Ke Au Okoa, Volume VI, Number 34, 8 December 1870 — HE MOOLELO KAAO NO KAEHUIKIMANOOPUULOA. NO KE KEIKI MANO A KAPUKAPU MA LAUA O HOLEI KA HOOUKA KAUA A NA MANO. [ARTICLE]

HE MOOLELO KAAO NO KAEHUIKIMANOOPUULOA. NO KE KEIKI MANO A KAPUKAPU MA LAUA O HOLEI

KA HOOUKA KAUA A NA MANO.

[Hakou e Mr. William Henp.t Uaoa Esq.] HELU 3.

£ olelo ana penei; Ke kan aku nei au o Kamoboalii i oa hoomaikai ana maluna ou me keia wai pooi ia oe, a ke haawi aku nei au ia oe i ka oiana i ka ikaika a me ke koa lua ole me keia moana palahalaha, tnai ka hikina a ke koaiohana, mai ka akau a ka hema, ma na wahi a pau an e hele ai, aole kekahi mea e lanakila maluna ou, m'ai kela paia lani a keia paialani, a hiki i na kukulu o Kahik'i, o na kupu o na eu o ka moana e aa mai ia oe ma ke ano hakaka, he mea ole iakou a pau imua ou, he noho malie ko lakou ol», hoopaipai mai ia oe, o ko lakou make ia, a ke haawi aku nei au i mau kioo lau nou, (hookahi haneri ka nui), aia a maoao ae oe i kou kino e lilo i kino humuhumu, ua lilo ae la pela, a i kino pokipoki, pela aku a haneri ka nui o kou mau hoololi aoa, oia kou mau kino lau a'a e haawi nei ma ko'u ano akua, a mana hoi, a e ola mau loa oe a kau i ka puaneane, ua noa lele wale. I keia la e kau nei na hoopomaikai maluna oia nei, ua maluhia ke anaina, me ka weliweli lua ole, a pau ae la na hana oia manawa, hoi ae la ka elemukule me kona puaii alii a pau, a noho iho la lakou nei inalihini me ke kamaaina hookahi o Kaalamikihau, a lilo ae la o Kaehuikimanoopuoloa i mea kiekie loa imua o kona poe hoahele me ka makau' a me ka weliweli io e lakou nei. Olelo mai la o Kaalamikihan imua o oa'lii malihini, akahi no an a īke i ka hana i lianaia iho nei imua oi ala, aole maniua a hiki i keia la wale no, he nni ko'u weliweli a me ka makau no na mea i hanaia, a me ka haawi ana ina kino lau. Ae like īhai la na malihioi a pau me ka i mai, o kakou like ka i komohia iloko o keia hana nui i hana ia iho nei. Ia wa o ka hoomakaukau mai la no ia o Kaalamikihau i na mea ai a hoolale aku la i na'lii malihini e ai lakou, a pau ka ai ana he manawa luana iho la no lakou nei a hiki i ka po ana, mamua nae o ko lakou moe aoa, o ka paina ahiahi ka hana mua, a pau ka ai ana. ala aku la lakou nei a hiki i lcs wa moe, pane mai la o Kaalamikihau ia lakou nei, owau kekahi makemake i ka oukou huakai makaikai, o ka ae ole mai o kahaku o kukou ka hewa. la wa i olelo mai ai o Kepanila, aole oe e pono ke haalele i ko kakon haku alii, no ka mea, o oe maoli no ka puuku o kona alo alii, a ua lilo oe i mea hanohano nui loa, a he mau alii e ae malalo mai ou, ma kau mau olelo lakou a pan e heolohe mai ai a makou e ike aku ne;, ae mai la o Kaulamikihaa, ae ; o ka'u mau hana iho la keia o ka hookipa mai i □a malihini alii a pau, a me ka hoomakaukan ana i na mea ai a pau a hiki i ka «a e kaawale aku ai lakou a pau oiai keia alo alii akn e likemo oukou. Moe lakou nei ia po, a ao ao, o ko lakou nei la ia e hele ai, ua makaukau moa ka pauku Kaalamikihau i na mea ai o ka aina kakuhiaka, o ka ai no ia a pau ka ai ana, hai mai la o Kaalaooikihau i ka olelo mai ke alo alii mai. E komo mai ana ke'lii haku o ka-. kou, e ike ia oukou mamua o ko oukou hele ana ma ke ano hookuu aku ia oukou me ka mahalo nui. la wa komo mai ana ua Kamohoalii nei me kona mau puali alii a pau. A paoe mai ia i kana olelo alii ; Ua hiki maineiaue halawai bou me oukou na'liio Hawaii i keia la, uo ka hookuu aoa &ku roe kuu mahalo nui. Ua hoohanohano mai ka oukou huakai alii ma ke kipa ana mai i ko'u alo alii nei, aolehe huakai alii nui i kipa mai mamua i ko'u wahi oei e like me oukou i keia mau la, a ke hookuu aku nei au ia ookou me kuu mahalo nui, ame ko'u poali alii. E hele oukou s biki i na kukulu o Kahiki a i hoi nui mai e kipa oui mai maanei. Pane mai la o Kaehoikimanoopuuloa no ka haiolelo a ke'lii. "E ka Moi ona Moi, ke Akua hoi o keia moana nui laula, mai na paia lani a kakulu o Kahiki, ke waihcr haabaa aku nei au i ko makou mahalo nui i ka iohe ana i kau olelo nlii o kei» la, ke hele aku nei makou mamua e like me ka la e iho ana i ke komohana, a o hilinai nui makou maluna ou ma keia hele ana a hiki i ka pea kapu o Nuumealaoi. a huli hoi mai makou e hoomanao mau no makou i kau kauoha alii ma ke kipa ana mai ma koo alo alii nei."

Ia manawa aloha like aku la lakou nei a pau i ke alii oni, mo kona pusli alii, a puka oui mai la na malihini me ka ukali ana mar a ka puukn nui Kaalamikihau, a hookua mai la ia hikou oei e hele. * C? ko lakou nei bn|o mai' la no ia a hiki i ka lae o Kalnno, olelo aku o Kaohnikimanoopuoloa i na'lii hoaLele ona, e kipa kakoo i kahi o ke'lii o Mulokai,

eia ae keia WBh: ona la, a o ke kauwahi ona aia ms Koulau o keia aina, malie ua hoi mai i keiu hale ona. He ae wale no ka na hoahele on.i, o keia mnno alii nae, o Kauhnhu ka inoa, he inoa mai no kela mano .Ao Kipahulu i Maui n kipa lakōu nei e nen ■ una ke kiai hale o Kaoakaokai, n<nau ana ua opio nei.auhea ke'lii o keia wahi, ua hele aku nei o ka hoi mai nae koe. Aole anei e hikija oe ke heokipa aku ia makou, a hoi tnai ke'lii, he pono no an ke hookipa, eia ka hew», he alii huhu aole o kana mai, a he makau makou a pau ia ia, olelo mai la ka opio i ke kiai hale, aole ka makou huakai i kipa mai nei e huhu aku ia ia, he huak&i makaikai ka mskou. No ia mau olelo maikei a na malihioi, hookipa oluolu mai la ke kiai hale i na malihini a i ka nana aku a ke kiai hale, he mau alii lakoo a pau no ka hanohano o ko lakou mau nanaina, a me ka nunui no hoi o na kino. Aole i upu iho lakou nei o ka noho ana, wela mai ana ke kai, o ua kamaaina alii uei e h»i mai ana, i kona hiki ana mai iwaho no, kahen ana me ka leo nui, haunauna kanaka mai nei hoi ko'u wahi. Ae aku la ka opio a kakou, ae ; h« kanaka owau " K«ehuikimanoopuuloa o ke keiki <i Kapukapu ma loua o Holei, o kiai pali au o Panau i Puna H»waii, E lealea auanei me ka malihini, wahi mai a ka Opio a kakou, aole ka'u huakai he huskai lealea, he huakai makaikai ka makou i kipa mai nei i kou wahi e ke'lii kamaaina o Molokai nui a Hina nei. No keia mau olelo oluoln maikai a k»h. Opio » kakou, ua oluolu loa ke kam aina, a komo mai la ma kona hale alii e mne eku ana keia poe mano nunui elima, a o ke ono o kahi Opioia ia ke kamuilio ana, kohikuhi aku la ka Opin i ke kamaama, o Kepamla keia o ke'lii o Hilo, o Kaneilehia keia ke'lii o Kau, o Kua keia o ke'lii o Kona, o Manokini keia o ke'lii o Kohala, o Kapulena h"i keia o ke'lii o Hamakua, a owau uo boi ko Puna. Ia wa i haawi mai ai ke kamaaina i kona aloha ia lakeu nei me ka o'uolu nui loa, ma i'i mauawa no i hoohile t.e ai ke kamaaina i na inea ai a pau na lakou nei, a ai nui iho la, a kuu ka nae, ma ia hope iho o ko lakou makuukau iho la no ia no ka he!e ana, ua kupono ka la ia manawa, ina i poeleele moe la lakou nei, o ka haawi like ae la no ko lakou nei i ke aloha i ke kamaaina, o ka hnlo nui mai la no ia a kau ain ka la i ka ilikai, hiki lakou nei i ka nuko o ke awa kahi e hui ai o Honouliuli īne Halawa, kipa likou nei i ka lua o ne kiai o waho o Keaalii, ka inoa oia laa o Komoawa, aole ua kiai nei oia lua, komo mai la lakou nei a biki i Kapnkule maw«ho iho, oia lua ia o ke kiai o Komoawn ka inoa. ilaila ua kiai nei kahi i noho ai, lana nui ana lakou oei ilaila. Kahea aku la ua Opio nei a kakou ; E Komoawa, eia no au, wah: a ke kiai, e heie oe e hai akn i kua Haku, ia Kaahupahau, eia au la, o Kaehuikimanoopuuloa, o ke keiki a Kapukapu m» laua o Holoi, o kiai pali o Panau i Puua Hawaii, a me na'lii a peu o Hawaii, i hele mai nei makou i ka maikaikai a e ike boi ia ia i ko'u haku nana e poalo na makn, a o ko lakou nei ae ke koe. No ka maikai a me ka olnolu loa o na olelo a ka Opio, he mea oluolu loa ia i ke kiai knmaaina, ae mai ke kiai, e kali oukou ia'u, e holo au e hai aku i ka pukaua nui ia Kahiuka, aia la i uka o Waiawa a hoi koke mai no an, aole au e pono ke hookuu aku ia oukon e ike ia Kaahupahau o ahewa ia au. Ae aku Ia ua wahi Opio nei, o ko ia nei holo no ia a loaa e Kahiuka mauka a Waiawa, aia kona lai malalo mai o na hale o Mr Bibop#, kahunapule mua o Ewa. Lele e mai la ka hauli o Kahiuka i ka ia nei hoea ana aku, a ninau mai la ia ia nei, ka hua ika umauma haina ? Ae ; he poe malihioi no Hawa:i mai, aia la iwaho. Heaha ka lakou huakai, wahi a ka pukaua ia Komoawa. He huakai makaikai ka lakou, a i aloha nni mai nei no ia oe; ma ko'u ike ia I»kou a pau, be poe alii lakou, he hanohano ko lakoa nanaina. Elima mau mea nuio lakou, a hookahi wabi mea uuku, la ia ka lakouolelo ana. Pane mai Ia ka pukaua ia ia nei, aole kena he wahi uuku e ae, o kuu wahi kaikaioa aku la o Kaehuikimanoopuuloa o ke keiki a Kapakapu ma laua o Holei, ae aku la o Komoawa, pela no ia i hai mai nei he wahi keiki olelo lealea me kn oluolu, nolaila, holo mm la hoi au e hoi aku iaoe, a mai a oe mai ka ae, alaila, ua pono, ae mni la ka puknna nui, o hoi a hai aku i kuu aloha ia lakou, a nau no hoi paha e alokai aku.ia lakou i kahi o ke 'lii a kaua, ne mai la o Komoawa. Hoi aku la keia a hiki ma Kapakule, e noho mai ana no lakoo nei, hai a«u la keia i na malihini, i alobt ia mni nei oukou a pau e ka pukaua nui Kiihiuka, aloha like mai la na malihini a pau ika ia nei hai ana aku. Ninau mni la no ua nei ia ia nei. Pehea mai nei kau huakai ? Un ne niai nei no ia ookou e komo e ike i ke'lii Kaahopahau pela mai nei no ko kaikuaana pukaua. £ia nae ko'u manao e moe kakou iwaho nei apopo komo kakoa, ilnila aku e paina ai kakahiakanui, ua poeleele loa knhi o ke'lii i kein manawa, a ua paa ako la i ke kiai ia e Honuikime kona mau koa.

Ae like ae la no no mnlihini a pau, e moe, a knmo like Ukon nei a pnu ilokno ka lun o ke kiai o ka n'iku <• Puolon. Ia manawa hoomakaukau ae lu ke knmauina i na mea ai no kn paiaa ahiahi o na malihini a ai nui iho

la a maoui, a luana iho lu a n(» ku maluhi- J luhi, uft hiamoe iiui aku ls. I kela kukahiaka ae, ala ae la lakou nei a makaukuu no ba hele ana, o ka holo nui aku la no ia me Komoawa a hiki ma Kepookala, makai oWaipio, o ka lua ia o Honuiki ka pukaua kiai kino o Kaahupahau, aole ia i hoi mai, mai Hoūnuliuli mni. o kann hele ana no i kela ahiabi ae no ke kiai alii me kona poe koa, ia manawa halowai mai la lakou me Kahiuka, ka pukaua nui u ke'lii, e hele mai ana i Honouliuli, so ka hookipa malihiniann ia lakou nei ma kahi o ke'lii Kaabupabau, aloha ako, aloha mai lahou nei, a puliki pumehaoa mai la <> Eahiuka ia a holo nui aku la lakou nei a hiki i ka Hale Alii o Kaahupahan ma kela noao mni o Honouliuli, ua kapaia no ka inoa o kona lua, (Kuahupahan Lua), a hiki aka la ka huakai malihini me na alii pukana, a hft)awai aku la me Honuiki ka pukaua kiui kino o ka Hale Alii, a hai aku ]a na pukaua alakai ia Honuiki, ka pukaua kiai kino o ke'lii. Hehuakni alii ka giaua i «lakai mai nei, o na'lii o H;iwaii. Ama kekahi kulana ou he puuku nui no ka Hale Alii; E hookipa aiwi oe i na malihini alii » pau, np mai la o Honuiki. A haawi mai I» o Honuiki i kona aloha i na malihiui alii, a kuhikuhi ae la o Kahiuka ia Honuiki no KaeLuikimanoopuol* a k* keiki a Kapukapu ma laua o Holei, a aloha pumehana pu mai la o Honuiki i ua w.-'hi Opio nei, uo ka mea, ua kapaia kona inoa ma ka eliu o ka lauoho o ke poo o ko lakou haku o Kaahupahau. Hini nui aku la ka huakai alii ma kn H»le Ali', a komo nui aku la iloko ma ka Honuiki hookipa an«, ia manawa i ku like mai ai o Kawliopiihau nie kona maa pukaua. Kahiuka, a me Komoawa, me Bi>nniki a ma kona ano puukn, ua hai aku la oia im»a o ke'lii penei: O Kepanila keia o ke'lii o Hilo ; o Kaneilehia k«*ia o Kau ; o Kua keia o ke'lii o Kona ; o Manokini keia o ke'lii o Kohala, o Kapulen» keia ke'lii o Hainakua ; a o kßhi Opi" oei o ke'lii o Puna, o Kaehuikimannopuuloa, i kapaia i ka ehu o ko poo e Ke'Lii. Hiawi like noai la ke'lii i kona aloha i na mahhini a pau, a ia Kaehoikimanoopuuloa. puliki mai la me ke aloha nui pumehana ia ia, no ka me», ua pili ia ia ua wahi Opio nei ma o kona mau makua la. mai a Kanihopapuwalu m>i kona knpunawahine, he alii wa-

hine no E»a, i hanau i uk» o Kukaniloko kahi o na'lii nni o O.ihu nei e hannu ai, a mailoko aku oia papa alii o Hamanalau he wahine maikai, a lilo ai ia KTukaulalii, he 'iii kane kanaka maikai no Maui mai. E hoi hou ae kakou i na'lii mano, a pan ka ike ana me kp'lii Kaahupahau, luana iho la lakou me na'lii mahh'ni, a ia man»wa i makaakan ai na mea ai ma o ke kauoha ia a ka puuku Honuiki i na'lii 'iipunpuu ia laua na ukana ai o Kuhia me Palea, a ke kapa la no ko laua mau inoa i keknhi mau kai ma Ewa. E nlelo ana mai " Kuhia loko a ke kai o Palea,'' o ua mau alii aipuupuu Ia ia a Ka&hupuhau. A pau ka ai ana a na'lii oia kakahiaka, luana iho la ke anaina a na'lii, a kupono ae la ka la i ka piko lani, pane mai la ke'lii kainaaina i na'lii malihini, e helf paha kakou e ua'lii i ka auau wai, ae like aku la na malihine, o ka hele iike aku la no la o ka huakai auHu, o Hoi.uiki numoa loa, o Kahiuka mahope iho, o ke'lii Kaahapahau ine Kepnuila elua Ihub, o Kaneilehh me Kua elua laua, o Manokini me Kapulena eloa laoa, ao Kaehuikimanoopuulo? ka Pukaua Nui o na 'lli malihini mahope iho, a o Komoawa ka Pukaua kiai o ka auku, mahope loa o ka huakai alii. A hiki lakou nei i Waip*bu, he wai auau ia ma W<iikele, nuau lakou a pau, mahalo na malihini i ka maikai o ka wai auau, hele hoa ka huakai auau ma ka wai auau o Ulepuhi, i Waimano, auau hnu iUila, a hele hou mw i Puhikani he wai auau no ia ina Waiau, auau hou, a hiki loa ka huakai a»au i ka wai o Kahuawni ma Knlauao, ilaila ka auau nui ana a liuliu, he mahalo wale no ka oa mnlihini i ka mnikai a me ka huihui o na wai auau o ke'lii wahine o ka ia hnmauleo, ka (Ui o Puuloa) a pau ka anau wai ana a ua puali alii nei, o ka hoi nui aku ln no ii o ka huakai auau, a hiki ana i ka Hale A!ii naa Honouliuli. E ka po«-e belnhelq ana i keia moolelo, o na'lii o ka moana hohonu, e kapae iki ae kukou uo lakou, a e huli ae kakou no keia mau wai auau. He mau wai auau kaulann loa keia m»i ka wa kahiko loa m»i a hiki i keia mmawa, he mau wai aaau no na'lii kaliiko oia mau aina a me na kanaka a pau loa, a he mau wai mokaikai ia oo e na'lii malihini a me na kauaku ona wahi e ae mai Hawaii a Kauai, no« ka wai aaau i Kahuawai e anau mnu ai na kaikamahine a Knkuihewa i kona wa e noho ana makai o Puuloa, a hoao ai me kekahi kanaka koa kaulaua o Kalelenluaka ka inoo, a ma ia wai auan no i auau ai ka M'i o Kauai, o Kaeo«ulani i ka holo ana riibi ike kaua a make ai i Kukiinhu nei, ahe mau moolelo no e pili ana no keln māu wai auau i koe aku la, aku hoi e waiho au i ko lukou mau moolelo, no ka mea, ua houpo lewnlewa loa na'lii e kali mai la. E olelo hou kakou no na'lii oka hohonu, Ika hiki nui aoa o ka huakai alii ma ka Hnle Alii o ke kamaoina, ono ae la na'lii o Hawaii i ka nin hnohao, i papu no ka awa o ke nhialii, no ka inea, u» miu laUou i kekahi wa i ka ui i ka niu hnohao o ko lakou aina, i ka manawa e inuia ai o ka awa. (Āolt i pau.)