Ke Au Okoa, Volume VI, Number 12, 7 July 1870 — HE KAAO NO PUAOKAOHELO, Ke Kamalei hiwahiwa o Kauakanilehua o Hilo, ke kaikamahine a Leleiwi me Makahanaloa, ka hanai a Punahoa, i unuhi ia mai loko mai o na Kaao kahiko o Hawaii nei. [ARTICLE]

HE KAAO NO PUAOKAOHELO, Ke Kamalei hiwahiwa o Kauakanilehua o Hilo, ke kaikamahine a Leleiwi me Makahanaloa, ka hanai a Punahoa, i unuhi ia mai loko mai o na Kaao kahiko o Hawaii nei.

HEL«C 5. īa maua fea hoomoe ana ia oe i ke kane, nolaila, e hele aa e. hai aku i oa makoa no keia mea a kakou e olelo nei, a oka pau no ia oka lakou olelo aoa, ma ia bope iho i hele aku ai o Puueo a hiki i kahi o na 'lii a hai aku Ja oia i keia mau olelo a pau loa imua o Panahoa a me Waiolama, e like me ba mea i hai ia ae uei mamua, i ka lohe ana ona alii i keia mea ia Poneo. Pane mai la o Punahoa ia Puneo, aia wale no ia i ko olua manao, aole a maua hana aku no ia mea, oiai, ua haawi paa 'aku maua i ke keiki ia olaa.ma keia oleloa ke alii wahine.ua maopopo ia ia, ua holo pouo ka. mea a kana wahine i olelo pu ai me ka laua hanai, a olelo hou aku no o Puueo, ua pau loa ae la ka manao o keia hele ana mai nei, a eia wale no ka mea i koe a kakou e kuka pa ae aio ke kane, pana' mai la 6 Pnnahoa, e hoi oe a hai. aka i ua hanal. la a olua, o kona kaikunane ponoi no-kana kane ka mea nana, 1 nkali mai kona meheu a me ko'u koakoko hope loa, pela oe e olelo aku ai i ua kanai la a olua, a i na e olefo mai i ka hilahila no j ka moe a kaikunane a kaikoahine, alaila, e panē aku oe ia ia, be kumu ia r e hele pololei ai ka hauauna aiii me ka hewa ole, pela no j au me ia nei Waiolama.

Aole keia he kanaka e ako, owau no ka moa a oia nei noka hope mailoko mai o ka papa hookahi, a no ko maua noho a kaikunanea kaikaahine ana, nolaiia, na hanau mai laua, nolaila, i na oia e hihhila a hoole loa mai i ka'o mea e olela aku nei, alaila. e hai aku oe i ko'u manao paa ia ia, aole ia he kaikamahine c£ maua, aole no hoi e manao mai he makua maua, ae hoopauiko olna malama ana ia ia, aole oia e kapa hon - ia he alii, oia kekahi kaikamahine kuaaina a makaainana hoi, pela oe e hai ai i keia mau oielo ia »a me bou huna olē, a i na e kokua pu olua i kona mauao hooie i ka'a mea e olelo aku nei, alaila, ope, a me kaa wahine, a me ua hanai la a olua, ku oukou a hele pela, imi aku oukou i kahi e noho al i ka aioa e. - Aole he aina e noho mai ai oukoa o Hawaii nei a hiki i Nihoa, i ka palena mai o keia mau aina, a i na he aina ~aka ma woho aku olaila, a o ko oukou aina ia e noho ai me na hanai a olua, aole no hoi i ke kaikamahine wale no keia olelo a'u, i ke keiki kane no kekahi ke hoole mai oia i ka'u nea. e olelo nei, a o ka'a mau olelo aku la do ia la i lohe oe, i ka lohe pono ana o Puueo i keia mnu oleio a-ke alii, na 4a i ka maikai kekahi, a ua piii kanmaha kekahi olelo a ke'alii ke hoole o, Makahanaloa, aole no hoi he mea a Puneo e oleio hou akn ai, oiai ua hai paa mai la ke. alii i kona manao, a okona ku ae la no ia a hoi aku la no ia a biki ma kona wahi me ka malama i keia mau olelo a ke aiii i pane mai ai ia ia. ( Oia kekahi mea nui i keia lahui mai ka wa kahiko mai a hiki i keia wa, o ka maUma -i ka leo o ke alii o haole, ) ia Pnueo i hikj aka ai ma kona hale me ka pane leo ole aku ia wa, a mahope iho o ke kou ana o kona nae ninau mai la o Wailuka i kana kane, *pehea aka nei kau mea i hele aku nei i kahi 0 na 'lii a kana hai aku la o Puueo' it ia, u& bsi aka nei no hoi paha au i kau mea i olelo iho nei me ka hanai a kana, aole no a na 'h: hana mai, ua hai pau mai ke alii i kona manao, aia wale oo » kaua ka hoomoe i ke kane/a o ka manao kaomaha a ke alii i hai mai nei ia'u, ke hoole ae boi keia, aia maiailako kakon pilikia.ia i lohe mai oloa. Pehea ia oanao "wahi a Wailuko ?" hai ako Ia o Puueo, olelo mai nei ke alii wahine Paaahoa ia'u, aia no ka ia nei kane o ke ~kaifeansne~no oia nei o Leleiwi, ka hanai a Ohele ma, aole e pono ke hoomoe. aku kaua 1 ke kanaka e aku, pela ke alii wahine ia i olelo mai nei ia'o,; ina e hoole keia, aiaila aole e malama hou kaoa ia ia nei, a i na e Mii aku ko kaoa manao me ko ia nei, alaila, o ko kaoa* hele loa no ia i ka aina e loa, aole o kakoa wahi e noho ai o Hawaii nei, "«-pei» ncriroi"a _ paa a oia la i iōhe maioee kou wahine.a me ka hanai hoi a kaoa, nolaila, ke ninau akn nei ao ia oe e «a hanai nei • maua, pehea koa manao i fceia olelo a ko makoahine i hai mai' nei okokaikoaane oo kau kanee moe ai ? pane ako la o-Makahanaloa, heaha la hoi auanei, oh iho la ~hoi paha, o iike me ka m>kemakeo ko-alii. Ifolalla,'iole a'a mea o hoole aku ai i ki manao~o ktia makuahine, o ka mea i holo ia oukon, oia iho la no ka'u mea e hooko ako ai, ia ua ike aku ia ao hoi au i kamaoao o.kua makoahine i olelo mai la ia oe, o kau kaikoaaae muli ponoi mai o ka'u- kane oo im

e moe ai, ua pono no ia, i na e bapai au i ke keiki poooi na'u a me kuu kaikunane, alaila ua puka pololei aku ia me ke koko alii mailoko aku o maua, a me Punahna ma, ko maua mau makua, a oia oo kona kumu i olelo mai la pela ia "o. nine nku la o Puueo, oia do, e like me kf. >nea e olelo mai'la, a o ka pau no ia o ka lakou olelo ana no ia mea. Ke kii ana o Puueo ia Leleiwi ka hanai a Ohele, x kane hoao mare na kana hanai na Makahanaloa, a me ko laua hoao ana. Mahope iho o ka hooholo anao na olelo a Puueo ma me ka lana haoni. aia hoi hai akn )a o Poueo i kana wahine a me Makahanaloa, aole se la nO'hoi paha a kakon hana koe, oiii. ua holo ae la no ia oe. nolaila, aole a kakou olelo i koe no ia mea, nka, eia wale no ka mea i koe, e bele ae au i ko kaiknnane la, a me kona mau kahu hanai hoi e hai akq i keia olelo a kakon i hana iho nei. Ae mai la o Makahanaloa. a me kana •wahioe, a pau keia olelo ana, ku ae la o Puneo iluna me ka hoomakaukou i .ke ano o kona hele an'a, a lalao ae La oia ike kau 'wahi pona elele uuku, "he Hiwa ke ano oia puaa eleele i kau ole ia e kekahi kiko keokeo ma ka lae, a i ole ia ma ka umauma a wawae paha," a paa ae la oia ma kona linia akau me ka peahi launiu ma ka lima hema. Ia Puueo i aneane akn ai e hiki ma ko Ohele -ma hale e noho mai ana me kana hanai alii me Leleiwi, hoopuka ae 'la o Ohele i kana huaolelo i, kana hanai. eia be kahu hanai o olna la me ko kaikuahine ke hele mai nei ia nei, me ka puaa ia e paa mai nei i ba lima. heaha la ka manno e hele mai nei, aole i liuliu keia mau olelo aua a Ohele me kana hanai, ku ana o Puueo ma ke alo o, ua kaikuahine nei. j

A kukuli iho ia oia i lalo, me ka waiho aku i ka puaa a.me ke.kahi 'mau mohai e ae ma kona alo, a kalokalo ae la o Puueo i na Akua me ka bahsu aku i ka poaa imua o Ohele,' a pau kana hana ana Ina mohai pane iho la o Obele i ka huaolelo oinau i kona kaikuaane. Hea))a ka hana a ka puaa imua o'a i keia wa i hele mai nei ? " wahi a Puueo,"'i kii mai neiau i kan hanai aiii ia Leleiwi i kane na ka maua hanai d» Makahanaloo, a oia iho la ka hana a ka puaa i bele mai nei imaa ou i keia Ia t ka ihea oaoa ka hanai alii e noho ~mai nei, i ka loHe «nao Ohele i keia mau olela a pau a kona kaikunane i hele mai ai, oi ae la oia i kaoa hanai e noho mai ana mo ka. papahi lei lehna i ke poo, e ! ke lohe -ae la no oe e kuu hanai i kam&nao o keia kahn o olua i hele mai nei me ka mohai iaiua o'ul i keia la, nolaila, ke ninao aku nei au ia oe. Pehea kou manao i- ko kaikuahioe o kau wahine no ia ? e noho a kaiknnane a kaikuahine no olua, ma ko olua ano he alii, kakali o Leleiwi i kana huaolelo ia wa me ka pane ole mai, a no kona pane wawe ole mai i ka olelo a kona' kahn hanai, pane hou aku la o Ohele, o ka lua ia o kana huaolelo ninau ia ia, ia wa i pane mai ai o Leleiwi, alia au e hai aku ia olua i ko'u manao ae, aka, i na ua lohe mua na makua o maua i keia mea, alaila, ua pouo no ia mea, ke hoio like ia oukou a pau aole no a'u hana, a na keia olelo a Leleiwi pela, hahai aku la o Puueo i na olelo a Pun'ahea i olelo mai ai ia ia mai ka mua a ka hope, ( e hoomanao e ka mea e heloheiu ana i lia olelo a Punahoa ia Puueo, e like me ka mea i hai mua ia ma keia kano).

A lohe o Leleiwi i keia olelo, pane mai la oia ia Puueo, na lohe ia kan- mau olelo i keia wa, aka, e hooona au ia ia nei ia Ohele e hele imua o na makua o maua, a i oa he oiaio e like me kaa mea e hai mai nei ia maua. alaila, o ka pao no ia, i na nan wale iho no keia mao olelo e hai mai nei, a ae aku ao mamuli o kau mea e olelo mai nei, oia ka hooko ia ana o kou makemake a me kau mohai i hele mai nei, alaila, heaba la ka na makoa alii o maua e hana mai ai no maua a me olua ? nolaila, e hele hou oia nei e hoomaopopo aku ia Punahoa ma, no ka mea, ke nel au i keia mau olelo aia nei e olelo mai nei, nolaila, he pono no kakou e kali iki a hoi jnai keia mai kahi mai o na alii, i na ua like me kau e hai mai nei, oka pau no ia, aolehe haoa i koe. Mahope iho o ka pau ana o keia mau olelo a Leleiwi, hele aku la o Ohele e like me ka makemake o kana hanai, ia Ohelei hiki aku ai imua o Puoahoa ma, hai aku la oia no na olelo a Puueo i kii aku ai i kana hanai mai ka mua a ka hope, a no ka makemake o ka'u hanai e lohe i ka oiaio ioa, nolaila, na hoouna mai nei kela ia'o e hele mai i ou nei e ninau pono ai, a oia au e hai ako ia iaoe. 1 na io nau ua olelo la, alaila, na pono na hanai a maua ke lawe ka'u hanai i kp Puaeo hanai i wahine, pane mai Ia .o. Punahoa ia Ohele, he oiaio ia māu olelo a pau a Puueo e hai aku la ia oe, no ka mea, na hele mai oia e hoakaka ika makemake o ka laua hanai e moe i ke kane i kekahi la mamua ae nei, a oa hai akn au i ko'a manao ia ia, o kao hanai no ke kane e moe ai. o kooa kaikunane ponoi.

Ka hua.hopeloaa ko'a opu, a ua hai #ku ao i na mea a psu,e pili ana 'no ia mao olelo a'u, nolaila, e hoi oe a hai aku i kau hanai, na'u ia olelo pelp, aole na Paueo, pela oe e hai aku ai i kau hanai, a o ka pau no ia O ka ke alii wahine olelo ana ia .Ohele, a o kono hoi aku la no ia a hiki imoa o kana haoai ia Leleiwi e noho mai ana me Puueo, hai aku la oia i na olelo a kona mkauahine imaa ona, elike me ka Puueo mea i hai aka af ia laua ia la, a pane mai la o Leleiwi ia Puaeo, e hoi oe a hiki i kau banai, alaila,

e hai aku oe m ia, ua ae au i ka mauao o na makua o maua a tne oukou hoi na mea

nana i hanai ia'u a me ia, a e i aku oe i ua kaikuahine la o'u. Ē hoomakaukao oia ia ia iho i keia mau la me ka pule mau ona i ke Akua no ko maua wa e hoohuia ai, he kane a he wahine, alaila, aole paha e liuliu aku ko maua noho pu ana, alaila, e hooko koße ia mai ana no ka makemake o ko maua makuhine alii, i ae ole ai -oia e lil<> au i ka wahine e aku, a pela hoi kuu kaikuahine, nolaila, 6 liuliu mua oe a me kau hanai i keia maala a hiki aku i ka po o Kape, alaila, oia ko olua wa e hele mai ai me ka ike ole ia e ke kanaka, me ka halawai kanaka ole o olua ma ke alanui a hiki wale io'u nei, me ke kani ole i& e ka leo o ka manu, alaila, ua ae mai ke Akua i ko maua hoohui ia ana, aka, i hai kekahi o ka'u mpu mea a pau a'u e olelo aei ia oe i ko olua wae hele mai ai, aole i ae mai ke Akua ia mana, pela oe e hai aku ai i ua kaikuahine haku la o'u, ae mai la o Paueo i keia mau olelo a Leleiwi, o ka pau no ia o ka lana mau oleln ana, a o ko Puueo hoi aku la no ia me ka hoomaoao ikeia mau oleh> a pau.

Ka hoao ana o Makahanaloa me Leleiwi, ame ka hapai ana o Makahanaloa, ia Puaokaohelo a-me kona hanau ana. '

Iu Poueo i htki aku ai ma koua hale ponoi, hai aku la oia ina olelo a pau imua o ka laua hanai a me kana wahine, mai ka mua a ka hope, a ua lilo ia i mea maikai i waena 0 lakoo a pau, nolaila, e hoomakauka oe ia. oe iho no kou manawa e hui ai me kou kaikanane, a me maua pu hoi kekahi, nolaila, e kali kakou i keia mau la elua, aia a hiki aku i ka po o Kane. ia wa kaua e hele ai a hiki i kahi o ko kaikunane, a oia ko olua wa e hui ai, a oia k» olelo a ko kaikuoane i olelo mai nei ia'u, ae aku la no hoi o Makahanaloa i keia mau olelo a pau loa, a hoo-. manao aku la o Makahanaloa i ke Akua i na wa a pau. £ like me na. olelo kauoha a kona kaikunane Leleiwi ia ia 'ma o Puueo la. 1 tca hiki ana aku i ke ahiahi o ka po o Kane', hoomakaukau ae la o Makahanaloa ia iaa

me Euueo ma, no ka hele ana imua o 'Leleiwi ia po. mahope iho o ka napoo ana o.ka la, ua makaukau na mea a pan 100 no k? hele ana, ( peoei na ano mahope iho ōka napoo ana o ka la.he liula ia manawe, a. ma ia hope ibo, he molehulehu ia,.a maia hope aku, ka nalowale ana o ka ili oke kanaka a ma ia hope aku, ka pili o ke ahiahi, oia ka hano ana o ka leo, malu ke kula aobb lele pueo.)

la manawa i 'olelo ae ai o Puoeo i kana wahine a me ka lana hanai e he>e, oiai ua kokoke ko likoa mauawa e hele ai, a puka aku la o.Puueo mamua, ao Makahanaloa akū mahope ona,.a mahope aku o Wailukn, oiai, ua hoopau ia o Makahanaloa i ka pau Mahuna, i hoope ia i na mea ala o Hawnii nei, ia lakou e hele ana ma ke alanui, aole he leo kahi o ka manu, aole no hoi i halawai kanaka iki a hikl wale lakou nei i.ka hale, a halawai pu me Ohele ma me ka laua hanai e noho mai ana, " me he mea la o Hikn la i kahahele, ka hele a luluu na lehua i kawai," oia ka manawa i kamailio pokole ai lakou no na mea 9 hoao ana, a oia no hoi ka wa i lohe ai o na kahu hanai i kamanao io maoli o ka lakou man hanai i olelo ia,a ma ia hope ibo, ua hookaawale ia akn o Makahanaloa me kona kaikunane ponoi me Leleiwi maloko o kekahi hale nani i hoolakoiae Wailuku a me Ohele, no ka hoohui ana ia laua iho, me ka hooko pono loa ia ana o ka olelo a me ka makemake j ko laua makuahine alii Punahao i olelo mai ai ia Puueo. Ia Makahanaloa me Leleiwi i kaawale aku ai maloko o ka hale okoa, ua noho o Makahaoaloa' ma kekahi kaia o ka hale, a pela no hoi o Leleiwi', ua noho laua me ka olelo ole akn o kek&hi i kekahi, me ko Makahanaloa manao na ke kaikunane e kii iho ia ia, a peia no hoi ko Leleiwi manao, nolaila, ua noho laua me ke kali ana i ka makemake o kekat>i a me kekahi, pela wale no lauai uoho malie ai a hiamoe o Leleiwi, me ka ike ole. ae i ka hele ana aku o kona kaikunane ma knna aoao, aka, la Leleiwi i hiamoe iho ai, aole i loaa' iki ia Makahanaloa ka hiamoe a hiki wale i kona wa i puka aku ai i waho, a nana pono ae la oia iluna.

Aia hoi e hoomaka mai asa ke, aka o ka mahina e puka mai, a paa kona manawa mawaho, hoi mai la oia a aoho ma kona w.ahi, aia hoi loaa iho la ia ia kekahi hihio pokole' loa ia manawa. oiai, ua ku mai imua o kona alo ke kanaka me ka olelo mai ia ia, e ,Makahanaloa, he pono e hoohui ia olaa iho j keia wa me kou kaikunane, no ka mea, aia ka mahina ke aneane ae la e puka i ku ili .o kc kai, oiai, o Ho'u po keia a ko kaikunane i olelo ni, nolaila, mai kau kai oe a na ko kaikunane e lalau mai ia oe, a pau ka olelo ana a ua kanaka nei ma ke akaku ia Makaianaloa, o ka nalowale koke aku la no ia o na kanaka nei iloko o na ao polohiwa o ka lowa, ia manawa i puoho koke ae ai o Makahanaloa,. ai kona au ani ae maoa maanei, aole kana mea i ike ai iloko o ka wa pokole ioa, a noonoo iho la oia he hihio ka! ka mea ana i ike ai, a ua ae mai ke Akua i ka pono o ko lana hoohui ia ana ma ke aho k'aikuahine a kaikunane hoi. A noonoo pokole iho la o Makahanaloa ia wa, a kupu koko ae la kona manao la wa e hooko aku i ka olelo a ka po ia ia, noUila, kn ae oia a hele aku la a hiki ma ko Leleiwi wahi e.hiamoe ana, a hoala iho la ia ia, ai ko Leleiwi puoho ana ae. ( AoU i pou.)