Ke Au Okoa, Volume VI, Number 32, 24 November 1870 — HE MOOLELO KAAO NO KAEHUIKIMANOOPUULOA. KE KEIKI MANO A KAPUKAPU MA LAUA O HOLEI KA HOOUKU KAUA A NA MANO. [ARTICLE]

HE MOOLELO KAAO NO KAEHUIKIMANOOPUULOA. KE KEIKI MANO A KAPUKAPU MA LAUA O HOLEI

KA HOOUKU KAUA A NA MANO.

[Hakuia e Mr. William Henry Uaua Esq.] HELU 1. [ He manaohoakaka no ka meanana e kakao anu i keia Uoolelo Kaao mai ka mua a ka paa ana. Ua ikemaka no kakou a p»u mai ka wa kahiku loa mai a keia manawa no, be mea mau no keia lahuikanaka, ka hoi niai o kekahi poe uhane a noho iluna o ko lakoa niau kahu, a olelo kanaka mai, pela na unihipili, na pueo, a me na mano, a me kekahi poe uhane e ae, a nui wale lakou i kapaia he mau anela kiai, a ma ka mana o ke Akua Nui nana i hana na mea a pau, ua hiki no i na holoholona a me na ia o ke kai ke olelo kaoaka, i nani ai ke Akua, a pela hoi e olelo kanaka ai na maoo ma keia moolelo a kakooj. . E kamailio kakoo no ka mea nona keia moolelo : 0 Kapukapu ke kane, o Holei ka wahīne, ma Panau i Puna Hawaii ko laua wahi noho, uahanaa mai na laua he keiki mano holookoa, a ua kapa ka makaakane i ka-inoa o Kaehnikimanoopunloa, mamnli o ka ehu o kalauoho o Kaahapahau ka mano a'ii O" Pauloa i Oahā nei. He kanaka mahiai ka māknakane oia nei, be nui ka awa ma kana mahinaai, o ka ai no ia a uakeiki mano nei, o ka waio o ka makoahine, ka wai no iae hoka ai o ka awa, a loko o ka apn, alaila hanai, mamua nae o ka ai ana aia nei he mea uiao i ka laaui kane ka pule a paa, alaila, hoohainn iho Ia i ua wahi mano nei, hamama ae la no na wahi mano nei a pau ka apn awa, pela ka malama ana a na makua a hala ke anahula hookahi, ikaika loa mai )a ua wahi mano nei. Ia wa olelo ako o Kapnkapu i ka wahine ia Holei, e pono ke hoihoi oia nei iloko o ke kai, aemai laka wahine, makaukan iho la Jaua nei e iho i kai me ke keiki mano, pii hou akn na makuakane nei i ka awa a nui, hoi mai la a hiki i kaohale, o ko lakon nei iho no ia a hiki i kahakai pali o Panao, o ka ha nai iho la no ia o na makna a maona, hoo. kuu akn la i ke kai, waiho ae Ia no ka awa ka apn me ke kanoa i ke ana pali kahakai, holo mai Ia no ua wahi mano nei makai,. noho aku no na makoa mauka, a hala ke anahulu, makaakau ko laua Dei hoi i uka, mamua iho nae o ko laua hoi ana, hsnai hou na makoa, ia wa noi ae la ko ia nei kino, a oi aku momoa o ka hailima. Ia wa olelo akn la ka maknakaoe, ke hoi nei mamua i aka o kahi o kakou, e noho malia oe mai lalao, a manao mai no au ia oe, lana mai la kela me be ano "olioli e 'kapeku ana ka hiu, a e kani ana ka po-o, me be mea la, e hoike mai ana, he ikaika oia. Kn ae la na makua a hoi aku la i uka, a hala kekahi mau ls, i kekahi po hiki nhane mai la ua wahi mano nei a kamailio pu me ka makuakane ma ka moe uhane i ka po, e olelo mai ana ia Kapokapu, " E makemake ana au e hai akn ia olaa, e hele ana au i kau huakai makaikai, ke ae mai olua." Puoho ae la. ka makuakane a hoala i ka wahine, eia nei e moe nei, heaha wahi a ka wahine, o kahi mano i olelo mai nei ia'u e hele ana i ka makai'kai. Olelo mai ka makuahine, aole paba e pono ia ke hele he uuku kona kino, mamnli paha make ia ke hele, wahi a ke kane i ka wahiue, aole e make ka kaua keiki ke hele i kana hoakai makaikai a ike aku i ka inoa ona (Kaahupahau) e poni akn ana an i ke keiki a kana a ikaika kona kino, o na kupneu o ka moana apau mai Hawaii nei a kukolu o Kahiki e hoopaipai mai ana lakou me ka kaua keiki, aole e loaa mai he keiki ikaika a mana hoi a ho maalea me ke akamai ma ka olelo ana, oia ka olelo waoana a Kapukapu do ka laua keiki mono. Ia wa no pii aku la ua makuakano nei i awa hiwa o ke kumu o'ka lao, hiki ana i ka hale, iho laua nei a hiki i kai loaa ka niu hiwa, loaa ka moa biwa, loaa ka ia ula, hoomakaukan iho la ka makuakane i keia maa mea a pau no ka poni aua o ka laua keiki, a makankau na mea ai pao loa, hapai ae la o K'apukapu i ke niele a kahea aku Ia i ke keiki mano ma ke ano kepakepa : - " E Kaehoikimanoopuuloa, Kiiu keiki mano i kai nei, I ooho a kupa a kamaaioa, No'keia pali kahakai nei o Panau la e, Eia he ai, be ai nau e ai ai, A ku ae hele i ko haakai makaikai." Ia wa no i lana mai ai ua wahi mano nei a moe ana ma ke alo o na makaa i ka ae kai, hapai mai la ka makaakane i aa keiki nei » kao aoa iluna o na oba o ka makaahi»o a nipaa iho 1a ka makuahino, e bele ana iaoe i ka makaikai, peu ae la na wahi ma> iio nei ma ka poee o ka makaahine, e hai ae ana i kona ae i ka makuahine. Lalau aka Ia ka makuakane i ke po! wai poni, a

poni iho la i kc lieiki iiiai ke poo a ka hin ma kc kaa ma ke alo, a hapai ee la i kana mele. " Ke poni aku nei au ia oe, E Kaehuikimanoopuuloa, He wai atiau nou, V' iw« hiwa lae, He niu hiwa rae 1;.. ,ioa hiwa, He wai :iuau ikaika no ke kanaka, Mai ka po mai a puka i ke ao, Na maki>o na na pulapula e malama ai, Eia malnna ou ke poni nei au, 0 na kopu o na eu o ka moaaa, Ka moanu nui a Nuakeleaiku, Ka niuhi moe lawo, ka hailepo, Ke Au uui nuku oioi, Ka honn nui maeleka, Ka Ea nui kna wakawak3, E kela ana oe ma ka ikaika, Ma ka maalea ma ka olelo ana, Aohe oxi inea e like ai, E hele oe a hiki i Kahoolawe, E kipa aku oe io Kamahoalii la. A nana ka hana i koe maluoa ou," A pau ae la ka hana a ka makuakane ma ka poni ana, hooinn iho la i ka awa a kuu akn la i ke kai, laua malie mai la kela a aui ae la ka la, pau ae la ka ona awa o ua wahi, mano nei, kani mai la ka poo aiō nei, a lioike ae Ia i kona ano ikaika irnua o na makn», raa ke kapeku »na o ka biu, ke pu-o la fee kai a pii iluna o kumu pali o Panau, pio ke anm nue i ua mea he ikaika, pane aku ka maknakane, o na ikaika ou e ke keiki a i koa kanaka ku maua i ka moku, ai la i kan loaa e ke keiki, na ka maknakane ka olelo i pela, e lele ae ana kela ilana a oi maluna o ka pali kahnkai, mailuna iho ka hoi ana a ka holionu e kapeka hou mai ana kela i ke kai, kapalili ana ka ia oia ke alo o na makna, o ka uhu, ke nenae, be kala, ka oio, a me na ia e ae a pau loa. pane mai ka wahine, knpanaha kahi mano, o kopane ana akn nei no ka, •' o na ikaika ou e ke keiki a i ko wa kanaka ku maoa i ka mokn, ai !a i kan loaa e ke keiki, o ko kana ai koke no ka keia i ka loaa a ke keiki, o ko laua nei ohi aka la no ia i ka ia a kn ka pne, lawe ae la ka makuakane i kekahi ia a kaumeha aku la na oa wahi mano nei me ka awa pu, a pao kana hana nia ia mea, kopi laua nei i k& nui o ka ia a kaulai i ka la, ai laoa nei i kekahi.

A po ua la nei aia no laua nei ke noho la, a moe laua nei, olelo ana na Kaehuikimanoopunloa nei i ka makuakane, ke makaukau nei «e i kau hoakai makaikai be hiki ae i na po o Nana,"% hai mai nae oe ia'u i na mano alii o Hawaii nei a puni, oleloakn la ka maknakane, 8e ; o Kepanila ke'lii o Hilo, o Kaneilehia ke'lii o Kau, o Kna ke'lii o Kona, o o Manokini ke'iii o'Kohala, o Kapulena ke'lii ' o Hamakoa, o na mano alii keia a pauo Hawaii la i lohe oe, p«ne mai la ke keiki i ka makua, o ko'u mau hoahele ia e hele ai i ka makaikai, pane aka ka maknakane, kupanaba no oe ke kii i na'lii e hele pu me oe. Heaha kan waiwai e iele pu ai na'lii me oe ? olelo akn ke keiki, hookahi no waiwai o ka īke i na wahi a pa»o, aia no ka waiwai ma* moa kahi i waiho ai i na kamaaina o ke alanui. Ma ka maikai no oka oīelo e aloha ia mai ai, pela na olelo a ke keiki me ka makna ma ka moenhanē.

Oia noho ko lakou nei a hiki i o Nana o fca makaukaa iho la no ia o ka hele o Kae. hoikimanoopuoloa a hiki ana keia i Hilo, komo ana keia i ka lua o Kepanila ka inano alii o Hilo, i kabi i hele ai ke kamaaina, a hoi mai, iwaho no honi ana o Eepanila i ke ala o ka ea oloko o ka luj. No kahi alii opio ala o Pona i hoope ia i na mea ala, a pane hohn akn o Kepanila, U I haanauna kanaka mai nei boi ko'a wahi, ae; he kanaka owau o Kaehūikimanooponloa, o ke keiki a Kapakapo nna lana o Holei, o kiai pali au ō Panan, i Pima, wahi hoi a Kepanil.i i kamalihini, e lealea auanei me ka malihini; wahi boi a ka malihini, aole ka hnakai a ka malihini he haakai lealea, he hnakai makaikai ka'n i kipa mai nei i kahi oo e kuu b#ku alii, no ia m»n olelo oluolu a ka malihini, paa ae la ka hnha o Kepanila, a komo mai la a aloha ae la ia ia nei. A noho pu iho la lana nei me ka olaolu, a hoolale ae la ke kamaaina i na mea ai, a ai iho la a hiki i ka po ana f ninau mai la ke kamaaina i na wahi malihini nei, mahea kan huakai makaikai e Kaehaikimanoopuuloa pane aku keia, aia kuu hele a ae mai oe e kuu haku c hele pu me au i ka makaikai, ae mai la ke kamanina. Ho nani ia ua ae mai la oe e ke'lii, apopo no ka la o ka hele, ma ko'n wahi kana e hele mua ai, a mailalla aku a hiki mn Kxu kahi o Kaneilihia ko laila alii nui» malie hoi o ae >uai e helo pu me kaua i ka makaikai lau kanaka no hoi ka hele aoa o ke alanui, ae mai o Kepanila. Ia ao ana ae o ka maknnkau no ia o ka huakai bele a hele laua nei a hiki i Puna, ma ko ia nei wahi ma ka palio Panaa, e noho ana no na makuaoionei i kahukai, lana'aa ua manao alii nei o Hilo, me na wahi keiki nei a laua nei. Ia wa hoomakankaa mai la na makua i ka awa a me na lako a pau o ka ai ana, a pao ka ai ana, lana mai la no laua la makai, a o ka hele no ia o laua nei. A. hiki laua nei i Kao, kipa abn lana nei. i knhi i hele ai kamaaina o ke'lil Kaneilehia, komo ana laua nei i ka lua o kamaaina, noho ana lana nei. A hoi mai ke kaoiaaina, iwaho no honi ona keia i ke ano e o ko ia nei wabl, U ! huunauna kanaka mai nei hoi ko'a wnhi, ae ; he kapaka owan, o Kaehuikimanoopouloa, ke keiki a Kapnkapu ma laua o Holei, o kiai pali au o Panao i Puna. Pnne mai ke kamaaina, e lealea aoanei me ka molihini, wa-

hi a ka malihini, aole ka'o he huakai lealea, he hnakfti makaikai ka'n i kipa mai la i kahi ou e kuu haku, no ia msn olelo oluolu aia nei, ua oluolu mai la ke'lii kamaaina, a komo aku In a aloha mai la i ka opio malihini, a kuhikuhi ae la ka opio i ke kamaninn, e aloha ae oe i ke'lii o Hilo o liepanila. a aloha ae la ke kamaaina i ke'lii o Hilo me ka o'elo akt>, na lohe wale no au ia oe e fCapßnila, akahi do a ikemaka. Pane aku o Kepanila i ke kamaaina, i hele mai nei nu □ n ia nei ka hunkai o ka hiki aoa ae i ko'a wahi, a hiki loa mai nei i ou la e ke'lii.

Ia wa i kena koke in ae ai na mea ai a ke kamaaina, a pau ka ai ana a lakon nei, luana iho la laknu nei me na kamailio ana no ns mea e pili ana no ka huakai makaikai, a o kahi opio a kakou ke panee mai 1« kahi kino e hiki i ka poee. Ia po, moe lakou. n ao, hoomakaukau ia mai la ka mea ai no ka aina kakahiaka, a paina iho la lakou a pau, pane aku ka opio a kakou i ke kamaaina, e oluolu oe e knti hakn e ae mai e hele pu kakou i ka makaikai, ae mai la o Kaneilehia, o ko lakou nei hele aku la no ia, a hiki lakou nei i Kona, olelo aku ka opio a kakou i na hiahe'e ona e kipa i kahi o ke'lii o Kona. o FCua ka inoa, kipa aku lakou nei ua hele ke kamnaina. Noho iho la lakon nei a hoi mai la o Kua, iwaho no pnne mai ana kela, U ! hanhauna kanaka hoi ko'u wahi.

Pane mai ka opio, ae ; he kanaka owau o K'aehuikimanoopuuloa, o ke keiki a Knpuk(ipn ma laua o Holei, o kiai pali au o Panau i Puna., wahi a ke knmaaina, e lealea auanei me ka malihini, i mai ka "pio, aole ka'u he hnakai lealea, he huakni maknikai ka'ii a kipa mai nei hoi ma kou wahi e kuu haku alii, no ia mau olelo oluolu maikai, pau ae la ka hohu o Koa, a komo mai la aloha mai ls ia ia nei, i nana aku ka hnna oia. nei e moe mai ana kela mau mnno nui elon. Knhikuhi aku la beiB o Kaneilehin keia o ke'lii o K u o Kepanila keln o ke'lii o Hilo, aloha ae la ke kamaaina ia lakou nei, a ia wa, honlale ka »i, a pau ia. ninau ke kamaaina, mahea ka hunkai makaikai a na'lii e hele nei, wahi .a ka opio ma keia mau aina aku a Kanla, a hiki i Tahiti, e ae mai oe e ke'lii e hele pu kakou, ae wahi a ke'lii, n ko lakon nei moe ia aao ae, pa;na a paa. Oka hoomakaukau no ia o ka hele, hele aku lakou nei a hiki i Kohala, pßne aku kabi opio e kipa kakoa i o Manokini la ke'lii o Kohala, kipa lakoa nei, ua hele ke kamaaina, noho lakou nei a hoi mai ke kamaaina, i kahi e no pane mai la ke- . la, U ! hannauna kanaka hoi ko'u wahi, ae mai la ka opiopio malihini a kakou, ae he kanaka owau'o Kaehuikimanoopuuloa 'o ke keiki a Kapukapu ma laua o Holei. o kiai pali au o Panan i Puna ; e leaiea auanei me ka malihini wahi a ke kamaaina, pane m-'ii ka opio mnlihini i ke kamaaina, aole e ku ka lealeB me au he kamalii, he huakai makaikni ka'u i kipa mai nei i ou la e kuu haku alii mamuli o ka lohe i na makua i lobe mai oe e ke kamaaina, no ia mau olelo maikai aia nei; oluolu loa o Manokini, a komo mai la iloko o ka lua ona i nana mai ka hana e moe inai ana kela mau mano nui ekolu a kuhikuhi aku la ua wahi i ke kamaaina, o Kua keia o ke'lii o kona, o Kaneilehia ae kela o ke 'lii o Kau, a o Kepanila ne' hoi keia o ke 'lii o Hilo, ia wa i aloha like ae ai ke kamaaina ia lakou a pau me ka oluolu maikai, a he mea hou no ia ia ia ke kipa ana mai o ka huakai alii i kona wahi e like me ke ano mau 0 na'lii. Hoolale ae la ke'lii kamaaina i na mea ai a makankao, oka ai nui no ia a maona hooluana ibo la lakou nei a liuliu, ninau mai la ke kamaaine, mahea ka oukou huakai makaikai e hele ni, pane mni la ka opio o aole na lakou nei ka huauai, na'u ka huakai makaikni a ma ka'u nonoi i na'lii ae nei la e hele pn a pau mai keia mau moku a hiki i kukulu o Kahiki hoi mai, oia ke kumu o kei>» hunkai i hiki mai nei i ou la e ke'lii, a ina h.«i he mea pnno i kou manao e ke'lii ma ka'u nonoi aku ia oe e hele pu i ka makaikai ma keia hele lokahi ana me m*kou, ke «luolu m-ii hoi oe e kuu haku, ae mai la oo ke kamaaina, ke ae aku nei au e hele pu me oukou, ka ike ia aku ka hoi oia wahi a hiki i kukulu o Kahiki, eia nae ka hewa la omna akua nei, alikelikei) ks moana o Alenuihaha, ua paa i ke kiai ia e na alihikaua o ka meno aiii o Maui, aia kona hale alii la i Kipahulu. Owai kona iuoa wahi aka opio malihini, o Kauhuhu wahi a k«-'lii o Kohala, ua lohe au he alii hohu, a he puni kaoa no hoi, 1 mai kahi opio a knkou, aia no hoi p»ba ka huhu i ka bubu aku, he huhu wale mai hoi ke hele aku me ka oluolu, aole e maliu mai ana kela alii huhu. he puni hakaka, a ke kiai mau mai nei ko in la poe koa i ka moana pela ko'u lolie m»i. A« mai kaopioo Puna, ae ; e ike aoanei i kekeiki koa a Kapukapu ma l»ua o Holei, i kiai p»li o Pnnau i Pnna, ka mea nana e uu nku ka naaa ona iwaho, aole paba ia i poni ia.i ka awalau, i ka niu hiwa, ka moa ulahiwa a me ka ia ula, e like me ke keiki oka la puka i Haehae, i keia m»u olelo no n ua opio nei, pa iho i na'lii hoahele ona, nana aktr, nana mai lakou ln, lou aku lou mai, no ka lohe ana i na huaolelo koa aia oei, inakemike loa lakou la i keia wahi alii uukn ikaika okn olelo. Ia wa no o ba pai aku la no ko ia nei i ka hele, ae mai la lakoa la, maanei aku kakou a hiki i Hamakua i ke'lii olaila, o kakou ke hele pu, malaila wale mai no na hoahele alii oia nei, holo lakou nei a kipa i kahi o Kapuleua ke 'lii o Hamakua e noho mei ana no ia i ka hale, o na wnhi kr<a opio nei no ka makamua o ka huakai, a halawai oku la ine ke kiai owaho m»i, ninau aku la keia auhea ke'lii, aii no ke noho la, w#hi a ke kiai, e h»-Ie akn oe a hai aku ia ia, ei afio Kepanila ke'lii o Hilo, i) Kaneilehin ke'lii o Khu, o Kua ke'lii o Kona, o Manokini ke'lii o Kohnla, aownu no hoi o Kaehuikimanoopualoa ke keiki u Kapw> k«pu laua o Hnlei, o ki*i pali au o Panau i Puna, e hai aku oe i kipa mai la makna e ike aku ia la, ina he aloha kona ia makou e kii mai. («3ofe * pau.)