Kohala ! Aole no hoilakahi Lunamakaainana iloko o keia Hale, t kokua ana i ka bila hoopau ! i ke ano o ka noho ana o na Haku me na Kauwa, malalo o ke Kanawai e kau nei ! Aole no kekahi o lakou he poe haku i ike lakou i na hana kolohe o na kamea kolohe, aole 110 hoi lakou he poe kauwa malalo iho o na haku o na wūi ko, i ike lakon i na hana lioia ikaika ana ana haku. Mahope nae, e olelo hou akn ana au no keia mea. Eia hoi kehahi: Aole no i waihoia mai imtia o ke alo o keia Hale Hanohano, kekahi palapala hoopii o kekahi poe makaainana, mai Hawaii a JViih.au, e noi ana e hōopau īoa ia keia mau paukn. He oiaio no, na hiki mai kekahi mau heopii enoi ana, e hooponoponoia, a e hooīoīiia ke Kanawai e pili ana i na Haku me na Kauwa, aole no nae no ka hoopau. īoa ana. Ao na palapala- e noi ana e hooponopono houia ua Kanawai nei. Aole no i hakuia kekahi o ia mau palapala ma kekahi pa vnli ko hookahi o keia Pae Aina. Pehea la keia ?

He mea hiki anei ia kakon ke manao be ino nui iccliiceli ka ino o na kanawai e waiho nei, ina aole no i hoopiiia mai ua kanawai la e kekahi puali kauwa hookahi ? Ke hai akn nei au, ua maikai no waa i na pa wili ko o ko'u apana aua knmaaina no aa m& ia mati pa, no na makahiki kokoke he imUaimalua. Ua ike no au he mau ino nai no iloko o keia man makahiki, a ua ike no wan, aole no ke hanaaai ka nui o ka hewa-, aka no na haka kolohe no, a no na kanwa kolohe no hoi. Ke hai aku nei wan iloko o ko'a apana o Hilo, ka makau no ka haku e kau lima ikaika aka maluna o kana man kanwa, a paahana paha; no ka mea, ua ike no ia, ua kopiia, a na miko i ka paakai oke Aupuni, kekahi poe hakn i hana mamnli oia ano, ma ka olelo hooholo a Lnnakanawai Hoomalu " hemahema, hawawa, ike ole i ke kanawai, komo ole i ke knla loio," s ka Luna o Honolula i hoomainoino aku nei; a aā hoopaiia, e ia, elima haneri dala, a elima haneri hou aku i kekahi haku, a he hanen aku i kekahi ; a pela no i hoopai nuiia, a nolaila mai ka malohia oia apana, no ka " naaupo knaaina," o ko laila -Lunakanawai. Mamaa hoi o knu holo ana mai nei i ka Ahaolelo ua kamailio pololei aku no wan me ke* kahi o Da makaainana o Hilo ma ua mau pa wili ko, ino nei, a ninau aku ia lakoa no ko lakou manao e pili ana i ke kanawai no na hako me na kauwa, me ka wehewehe pololei aku ana ia lakou, i na manao o kekahi poe no ka hoopau loa ana o na kanawai nei ; a me ka manao o kekahi poe no hoi e hoololi, Ua i mni no lakon ia'a " aia no ia oe. Ina manao oe he mea pono e hoopau ia oe no ia, ina ma ka hoololi e pono ai aia no ia oe " Pela anei ka ano kamailio o na kanaka i pepeluia mai ke kua no na haawi kaumaha i kau ia malanaihoo lakoue kekahipoe haku? Oia anei ke ano o ko kakou lahui Hawaii?

Ke olelo nei ka poe kokna i ka hila, he mea pono no ia kakoa e hoohalike aku me Amerika Huipuia, makeia mea o ka Haku me ke Kanwa. Ke olelo aka nei au aole no he hiki ia kakou ke hoohalike akn manamea a pau. Ua kanalhna mau makahiki -wale no ko hakou hahai ana ma ke alaeni o ka naanao ; a he mea hiki anei ia kakoa e lawe i na ehea o ka Aeto a e lele, a e kan aka ma ke kulana o na lahni naauaoloa o kahonaa nei, ia lakou na makahiki he mao haneri lehulehu, o ka maalo ana ? 0 keia mea, ka hooaaauao ana o kekahi lahui, aole no ia he mea anapn wale mai me he uwila la. Eia hoi kekahi j ma na«ina kanlana o ka honna nei, ina aola no e hana ke kanaka, kona pilikia loa no ia no kn pololi, ka nele, ka mako. Nolaila, na minamina loa ka mea loaa hana o laweia aka auanei kana hana, e ka hako nana ka hana, a, mamuli o keia makau, ua hoopaa aku no oia ma ka hana, aole no i haalele wale akn ; no ka mea, ma ia man Aupnni noi, he paapu ioa na makaainana ilihone e imi ana i na mea e pono ai ka noho kino ana, a ina molowa kekahi, ke kipaku koke aku no ia, ahoopihaia mai kona hakahaka. Ma ia mau Aupuni no boi, kt imi nei na kanaka i oihana o make nuaoei lakon ; ma keia Auponi o kakon, ke imi neina oihana i mau kanaka e pono ai. Nolaila, he mea akaka loa, ma ke Aupuui o Amenka Haipuia, ke ana i hoawiia m«i ia

kakou e hoohalike aku ai, e kela aoao, ke hoopaa nei na oihana i ke ola o na paahana ma ko lakou poho īima ; aks, ma ko kakou Auponi Hawaii, ke hoopaaia nei ke ola o na oihana ena poho lima o na paahana. īoa e hoole mai lakon i ka hooko aua i ko lakoo olelo ae like, auhea ka mea e pono ai, ke hoopau loa ia ke kanawai e kau nei ? Aohea ka mana e kaohi aua ia lakou e hana ? 0 ka pololi anēi ? Aole ! Ua hamama no na hale 0 ko lakou poe makamaka ia lakon, i komo aku lakou a ai, a maoūa, a hiamoe aku no, a ala mai, a helo akn i na huina alanui e palaoalelo aku ai ; a pau mai ka ai o na makamaka, ke komo 'wale akn no koe o lakou iloko o na ululaeu, malaila e loaa ai na mea ai ake Akua i hoolako mai ai. Ke ninan akn nei aa i na Lana o Kohala a me ka Luna o Honolulu, pehea la olua e manao ai e hoomaln ina kauwa kolohe, oiai oa hooholoia kooakou e hoopau loa nei ? E kukolu mai au i kekahi kumu noonoo, penei—Ua hooholoia keia kanawai e hoopau loa ana i kekanawai no na haku me na kauwa, aole no hoi i paneia e kekahi kam'ai I kekahi kakahiaka, a hea akn na inoa o kana poe paahana mai ka papa inoa—Aole o ia mai ka leo i ka hea ia ana o kekahi poe inoa kanoha ka Lnna o Kohala i kana luna hana, e kii aku i na' poe i hiki ole mai—kii akn no ka Inna, a kauoha aku ehele i ka hana, —kn mai keia poe a hoole, me ka i ana mai o ke* kahi, " he hana no ka'u non iho,'' a o kekahi hoi, " e kahumn ana au i keia la," a pela'ka no lakon a pan. Hoi aku Ia ka lnna hana i kona hakn me ka hoike ana aku "kehoolenei keia poe i ka hele mai i kan hana." Kena hou aku ka luna o Kohala me ka i ana " ina aole lakoa e pii mai i ka hana e hoopii kivila ia lakon.' Pane hon ako keia poe hoole hana " heaha' la ka hewa liaoeno ia wahi—eia no makoa ke noho nei malalo o kekahi kanawai e hoomalu ana'i ke makon man puaa elua, na v>ahi kao eono—na umeke ai, ka ia kupono—ko makou aahu—na pahi me na o—ka papa kui poi, a he man mea e no hoi, heaha leo makoa poho ke hoopiiia ma keia ano—ia ia no ka hoopii akn aole o makou waiwai e hiki e laweia." Ke ninan hou akn nei an i ka aoao e hoopau ana i ke kanawai, pehea ookoo e pono ai ? Pehea la onkon e hooponōpono aku ai i 1 na poe kanwa epiki la i hoikeia maluna:?

Aia a hoopauia keia kanawai na hoopan pu ia anei na kolohe o na hakn kolohe me na kanwa kolohe. Kai no, aia a hoopau īoa ia kekahi kanawai, e hoopai ana i ka hewa, ua hoopania no ka pio īoa ana oia kewa, a, i ole ia, na knknloia mai kekahi kanawm hou i oi kā maikai a kan hon akn no malona o ua Eia keknma awahfa loa e waiho nei iloko 0 ke Kanawai, wahi a kela aoao : Oha hiki ana ke hoopaahao aku i ke kino.o ke Isāndka 4 ke hoole iaika hana. Wahi a kela aoao, tt na hnikan na Kanawai Karaima me na Kanawai Kivila ; a na kne no hoi i ke Knmnkanawai." Ke hoole akn nei an, aole no i koe ke Kanawai i ke Knmnkanawai; aka hoi, ina ua kuhikewa wao, a lie oiaio no, na kne i ke Ku. mnkanawai ka hoopaahaoia ana o ke kanwa aihue i ka manawa o kona haku, ke i aku nei ap, aole no an i maoao he mea hemolele loa, ihiihi loa ke Kumukanauai, i hiki ole ke hoololiia. Aka, e nana'ku kakou i keia hoopaahao ana i ke kauwa hoole hana me ke knino ole. Malalo iho o na Kanawai e waiho nei, ua hoopaahaoia ka aihue, ke aihue oia i ka waiwai o hai—na hoopaahaoia ka poua, ke powaia hekahi—ua hoopaahaoia ka mea apuka, ke apnkaia ka waiwai o bai—-nawai e ku mai, a e olelo aku me ka leo nui, ua kue ktxa hoopaahao ana i ke Kumukanawai ? Aole hookahi! • Aka hoi, aia no a kakau lima akn kekahi kanaka me kekahi kanaka ako, e hoolilo aku ana ia ia kekahi hakina manawa, a me ka ikaika o kona kino ma kekahi hana, a, mamuli o kela kakaulima ana, ua ohiia na dala o 'kekahi a me ka waiwai o kekahi, alaila kn mai a hooīe aku, " aole au e hana aku i kau hana." He mea kue ka ! i ke Kumukanawai ke hoopaahaoia aku ua kanaka kolohe, aihoe, apnka nei. He mea ko ka i ke Kumukanawai ke olelo aku i ua kanaka la— " Ua aihue oe i ke dala o kou Haku, malalo ,nae ia o kauaelike, aoleKanawai e hoopai ana ia oe no ia aihne ana—Ua powai ka manawa o kou Haku, malalo nae o kau adike, aole ku i ke Kumokanawai ke hoopaahao aku ia oe no ia powa ana—Ua apnka oe i ka waiwai o kou Haku, malalo nae o kau aelike, aole nae e hoopaahaoia ana oe no ia apoka aua; aka boi, e akahele oe ! lna e leomo malu aku oe ma ke keena o kou Haku a aihue—e miko auanei oe,ina epowa oe i kou Eaku ma ke alanui—e houpaahaoia auanei oe—ina e apuka oe i ka waiwaio kou Haku, ka waiwai ana i waiho aku ai ia oe ka malama, e hookomoia aku auanei oe ma Kawa. Malalo iho no hoi o na Kaoawai e waihe nei, no ka aihue, no ka powa, a no ka apuka. Ina nae mamuli o kau olelo aelike au i hana ai keia mau liewa, lanakila oe ! Kue ke Kanawai, ina e hoopaahaoia oe, i ke Kumukanawai; aka hoi, ina ma kou ano kanaka au 1 hana'i i keia mau hewa, e akahele oe ! He mauawa no i hoomakaokauia nou maloko o ka Halegaabao." E na Hoa ! Ua hiki anei ia kakou e ae aku i kekahi mau kanaka kolohe e holo lanakila maluna'eo ke Kanawai ? O ka mana nana e koohi i ke kanaka e hooponopono kona hana ana me kona hoalaui)a, ma ka pololei maoli, oia ka mana kanlike, knokoa i oi aku ka maikai. Ina oia mana ka

looanianao o ke kanaka, —poiuaikai maoli no ka lahui; ina mamuli o ka makau, me ka hilahila o heneheneia niai, ua hoopololei ke_ kahi i kana mau hana, me kekahi, he mana ku. pono no ia ; aka hoi, ina aole no e hoolohe kekahi kanakai kona lunaimihala, ina aole no hoi he mana ka manao a me ka leo o ka lehulehu e hoopololei ia ia, alaila he mea pono no i ke kanawai e kau aku konalima oolea malnna ona, me ka i aku, " e hoopololei oe i kau hana mawaena o kou mau hoalauna.'' Aole no noho na kauwa maikai, hana pono malalo o ka maka n o ke kanawai. Ua hooko lakou i ko lakou palapala aelike, Heaha ko lakou pilikia ? Ke kau nei kē oolea 0 ke kanawai maluna o ka poe ino, ina paha akou he poe kauwa. ina hoi he mau haku. Aole no au i mahalo i ka haku ino, aole no hoi ike kauwa ino. A nolaila ke olelo aku nei an «ole no hiki ia kakou e hoopau loa'ku 1 na kanawai e hoopololei ana i na kanaka kolohe. Ina na hiki ia kokou e hoopau aku i na kanawai no kekahi poe kolohe, he mea ku ike kaulike e hoonoa aku no na kanawai e pau no na poe ino a pau. Ua olelo mai ka Lnna o Honolnlu iloko o kaha haiolelo ana, akahi no a huliia kona noonoo ana no na ino nvi o leia kanawai iloko o keia mau mahina i ' kaah&pe ae nei. Knpaianahā I akahi no ka a mohala mai ka pna o keia knmn laau i kann ia roa na makahiki he iwakalua i kaahope ne nei, i mea e akaka ai he pohona ka! Ano ke aha hoi, akahi a ikeia ka ino nni o ke kana* wai ia ia na makahiki he iwakalua o ke kau mana ana, e ka luna o Honolulu" oiai he loio kaolana oia ma keia kulanakauhale ? Oioi hoi ua aoia oia ma ke kula loio, a naauao loa ma na buke kanawai o ko Hawaii Pae ainaUa kahiko ke kanawai e manaoia nei e kela aoao e hoohiolo ; na loihi akn no kona hooko ia ana ma na aha hookolokolo o ke aupuni, eia ka, akahi no a ikeia he kanawai ino loa keia mai kaaa hiki akn i ka w. Ina pela ka ino o keia kanawai, no ke aha • la e ka ole mai ka lana o Kohala, ma kakan ahaolelo o ka makahiki 1868, me kana kanawai hoopau loa ana i keia kanawai ino, oiai oia no ka Lunamakaainana o Kohala ma ia kao. Ano ke aha aole kn mai ka Inna o Kona Akau, ma ia kau auaolelo, a kokua nni ma keia hoopa(ti ana, oiai oia no hoi kekahi ona luna hanohano oka Hale :a manawa ? Aole nae ikeia ka ino o ka kanawai ma ia manawa. Ua noho nae na hakn me na kanwa malalo o ua kanawai la ma ia makahikiIna be ino, a he ino waU no ke kanawai o na haku me na kanwa, no ke ahala aole lohe ia ka leo o Kohala me Kona e kahea ana "e hoopau 1 e hoopau I" aole no i lohe ia. No keia man knmn, e na hoa hanohano o ka Hale, ke manao nei an aole he pono ikj ia kakou e hoopau {loa akn i keia kanawai. Ina ua nlu mai kekahi mau ino mawaena o na haka me na kanwa ma ke kapae ana i na komu e ino ai ke kanawai, malaila ka pono ; ake waiho nei kekahi bila hoololi oia ano imua o ka Hale.