Ke Au Okoa, Volume VI, Number 34, 8 December 1870 — KA MOOLELO HAWAII. NA S. M. KAMAKAU. [ARTICLE]

KA MOOLELO HAWAII.

NA S. M. KAMAKAU.

HELU 62. Nolaila, na heleo Kiha-a-Piilani ikaaihue kua a me ka ie kuku a me ke kikoni, i mau mea bana kapa, aka, ua herr,ahfma loa ko laun noho ana, a ua hele o Kiha-o-Piilani i ka aihue kua a me na pono kuku kapa, a kuku pau no ka wahine ame ke kikoni kuku uaua kuaula a punoni i malo noke kane, »ka ua hemahema no hoi ke kane, a me ka wahine, he mau kino opiopio maikai ko ke kane a me ko ka wahine, a tia nunui ohaha inaikai na kioo, aka, he mau komalei nlii lana i maa ole i ka hana ; aka, no ka hooiloli ana no ka pomaikai e loaa mai ana mahope, nolaila, ua noho laua me ka ilihune. a malaila laua i kobo ai īio ka pomaikai e loaa mai, a pela i hoilihuoe ai keia mau kupuna o na'Mi, a me na makaainana. Ua kapaia ke kuku a keia alii : "Opuka helelei." A oo ke kuhiia ana eka poe nana ke kua i ka aihue ; aua hilahila o Kiha-a-Piilani ma, a ua mahuka aku laua, a noho ma ka palena o Koia me Makawao. a ua hookene ia o Kiha-a-Piilani e kekahi wahine olaila, o Laie ka in >a, a ua hookipa maikai kela wahine la laua, 8 ua no ho laua mnlaila, a he wahi lehul hu no kanaka a me ka wahine n > ka hele mai i kela la i keia la no ka lealea a no ka auau, he wahi kio wai malaila, o Waimalino, a he aina wai ole o Kula, a me kekahi hapa o Makawao, a ua lilo ua wuhi kiu wai nei, i w«hi luana no ka lehulehu, a me ka hula ana ma ia wahi ; a ua noho o Kiba-a-Piilani ma me keia w&hioe o Laie, aua hookipa ia ma kona wahi; aka, ua noho pee no ko laua noho ana ma ia wahi, o ikeia laua, a pepehi ia ; aka, be hiamoe wale no ka Kiha-a-Piilani iloko o ka hale, aka, ua ohumu na kamaaina i ke kanaka palaualelo, he hiamoe wale no, a ua lohe ka wahine i ka ohumu ia, a nolaila, na olelo aku

ka wahine ia Kiha-a-Piilani. He wi nui ka aina o Kula a nie Makawao a he lanlele ka ioaa o kahi ai. o ka laupualele, a o ka popolo a rae na laonahelehele ke oh, a nolaila, i ka po hookahi, ua hele o Kiha-a-Piilani i ke ka, pulu kanu uala, hookahi pn, he mala nui launa ole, aole e hik; ke haua na kanaka elua kanaha ; a i ke ao ana, ua ikeia aku la. aole o kana mai o ua mala la ka nui, hele i kuahewa ka mala ka oui launa ole. Hoomaloka ae la-ka olelo a kanaka, aolenohoio kana mai ua ikaika pihoihoi; " Auhea la ba lau uala e paa ai ka mala ? I ke ao ana ua hele aku la o Kiha-a-Piilani i ke noi lau uala ma Hamakuapoko, a ma Haliimaile, a ua haawi mai Ia kamaaina oia wahi ika mala uala okoa, a pela aka, a pela aku, ka poe i haawi mai i ka lau uala. " O ka lau uala ia, hana no a kaomaha, a i makemake pu no me ka uala pu no." Hele keia hoomiemae i ke koali a nni, alaila, hoi mai keia, ua pau i ka hoi ka poe nana ka poe mala uala i kuhikuhi mai e hnki aku ana keia i na mala uala, o ka oala i paa ae i ke kalina. ua paa iho la ia uala a hoomaemae i ka lc, a maemae ka lau uala, alaila hoomoe ka aweawe, a hoomoe ka lau uala, a o ka nui o ka lau uala e kaumaha ai na kanaka he umi, a pela ka nui o ke kipapa lau a ua Kiha-a-Pnlani nei, o paa na owili kaula nakinaki o ke kipapa, alaila, hoomoe ka aweawe, a paa ka haawe lau, alaila, haawe keia me ka ikaika launa ole mai. aia ka la ma ke kua, hele mai la ka la ma ke kua, a' o ka ukiukiu ma ke alo, hana mai ia ka ua ulaleoa i kana hana, a ua halii iho la a enaena i ka lau o ka ulei. Olelo kekahi elemakule i kekahi elemakule, he hoalii paha keia akahi no ke kipalapalahea o ke anu«>nue i ka lau o ka laau, aia laua e kamakamailio ana; Hoea mai onn keia kanakct makai mai me ka haawe nui lanna ole ; a pa e«na ka leo kahea a ua mau elemahule nei, e kipa ma ka hale ; hoololi ae Ia keia i ka haawe, a ike aku la ua mau elemakule nei o Kaulani ma, a i ka hookuu ana i ka haawe, a kipa keia ma ko lana hale ; a haawi mai la kekahi i popo popolo me ka uala, a o kekahi boi pela no ; A o ko i* nei ai no ia a maona ; Ninau mai na elemakule. " E hoi ana oe i hea 1" £ hoi ana aa i ka palena o Kula a me Makawao. He kamaaiua no oe nolaila ?" " Ae" Olelo mai na elemakule : " Aole he kanaka kamanina o keia wahi i koe ia maua, mai Kula a hiki i Hamakualoa ; be malihini oe." " Ae he malihini au." Olelo mai la na elemakule. " Ke hai mai nei ke akua ia oe ; he alii oe o Kiha-a-Piilani." I mai la o Kiha-a-Piilnni ; "Owau oo ia, e huna olua ia'u, mai hoike aka ia hai " Olelo mai na elemakule : " O oa mea hana a ke Akaa aole e hiki ia maua ko hai aku ia bauo ka mea, na hookumaknia ia mai kou kaikuaana, a ua imi ia kou ola e make ;*aka aole e ku ia maua ko hookumnkaia aka, aia ke kanaka kupono nana o kuhikuhi mai ui ka pono ia oe, aia inakai o Hamakuapoko i Paia, o Apum ka inoa." I ka pau ana o ka lakou kamailio, ua hoi aku la o Kiha-a-Piilani

a hiki i ko lana wahi i Dobo ai me kno;i haawe laa uala nui launa ole, a hookahi kipapa

lau, ua puni ke pulu i ke kanuia, a o ka pue okoa do, aole i emo ke kanu ana, ua hnule ke kuaaa, a o ka palekana no ia o ka hooikaika alii ana ika mahiai. Ua poho wale keia mau !<• bi ana ; aole i se inai o Apuni, a ua kuhikuhi aku oia i kana pono ia Kukuihooleilei i Papaaea, aua kuhikuhi aku oia i knna poao ia Kaluko i uka o Keanue, a ua kuhikuhi aku hoi kana pono ia Lanahu, i Wakiu, a ua kuliikuhi aku o Weu<iianahu i kana pono i kai o K«waipapa ia Kahu*i<ole i kai o Waipunaaalae ; A lilo o Kiha-a-Piilani i keiki hookama na Kahuakole ; ahe k«oaka koikoi o Knhuakole, a ua oleloia iie poe kalaiaina akamai ia poe, a ua manaoia e ko] ana iaia ka hookumakaia a Louo-a-Piilani, i kona kuikaina ia Kiha-a-Piilani, aka, aole no i ko kana mau hana, aka, ua akamai no uwe ka i<i>) ana, penei :I ka noho ana o Kiha-a-Piilani ma Kawaipapa aia tna. Kihahole i kapaia ka inoa ; a o Kumaha ka inoa o kana wahine, oia no kona hoa inea oie ka luhi a meknmakepn no hoi, aka, ua hoolilo aku oia i kuna wahine i kaikuahine nona He aina rromona o Hana, a ua nui ke kalo, ka uala, ka maia, ke ko, a me na hua ai ma ka nahelehele, a ua lako i na mea ai be nui loa, a he aina momona o Kawaipapa i na i-a loko a me na i-a o ke kai. He alii kiaaina ko Hana ; o Hoolaemakua a he epana aina Moi kahiko mai no o Hkna, mai a Hoolaemakua mai no na keiki a ka poe Moi kahiko mai o Hana. aka, he ohana kaulann mai ko H'>olaemakua no ka poe kaulana i ka ikaika, a ua kaulana o Hoolaemakua nu ka poe ikaika. He wahi kanaka uuku nae o Hoolaeinakua, a ua nao na lima aie ka ikaika loa. Ua manao o Kahuakole, aia a huipu mai o Hooluemakua, a kokua mahope o Kiha-a-Pii-lani alaiia e kipi i ke eupuni a e kaua ine Lono-a-Piilani, no ka mea, he puu kaua ika ika o Kauiki, a o ka pakaua ikaiKa iho la no ia. Aka, he kaikahah'ne ka Hoolae o Koleaamoku, a ua manao o Kahnakole, aia a li(o mai ke kaikamahine a Eoolae i wahine na Kiha-a-Piilani, alaila he kumu ia e kokua mai ai mahope o Kiha-a-Piilani. Ua maikai ke kino o Kiha-a-aPiilani, a ua nani mn' luna a lalo, aohe puu, aohe kee ; ano ka noho oluolu ibo e ai pono i na mea ai, ua ulu pono mai ke kino, a no ka auau m.iu no hoi kekahi i ke kai, nolaila, moa unounouo na papalina me he pa.pai kuouon la, a ua like na maka me he m<>hoea la. Oka nalu e heenalu ai o ke kaikamahine a Hoolae, o Keanini; He nalu no ia maloko o ke kaikuono o Kapneokahi; ahe nalu poha wale i waho, aua maa ua kaikamahine nei a Hoolae ika beenalu. A o Kiha-a-Piilani, he keiki heenalu no Waikiki, a na kaena oia i kona mau nala e holo ai i ka lala ; O ka naluo Kalehuawebe a o ka nalu o Maihiwa.

Ka hoolanna ana o Kika-a-Piilam me Koleaamoku ke kaileamahine a lloolaemakua. Elua a eha la heeoalu » Kiha-a-Piilaoi me Koleanmoku i iilo ma ka heenala ana, a me na hooipoipo aua no ka ike mai i keia kanaka maikai, a ua kau ka halia i ua kaikamahine nei, e lilo i kane hoao maoli nana, aua keakea ia mai e ka makuakono, ua hoopalau ia a noa i ke alii Moi ia Looo-a-Piilaoi, aka, i ka ike aoa i keia kanaka maikai, ua mae e na pua Ika la. Ika launa hooipoipo ana, ua ninau aku ua kaika(«ahme nei a Hoolae. «' He keiki oe nawai ? Mahea kou aina ?" 01010 mai la o Kihn-a-Piilani ; "O KahuakoIe ko'u makuakane, o Kawaipapa ka aina ma Waipunaaalae ko makou walii a me ko makou kauhale ; uolaila, i kekahi mau la mahope iho, aole o Kiba-a Pul.ini i hele i ka heenalu, a hala na la elua, ua haohao ke kaikainahine a Hoolae ika oalowale 0 kana ipo i kau nui ai ka manao, a no ka maopopo no o kauhale i kuhikuhi mua ia ; a nolaila, ua kai huakai ke kaikamahine a Hoolaomakua ma uka o Waikaakihi a ma Wuikuloa a hiki i Kawaipapa, me kona aiau wahine a me Da hoa o ua kaikamahine la, a hiki makai o Kawaipa'pa ; a ua hiki ma ko Kiha-a-PiiUoī 01 a kaohale, a ua olioli nui oia i ka.baluw«i soa, a ua manao nui oia no ko laua hoao'm»re ana. ī ka hiki ana o Koleaamoku ke kaikainahine a Hoolaemakua, ma kahi i noho ai o Ki-ha-a-Piilani, a ua hoao ae la laua, a ua lilo o Koleaamoku i wnhine na Kiha-a-Piilnni. Ua kukui aku la ka olelo a lohe Hoolaemakua ua hoao o Koleaamoku i ke keiki a Kahuakole, ua knpu mai la ka hnhu ia Hoohemakua. I iho la 0 Hoolaemakua : "Ua hookapu au iu oe e kuu kaikamahine, aia oe a noa i kuu haku ia Lono-a-Piilani, alaila, imi aku »e i kane nau ma kou makemake, aole oe e manao moi owao kou makua, ua hoohiki au ia oe, aole oe he keiki ua'u." ■ I ka hoaoAnaa Kiha-n-Piilani me Koleaa moku, ua lilo i kane, a i wahine; ai ko laua noho ana nie ke kane a me ka wahine, a hiki i ka manawa i hapai ai 0 Koleaamoku i ke keiki nn lnua me Kiha-a-Piilani. Ika hanai ana o Koleaamoku i ke keiki, a hiki i ka manawa i hanau raai ai, uia boi, be keiki kaoe,

a ua kapnia ka inoa o Kauhiokalani. a oia ke

kupunn o kekahi poe alii, ame kekahi poe makaainana ; Ika hanai ia ana oua keiki I nei, a hiki i ka manawa i ku ai ke keiki a hele, a oa mnopopo he keiki m»ikai loa ; a nolaila, olelo.aku la o Kiha-a-Piilani ia Koleaamokn ; "He pun«hele no oe i kon mnkaakane ?" I mai la o Koleaamoku ; '' He kaikamnhine punahele au na ko'u maa makua aole he mnu mea noi e ae imna o ko laoa mau alo ; owau wale no ao na mea m-ikamae a pau, na'u wale no, a o na ilio kupele, a me na pnaa hanai ahuho, na'u wale no ; aka, aa hookapu ia kuu kino e kau mau makua, aia a noa ia Lono-a-Piilani ke alii aiinoku nona ke aupuni, aliila, moe au i kekane." " Olertai la o KihB—Piilani, " Ua pau ka huhn o ko man makua, ua hanau kama ne nei kaua iwaho, a e liwe pu oe i ke keiki a kaua malia o ike mai i ka moopuna, alaila, komo mii ke aloha iloko e like me ko laaa han:ii ana ia oe." I mai la o Koleaamoku : ' Aole no e pau ke aloha o ka makua i ke keiki." i mai la o Kiha-a-Piilani "Ina he punahele oe i ko mau m»kaa ea ! E hele oe e noi i Hina mahiai no kaua, a i hanwi nni i ka aiaa o Hana nei a pau ea ! mai ae aku oe Eia na aina : o Honomaele, onn Kaelekn, 0 Kawaipapa, o na Wananaloa elua, oia ko kaua mau aina." A lohe o Koleaamoku ina olelo a kana kane, aa hoomakaukau iho oia me ke keiki a me ka laua msa kauwa Uwelawe, a kai huakai aku lo i kahi o na makua, a 1 ka ike ana mai o na makua i ka laua kaikamahine, a me ka laua moopnna, alaila, ua haawi ae l«aa i ka haaoli noi me ke aloha kuhohoou, no ka olioli i ka laua kaikamahine a me ka laua moopuna, a ua pepehiia na ilio nahu kanaka, a me na iliokupHe, a me na pnaa hauai «huhū, a ua haawiia he ahaaina olioll me ke aloha nui, a pau a ka ahaaiua ana, alaila, olelo mai la o Hoolaen.akua. I ka noho ana i ka hale o ke kanaka heaha ka huakai nui oka hele ana mai ? I mai la ke kaikamahine. " I hnouna mai nei kau kane ia'u i aina mahiai no maoa me kuu kane." I mai o Hoolae. " Eia ka moku o Hana, mai Paaalnu a hiki i Ulaino, o ke moku ia no olua." I mai o Koleaamoku ke kaikamahine. "He mau wahi aina uaku wnle no ko maua, o ka nui oka aina nou no ka ia. Owai ko olua mau aina makemake. "O Honomaele, o na Kaeleka, o Kawaipapa o naWananalua, a me Koali, oia ko maua mau aina a kuu kane i olelo mai ai ii'u." I ka lohe ana o Hoolaemakua, i ka oleio a kana kaikamahine, alaila kulou aku la kona poo ilalo. "Ika ea ana mai o kona poo iluna, olelo mai iaoia i ke kaikamahine, auhea oe e kuu kaikamahine, he alii ko kane, aole he kanaka e ko kane, he alii ko kane o Kihaapiilani, a hn alii ko keiki, aole au e make o ko kane, aia no hoi mahope o ke kaikuaana ona e make ai keia mau iwi, aole i makemake ko kane i wahi imhiai no olua. wahi e kipi ai ike aupuoi. 0 ka aina o Honomaele a me na Kaeleka, o ka ohia ia o Kealakooa a me ka ie, paa ka hnlili o ka puukana, o Kawaipapa, o ka pohaku kaua ia o Kanawao. piha ka puukaaa. 0 na Wananalua, oia ka puukaua o Kauiki a me ka honna aina. 0 Koali, oka paukaua ia o Kue. Nolaila. aolo au e make mahope oko kane Ika lohe ana o Koleaamoko ina olelo a konn makuakane, ua hooiknika oia i ka pomaikai no kuna kane alii, a e loaa ia ia ke uloha ia mui e konn makuakane no kana kane alii no Kih.iapiilani. Ua hoole ikaika mai kona makuukane, ua olelo mai o Hoolaemakua. He malama kona ia Kihaapiilani, ke ae mai oia e noho malalo o ka malu o Lonoapiilani. Ua kaili nae o Hoolaemakua i ka moopuna nanae malami», aka, i ka lolie ana 0 Kihaapiilnni i keia mau olelo a pau mai kana wahine mai o Koleamoku, a ua ike ia oia o Kihaapiilani, nnlaila, ua nui kona huhu i kona makuahonowni, ua nui kona huhu ia ia, aia a hiki i k«hi e ko ai kona hooknmakoia, alaila e luku ia kona pne enemi, alaila, manao iho la oia, ua puni o Maui, aole i ko kon& makemake, aole e hoopai ia kona poe enemi, a manno iho !a oia e holo i Hawaii, a e huipu me Umialiloa kona kaikoeke, no ka mea, aia ia'Umialoa kona kaikuuhioe o Piikea a-piilani. He alii wahina o Kumaka no Hana a no Kipahulu, a ua makaukau ka waa 0 Kihapiilani a me Kumaka kana wabin°, a me ka poe hoe waa oana e alo ia laua i Hawaii, a o ka holo no ia a pae i Kohala, a mai KohaM aku a pae ana i Makaeo no Kailua, a 1 ke ahiahi kauoha oia i ka poe hoewaa a me ke alii wahine o Knmnka. E noho onkou ia nei, a i kii ia mai oukou, alaila e manao ae oukoa ua ola au, a i kii ole ia onai oukou, alaila e manao »e oukou, ua pilikia nu, alaila ea ua kaawalo no ka moana, aia ke ivi o Maui, e hoi no oukou. Oka pii no ia o Kihaapiilani i o Piikea la i ke kaikuahine, a ua nhi ka poeleelo o ka po, a ua aa mai nn kukui o ka hnle nlii, aia nn halealii o nn nlii wahine, he lehulehu loh, a e like me ka nui o n ! «'lii wahi'ie a Umiuliloa, a pp|« no ka nui o na hale nlii wahine, a o ko Piihea a ine ko Kapukmi kn b->lealii ioi nkn, Aia uo kau hale alii wahiue ma ka pa o Umi.

(Aoleipau.)